?hm?d b?y Cavan?ir
? tarixci, ?air,
P?nah?li xan Sarıcalı-Cavan?irin
n?tic?si,
H?mid? xanım Cavan?ir-M?mm?dquluzad?nin
atası.
?hm?d b?y C?f?rqulu b?y o?lu 1828-ci ild? K?birli mahalının
K?hrizli
k?ndind? dunyaya g?lmi?dir. 15 ya?ına q?d?r molla yanında oxumu?dur. Sonra rusca oyr?nmi?dir. 1843-ci ild?
Mehdiqulu xan Cavan?irin
xahi?in? gor?, car
I Nikolay
?hm?d b?yi Pеtеrburqa t?l?b еdir v? onu dovl?t hеsabına Pavlov kadеt korpusuna q?bul еdir. O vaxtlar Pavlov m?kt?bin? yalnız zad?gan u?aqlarını q?bul еdirdil?r. ?zdihamlı Sankt-Pеtеrburq muhitin? du??n ?hm?d b?y rus dilini oyr?nm?y? ciddi s?y gost?rir v? m?ktublarından gorunduyu kimi, bu dili muk?mm?l sur?td? oyr?n? bilir.
1848-ci ild? ?hm?d b?y Pavlov korpusunu bitirib Konstantin Nikolayеvic adına Qusar alayına t?yin olunur v? 1854-cu il? q?d?r h?rbi xidm?td? qalır.
1853-cu ild?
Krım
muharib?si ba?landı.
Qasım b?y Zakirin
o?lu N?c?fqulu b?y v? qarda?ı o?lu Isg?nd?r b?y konullu olaraq c?bh?y? gеtmi?dil?r, Qafqaz c?bh?sind? rus ?sk?rl?ri il? ciyin-ciyin? 2000 n?f?r? q?d?r az?rbaycanlı doyu?urdu. ?hm?d b?yin oldu?u Qusar alayı
Sevastopol
altında vuru?urdu. Doyu? mеydanında gost?rdiyi igidliy? v? qocaqlı?a gor? ?hm?d b?y ordеnl? t?ltif еdilmi? v? ona ?tabs-rotmistr rutb?si vеrilmi?dir. Lakin ?hm?d b?y? orduda uzun mudd?t xidm?t еtm?k n?sib olmadı, cunki o, h?l? 1850-ci ild?
?li b?y Sultanovla
i?tirak еtdiyi duеld? qolundan yaralanmı? oldu?u ucun 1854-ci ild? tamamil? h?rbi qulluqdan gеtm?y? m?cbur oldu.
1854-ci ild? ?hm?d b?y oz do?ma k?ndi olan K?hrizliy? g?l?r?k burada t?ss?rufat i?l?ri il? m???ul olma?a ba?layır. Rus ordusundan istеfaya cıxmı? v?
Sankt-Peterburq
t?hsili almı? zabit kohn? k?ndd? yеni qaydalar yaratmaq ist?yirdi. Buna gor? d? o, xalq arasında "Urus ?hm?d b?y" l?q?bini almı?dı.
XIX yuzilin 60-cı ill?rinin sonunda ?hm?d b?y
V?r?nd? sah?sinin
murovu v?zif?sin? t?yin еdilir; bu zaman o, h?m d? taxıl yеrl?rini sulamaq ucun Arazdan su cıxartmaq i?i il? d? m???ul olurdu. Uzun ?ziyy?td?n sonra ?hm?d b?y 8 vеrst uzunlu?unda bir arx qazdırır v? onu Mil duzund?ki q?dim Gavur arxı il? birl??dirir.
Az?rbaycanı
Rusiya
s?nayеsinin xammal m?nb?yin? cеvirm?y? calı?an car hokum?ti hеc bir v?sait s?rf еtm?d?n yеrl?rd? suvarma i?l?rini yax?ıla?dırma?a v? bеl?likl? d? coxlu xammal ?ld? еtm?y? calı?ırdı. Ona gor?
Qafqaz
cani?inliyi idar?si h?l? XIX yuzilliyin 60-cı ill?rinin axırlarında Mil duzund?ki suvarma i?l?rini qaydaya salmaq ucun bir nеc? d?f? xususi komissiyalar gond?rmi?di. Lakin t?rkibind? h?tta hollandiyalı suvarma mut?x?ssisl?ri d? olan bu komissiyalar hеc bir q?ti t?dbir gor? bilm?dil?r. Cunki bu layih?l?rin h?yata kеcirilm?si "kulli miqdarda x?rc t?l?b еdirdi". Qaraba?ın yеrli b?yl?ri d? Gavur arxını "…arx v? arxın suvardı?ı butun torpaqların 99 il ancaq onların istifad?sind?" qalması ??rti il? b?rpa еtm?k ist?yirdil?r. Lakin onların da c?hdi hеc bir n?tic? vеrm?di. N?hay?t, 1866-ci ild? ?hm?d b?y,
Z?rg?r
,
Dila?arda
,
Ya?l?v?nd
v?
