?li N?zmi
?li M?h?mm?d o?lu M?mm?dzad?
Do?um tarixi	1878
Do?um yeri	Sarov , Yelizavetpol q?zası , Yelizavetpol quberniyası , Rusiya imperiyası
V?fat tarixi	1 yanvar 1946 ( 1946-01-01 )
V?fat yeri	Bakı , Az?rbaycan SSR , SSR?
D?fn yeri	F?xri Xiyaban
F?aliyy?ti	?air , t?rcum?ci
?li N?zmi Vikim?nb?d?

M?mm?dzad? ?li M?h?mm?d o?lu ( ?li N?zmi ; 1878 , Sarov , Yelizavetpol q?zası ? 1 yanvar 1946 , Bakı ) ? ?air , ?d?biyyat?unas, t?rcum?ci, 1934-cu ild?n Az?rbaycan Yazıcılar Birliyi nin uzvu.

?li N?zmi 1878-ci ild? Yelizavetpol ( G?nc? ??h?ri) yaxınlı?ındakı Sarov k?ndind? yoxsul ail?d? do?ulmu?dur. ?btidai t?hsilini mollaxanada almı?dır. Sonra rus-tatar m?kt?bind? oxumu?dur. Atasının v?fatından sonra guz?ranı a?ır kecdiyind?n do?ma yurdu t?rk edib Orta Asiya nın Buxara v? S?m?rq?nd ??h?ri?rind? iki il tacir dukanında ?agird olmu?dur. Mutali? yolu il? t?hsilini artırmı?, klassik ??rq ?d?biyyatını d?rind?n oyr?nmi?dir. "Bik?s" t?x?llusu il? ?eirl?r d? yazmı?dır.

?d?bi f?aliyy?t? 1904-cu ild? " ??rqi-Rus " q?zetind? d?rc etdirdiyi "K?ndd? ibtida" adlı ilk ?eri il? ba?lamı?dır. 1905-1907-ci ill?rin inqilabi h?r?katı onun yaradıcılı?ında donu? yaratmı?dır. Satirik ?eirl?rini "M???di Sijimqulu", "Kefsiz" v? s. gizli imzalarla cap etdirmi?dir. "Molla N?sr?ddin" ?d?bi m?kt?binin gork?mli numay?nd?si kimi tanınmı?dır. Felyeton v? satirik ?erl?ri satirik-yumoristik jurnallarda, xusus?n "Molla N?sr?ddin" jurnalında munt?z?m cap olunmu?dur. "?stibdad", "Qorxuram", "Olacaqmı", "Siz? n?", "Ey fuq?ra", "Od tutub odlandı v?t?n" v? s. ?eirl?rind? mutl?qiyy?t?, must?ml?k?cilik siyas?tin?, dini fanatizm? v? geriliy? qar?ı azadlıq ideyalarını t?bli? edir. Do?ma k?ndind? t?qib olundu?una gor? ail?likl? G?nc?y? kocmu?, burada xırda ticar?tl? m???ul olmu?dur. Eyni zamanda oz satirik ?eirl?rini gizli imzalarla (A.S.?lid?y?n?kli, "H?cam?tverdi", "S?rs?ri", "Qanacaqsız", "??m?ir", "??m?ir?k", "Pe?iman qoca", "G?nc? Cavanları", "Mut-?air", "?allax", "Kav-mahi", "Qoca zı?-zı?", "Papiros-c?k?n" v? s.) cap etdirir. Az?rbaycanda Sovet hakimiyy?ti yarandı?ı ilk gund?n yeni c?miyy?tin t?r?fdarı kimi f?aliyy?t gost?rmi?dir. O, G?nc? m?kt?bl?rind? mu?llimlik etmi?, sonra "Yeni G?nc?" q?zeti redaksiyasında calı?mı? (1924-1926), Bakıya kocub "K?ndli" q?zeti v? "Molla N?sr?ddin" jurnalı redaksiyasında m?sul katib olmu?dur (1926-1931). Sonra t?qaud? cıxmı?dır, h?m d? "Yeni yol", "Kommunist" q?zeti redaksiyalarında muxt?lif v?zif?l?rd? i?l?mi?dir. ?kinci Dunya muharib?si dovrund? alman fa?izmin? qar?ı k?skin satirik ?s?rl?rl? cıxı? etmi?dir. Nizami, Firdovsi, Krılov kimi s?n?tkarlardan t?rcum?l?r etmi?, eyni zamanda qiym?tli ?d?bi-t?nqidi m?qal?l?r yazmı?dır. "Kecmi? gunl?r" (1944) adlı m?nzum xatir?si XX ?sr Az?rbaycan ?d?biyyatı v? m?tbuatını oyr?nm?k ucun maraqlıdır. 1946-cı il yanvarın 4-d? Bakıda v?fat etmi?dir.