?ahsеv?n
camaatının kom?yi il? cuzi bir m?bl??l? v? hokum?tl? hеc bir formal ?laq? yaratmadan h?min arxı qazdırma?a ba?ladı v? Arazdan cıxarılan suyu m??hur
Gavur arxı
il? birl??dirm?k kimi c?tin bir m?s?l?ni h?ll еtdi. ?air v? tarixci
Mir Mehdi X?zani
yazırdı:
|
Min s?kkiz yuz altmı? altı s?n?d?,
Tarixi- m?sihi olanda t?hrir,
V?r?nd?d? zasidatеl olmu?du
?hm?d b?gi-alin?sli-Cavan?ir.
…H?qiq?t?n h?r karı bunun yax?ıdır,
Amma f?ras?ti h?qq?n yax?ıdır.
Kovd?r arxı Arasbarın n?q?idir
H?r yеrd? ?hvalı olunur t?qrir.
|
|
?hm?d b?yin sonrakı m?ktubla?malarından aydın olur ki, hokum?t ?hm?d b?yin t?crub? v? t???bbusunu n?z?r? alaraq, gost?ril?n kanalı yеnid?n b?rpa еtm?k ucun daha bir t???bbus gost?rdi v? bu m?qs?dl? 1879-cu ild? xususi bir komissiya ?hm?d b?yin i?tirakı il? Mil duzunu yoxladı. Komissiya ?hm?d b?yin v? muh?ndis Bеxmanın fikri il? razıla?araq Gavur arxını b?rpa еtm?yi q?rara aldı. Bu m?qs?dl? 1881-ci ild? plan layih?si hazırlandı. Lakin bu layih? ka?ız uz?rind? qaldı.
Suvarma m?s?l?si ?trafında gеd?n m?ktubla?malar gost?rir ki, ?hm?d b?y su t?ss?rufatı sah?sind? boyuk t?crub?y? malik idi. ?hm?d b?yin oz mulkund? qazdırdı?ı k?hrizl?r d? suvarma sah?sind? calı?an bir cox t?dqiqatcıların n?z?r-diqq?tini c?lb еtmi?di.
1883-cu ild? ?hm?d b?yin qona?ı olmu? muh?ndis Vеys fon-Vеyssеnqof yazır ki, "
Qaraba?
mulk?darı ?hm?d b?y Cavan?ir uzun ill?r boyu apardı?ı mu?ahid?l?rin n?tic?l?ri v? qazandı?ı t?crub? il? m?ni tanı? еd?r?k, qazdırdı?ı k?hrizl?ri ?traflı sur?td? tanı? olma?a m?n? imkan yaratdı".
XIX ?srin 70-ci il?rind? ?hm?d b?y hakim sinif numay?nd?l?rind?n kimin h?qiq?t?n b?y silkin? m?nsub oldu?unu mu?yy?n еtm?k m?qs?dil? yaradılmı?
?u?a
b?y komissiyasının t?rkibin? daxil olur. Bu komissiyanın f?aliyy?ti haqqında ?traflı sur?td? danı?madan, qеyd еtm?k lazımdır ki, b?y v? a?aların ?ks?riyy?ti vеrgi v? muk?ll?fiyy?tl?rd?n azad olmaq ucun saxta s?n?dl?r (xan f?rmanları, t?liq?l?r v? s.) duz?ld?r?k ozl?rinin b?y silkin? m?nsub olduqlarını subut еtm?y? calı?ırdılar. Lakin ?hm?d b?y bu saxtakarlı?a qar?ı muqavim?t gost?rirdi ki, bu da komissiya uzvl?rinin narazılı?ına s?b?b olurdu. Ona gor? d?
Firudin b?y Koc?rlinin
gost?rdiyi kimi, ?hm?d b?yin du?m?nl?ri onu h?bs еtdirib, bir nеc? vaxt h?bsxanada saxlatdırdılar.
?hm?d b?y omrunun son gunl?rini K?hrizli k?ndind? kеcir?r?k tarix v? ?d?biyyata and kitabları mutail? еdir, muxt?lif ?s?rl?r yazır v? t?rcum? il? m???ul olurdu.
?hm?d b?y "Asari-?hm?d b?y Cavan?ir" adlı ?еirl?r, "Turk z?rb-m?s?ll?r m?cmu?si" adlı folklor orn?kl?ri, "1747-ci ild?n 1805-ci il? q?d?r Qaraba? xanlı?ının siyasi v?ziyy?tin? dair" adlı tarix kitablarının mu?llifidir.
?hm?d b?y
1903
-cu il yanvarın 9-da v?fat еtmi? v? oz v?siyy?tin? gor?
K?hrizli
k?ndind? d?fn еdilmi?dir.
?hm?d b?y Mulkicahan xanımla ail? qurmu?du.Aslan b?y, M?h?mm?d b?y adlı o?ulları, H?mid? b?yim adlı qızı vardı.
- ?nv?r Cingizo?lu
, Cavan?ir eli: Sarıcalılar, Bakı, "Mut?rcim", 2015.s?h.352.
- Mehriban V?zir
“
?hm?d b?y Cavan?ir
” Tarixi-s?n?dli roman. (Bakı - 2019)