?li N?zmi " Molla N?sr?ddin " jurnalında M.?.Sabir kimi, f?al i?tirak ed?n ?airl?rd?n olmu?dur. C?lil M?mm?dquluzad? ?airin bu dovrd?ki f?aliyy?ti haqqında bel? yazır: "O vaxt biz m?cmu?mizin 12-ci nomr?sind? "Quli-biyabani" s?rlovh?li bir m?qal? il? varlılarımıza t?n?li bir xitab d?rc etdik. Ta ki ondan bir nec? vaxt sonra Sabirin "T?meyi-nahar"ı bizim s?simiz? s?s v?rdi. Burada M???di Sijimqulu kefsiz d? meydana cıxdı v? "p?nah Allaha" ? deyib, Sabirin "Tomeyi-nahar"ma cavab olaraq "Cayda capan qarda?ım, a?lama, a?ları gor" m?tl?li ?eirini gond?rdi.

M???di Sijimqulunu ilk d?f? m?cmu?mizd? n?zm il? danı?dıran, onun t?bi ?eirini buruz? v?r?n haman "Tomeyi-nahar" olubdur... Haman M.Sijimqulu ki, oz dediyin? gor? "Molla N?sr?ddin"in bu vaxtad?k birc? nomr?sini d? ba?dan-aya?a oxumamı? kecirm?yibdir. Sabirin bundan da qiym?tli qeyri ??arına mut??ssir olmayıb, ? n? q?d?r ki, "Tomeyi-nahar"ına olub, ona bir nec? aydan sonra cavab v?rm?yi ozun? borc bilibdir.

N?dir burada ?airi mut??ssir ed?n? ?lb?tt? ki, Mollanın movzusudur". ^[1]

?li N?zmi ?eir? 1903-cu ild?n ba?lasa da, "Molla N?sr?ddin"d? ilk d?f? n?sr il?, felyeton ları il? i?tirak etmi?dir. Jurnalın 11-ci nomr?sind? ?li N?zminin "?lid?y?n?kli" imzası il? bir kicik m?ktubu d?rc olunmu?dur. Burada g?nc?li qu?baz Hacı Huseynin o?lu il? r?ftarından b?hs edilir. Hacının o?lu a?acdan dola?a tutmaq ist?y?nd? yıxılır, qıcı sınır. Atası bu ?hvalatdan x?b?r tutub g?lir, o?lundan ilk soru?du?u bu olur: " ? O?ul, nec?s?n? ? Qu? cibind? olm?yib ki? Sa?dırmı?"

Jurnalın 14-cu nomr?sind? ?li N?zmi bir kitab-firu?un "Molla N?sr?ddin"d?n ?ikay?tini yazmı?dı: "Ey Molla N?sr?ddin ki?i, b?s deyilmi bu q?d?r m?rdim?zarlıq?... Uc il-dir ki, m?nd? olan kitablar hec satılmır..." Cameud-d?vat ? 50 cild, "T?biri-xab-30 cild...".

Mu?llif bu m?ktubunda jurnalın movhumata v? movhumat kitablarına qar?ı ardıcıl, ?idd?tli mubariz?sini n?z?rd? tutur. ?st?r bu m?ktubda v? ist?rs? qu?baz o?lunun ?hvalatında mu?llifin q?l?mind?ki m?har?t, inc?lik v? satira aydın hiss olunmaqdadır.

?li N?zmi d? Sabir kimi " Molla N?sr?ddin "in v?zif?sini, m?qs?dini cox goz?l ba?a du?mu?du. Bu jurnal h?m m?qs?di, h?m d? dili, uslubu il? xalqa yaxın olan, xalqın ruhunu ifad? ed?n yazılar t?l?b edirdi. ?li N?zmi d? bel? yazıların mu?llifi idi. Onun on-on be? s?tird? yazdı?ı duzlu m?krub "Molla N?sr?ddin"? butun bir ictimai lovh? verirdi. "Cavan il? Hacı A?anın ?irin sohb?ti" adlı m?ktubunda kohn?p?r?st bir varlının xeyir i?l?r? munasib?tini t?svir edirdi. T?svir ancaq mukalim?l?rd?n ibar?tdir. Bir g?nc maarifcinin sualına cavab ver?n Hacının danı?ı?ı, onun simasını, ?uurunu v? muhakim? dair?sini mu?yy?n edirdi.

?li N?zmi jurnaldakı f?aliyy?ti il? ?eird? d? m?har?t sahibi oldu?unu isbat etdi. Dem?k olar ki, movzu dair?si etibaril? ?air, Sabird?n secilmirdi. Kohn?p?r?st hacıları, k?rbalayıları, istismarcıları, avam, nadan valideynl?ri, xalqı aldadan falcı , cindar v? d?rvi?l?ri, M?h?mm?d?li kimi ?ahları, x?sis v? m?nf??tp?r?st "mill?t xadiml?ri"ni, "intelli-gentl?ri" h?cv ed?n ?eirl?rind? tamam Sabir ruhu vardır. C?lil M?mm?dquluzad? gost?rir ki: "Molla N?sr?ddin"? yara?an ?iv?nin m?z?liliyi v? duzlulu?unda, m?har?t v? l?taf?td? Sabir? yavuq g?l?n v? ona ?v?z olan ? birinci M???di Sijimqulu Kefsiz olubdur." ^[2] ?mza atılmasa Sabir il? ?li N?zminin ?erl?rini biri-birind?n ayırmaq c?tin imi?.

M.?.Sabirin v?fatından sonra ist?r " Molla N?sr?ddin "d? v? ist?rs? "M?z?li", "Z?nbur", "Tuti" v? s. kimi gulgu m?tbuatında ("?im?ir?k", "??m?ir" v? s. imzalarla) ?n yax?ı satirik ?eirl?r yazan ?li N?zmi olmu?dur.

Sabir ?d?bi m?kt?bi, xususil? 1906-1916-cı ill?r arasındakı on il mudd?tind? ?n yuks?k m?rh?l?sini ya?ayırdı. Bu dovrd? zahir?n yazıcıların i?i asan idi, cunki movzu, h?d?f aydın, istiqam?t m?lum idi. Lakin bu zahir?n bel? gorunur. ?slind?, s?n?tkarın i?i bu v?ziyy?td? daha c?tin olur. Bir halda ki, eyni movzu bir nec? yazıcı t?r?find?n v? d?f?l?rl? i?l?nir, o movzunu t?z?d?n v? yeni bir q?l?m sahibinin i?l?m?si must?sna guc, ilham v? yenilik hissi t?l?b edir. Sabir kimi n?h?ng bir s?n?tkarın qar?ısına cıxmaq v? onun i?l?diyi movzuları yazmaq ?lb?tt? ki, ?li N?zmi ucun asan deyildi. ?li N?zmi is? qorxmadı. Sabirl? olan m?sl?k birliyi, onun da q?l?mini Sabir istiqam?tin? uy?unla?dırdı. ?li N?zminin c?sar?ti, q?l?m? aldı?ı movzulara s?rb?st v? must?qil yana?ması, t?svirl?rind? kitaba yox, h?yata ?saslanması onun muv?ff?qiyy?tin? s?b?b oldu.

Sabirin "Dilb?r" ?eiri yadımızdadır. ?li N?zmi d? eyni istehza usulu il?, eyni yı?camlıqla bir muft?xorun t?svirini verir. ?eirin? "Tapmaca" adı qoyur: ^[3] Sabirin "Ey pul" ?eiri m??hurdur. Umumiyy?tl?, pul bu dovrd? q?l?m sahibl?rinin diqq?tini c?lb ed?n movzu idi. Az?rbaycanda kapitalizmin inki?afı ?srin ilk on ill?rind? Bakıda s?nayenin artması, kapitalın n?inki iqtisadi al?md?, h?m d? m?fkur? al?mind? hakimlik etm?si ?d?biyyat xadiml?rin? t?sirsiz qala bilm?zdi. Bu zaman pul h?r ?ey idi! ?stismar dunyasında pula "butun mu?kul i?l?rin acan" deyirdil?r. ?li N?zmi bu h?qiq?ti "Pul" adlı mus?dd?sind? cox parlaq bir ??kild? ifad? etmi?dir. ?g?r boyuk Sabir bir pulp?r?st, kohn? goru?lu ki?inin pula nec? sitayi? etdiyini gost?rmi?s?, ?li N?zminin ?eirind? pul hokmranlı?ının ozu, bir ictimai azar kimi t?svir olunur. ?air gost?rir ki, "h?r quru cism? can", "sahibu-hok-mi-r?van", "zindeyi-cavidan", "amiru-?ahu", "amiru-xan", "cinu, l?q?b, ni?an"... hamısı ancaq, ancaq puldur. ^[4] Mu?llifın satirası burada must?sna ?idd?t k?sb etmi?dir. Gulu? il? yana?ı goz ya?ı, istehza il? yana?ı t??ssuf, t?nqid il? yana?ı m?yusluq! ("Ay z?hrimar pul! Ay gidi pul!") ?li N?zminin ?erind? pul, "m??lubedilm?z" bir quvv? kimi gost?rilir. Bu acınacaqlı v?ziyy?tin s?b?bl?ri ?air ucun aydın olmasa da, f?lak?tli n?tic?l?ri aydındır. Sabirin "Yat qal dala laylay" ruhunda yazılmı? "Yat!" s?rlovh?li ?eirind? ?air mus?lman ?tal?tini satiraya tutur: ^[5] "Dunya v? axir?t s?ad?tinin yatmaqda" oldu?unu du?un?n v? omrunu yatmaqla kecir?n, ?srin ?n boyuk ictimai hadis?l?rin? arı vızıltısı kimi baxan, dunyanı sarsıdıb kokund?n d?yi??n inqilablar il? bel? ayılmayan mus?lman Oblomovlarına qar?ı bundan k?skin n? soz ola bil?r? ?air c?hal?t v? q?fl?t yuxusuna dalmı? h?mv?t?nl?rin? q?z?bl?nir. Bu q?z?b ?airin ruhunda da, m?ntiqi silsil? t??kil ed?n m?cazlarında da eyni ?idd?td?dir. ?air o q?d?r t?sirl?nmi?, o q?d?r h?y?canlanmı?dır ki, sozunu sakit, soyuqluqla dey? bilmir; t?nqid q?z?b il?, gulu? k?d?r il? qarı?mı? olur. Bu daxili h?y?can n?tic?sind?, b?z?n ozu hiss etm?d?n ??xsi k?d?rini bildir?n misralar da yazır. Birinci beyt il? ikinci beyti muqayis? ed?k:

Bu beyt nadan bir mus?lman momunu haqqında t?s?vvur verir. Bu momun yey?n, yatan, bir d? kor-koran? ibad?t ed?n qafil adamdır. Ancaq ikinci beyt tamam ba?qa t?s?vvur verir:

Bu cox m?nalı, du?unm?li beytdir. Bu sozu, bu xitabı avam momin? dem?zl?r. Bunu d?rin du?un?n, baxdı?ı, gorduyu hadis?l?ri duya bil?n, o zamanın butun mut?f?kkirl?ri kimi k?d?rl?n?n, c?miyy?tin d?rdini anlayan adama dey?rl?r. "Gozu acıqlıqda ?zab duyan", "Gozunu acıb q?m gor?n" momun deyildir. Burada ?airin oz k?d?ri t?zahurunu tapmı?dır. Bu da yuxarıda dediyimiz kimi t?sird?n, oz movzusunu daxil?n ya?amaqdan, ilhamın h?rar?tind?n ir?li g?lir. ?.N?zminin Sabiri xatırladan bir sıra ?eirind? bu h?rar?t acıq duyulur.

"?rsi-p?d?r", "Gulur?m", "Yor?un bir baxı?" ?eirl?rind? d? c?hal?t v? nadanlı?ın ibr?tli m?nz?r?l?ri v?rilmi?dir. Ancaq bu ?eirl?rin h?r biri ??kil, ?da v? umum?n s?n?tkarlıq c?h?tind?n birbirind?n cox f?rqlidir.

?li N?zminin bu dovrd?ki ?eirl?rini oxuyanda kohn? dunyanın cirkin v? acınacaqlı m?nz?r?l?ri q?rib? bir lovh? kimi t?s?vvurd? canlanır. Bu yatanlara, saqqalı h?nalı o?rulara, riyakar ruhanil?r?, hiyl?g?r tacirl?r?, ?eytan ziyalılara baxdıqca gulur, h?m d? p?ri?an olursan. Sevinm?li bir ?ey var ki, o da vaxtı il? bu ictimai tufeylil?ri gor?n v? omrunu onlarla mubariz?y? s?rf ed?n gozuacıq, v?t?np?r?st, insanp?r?st azadlıq sev?n insanların varlı?ı v? ??r?fli ?m?yidir.

?li N?zminin ?s?rl?ri d? bel? bir ?m?yin m?hsuludur. ?air, v?t?nind? gorduyu c?hal?t numay?nd?l?rind?n ?l c?kmir. Onların varlı?ı ?airi rahat buraxmır, onlan doy?cl?m?k, q?fl?t yuxusundan oyatmaq ist?yir. Onların t?kfiri v? hucumu ?li N?zmini qorxutmur. ?air ?mindir ki, bu gun d? olmasa, sabah maarif i?ı?ı butun qaranlıq gu??l?ri i?ıqlandıracaq, gun?? ?uası yatanları oyadacaqdır.

Bel? bir sabahın ?lam?tl?rini h?tta ?li N?zminin satira qırmancını dadan m???di v? k?rb?layıların ozl?ri d? duymu?lar. Onlar "z?man?nin d?yi?diyini" gorm?y? bilm?zdil?r. "D?yi?ilir" s?rlovh?li mux?mm?sind? ?air bu duy?unu v? bunun ilk t?sirl?rini q?l?m? almı?dır: ^[6] Dem?li, omrunu yatmaqda kecir?n v? bunu h?yat bil?n adamların hamısı olmasa da, az bir qismi iyirminci ?srin t?b?ddulatını duymu?dur. "Muftahulf?r?c" ?eirind? s?br? umid ba?layanları, "?d?biyyat, yaxud minacat" satirasında q?zetl?rd?n qorxub kuy? du??n kohn?p?r?stl?ri, "M?z?li" ?eirind? M?h?mm?d?li ?ahı t?nqid at??in? tutan ?air, kutl?l?ri sayıq salmaq ucun bu m?nfur simaların butun cirkin ?m?ll?rini acıb gost?rir, camaatda onlara qar?ı nifr?t oyatma?a c?hd edirdi.

?li N?zminin ?eir dili sad?, s?lis, uslubu r?van, ilhamı quvv?tlidir. O, oz ?eirl?rind? h?mi?? sad?liyi saxlama?a calı?mı?dır. Onda kitab dilinin t?sirl?ri azdır. Bu t?sir olsa-olsa ciddi, lirik ruhlu ?eirl?rd?dir. Satirasında danı?ıq dili v? canlı ifad? numun?l?ri daha coxdur. ?li N?zminin t?svirl?ri yı?cam v? ?hat?lidir. O, v?ziyy?ti, xasiyy?t v? lovh?ni bir v? ya bir nec? soz il? t?svir etm?yi bacarır.

?li N?zminin "Sijimqulunam?"sind? toplanmı? ?s?rl?rind?n ba?qa jurnal v? q?zet s?hif?l?rind? d? bir cox ?eirl?ri vardır.

1. Sijimqulunam?. Bakı: Az?rn??r, 1927, 508 s?h.
2. B?lk? bu yax?ı oldu (?eirl?r). Bakı: Az?rn??r, 1930, 42 s?h.
3. Uc m???di. Bakı: Az?rn??r, 1935, 79 s?h.
4. Satira m?rmil?ri. Bakı: Az?rn??r, 1945, 74 s?h.
5. Secilmi? ?erl?r. Bakı: Az?rn??r, 1950, 130 s?h.
6. Secilmi? ?s?rl?ri. Bakı: Az?rn??r, 1959, 212 s?h.
7. ?erl?r. Bakı: Az?rn??r, 1963, 91 s?h.
8. Secilmi? ?erl?r, felyetonlar, m?qal?l?r. Bakı: Yazıcı, 1979, 362 s?h.

Vikim?nb?d? Mu?llif:?li N?zmi il? ?laq?li m?lumatlar var.

• Mir C?lal. Az?rbaycanda ?d?bi m?kt?bl?r. Bakı: "Ziya-Nurlan" NPM, 2004, 392 s?h.
• Kamal Camalov. Mollan?sr?ddincil?rin maarifcilik ideyaları. Bakı: Elm v? t?hsil, 2015.