?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdi
?ihab?ddin ?bulfutuh Y?hya ibn-H?b?? Suhr?v?rdi ?????????? ???????
Do?um tarixi	1155
Do?um yeri	Suhr?v?rd , ?ran , Abbasil?r xilaf?ti
V?fat tarixi	1191 [1]
V?fat yeri	H?l?b , Suriya , Abbasil?r xilaf?ti
V?t?nda?lı?ı	Abbasil?r xilaf?ti
Dovr	Eld?nizl?r
?sas maraqları	islam f?ls?f?si , sufilik , Peripatetizm , ??raqilik , f?ls?f? [2]
T?sirl?nib	?bun?sr Farabi [3]
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdi ( fars. ?????????? ??????? ‎) ? tam adı ?ihab?ddin ?bulfutuh Y?hya ibn H?b?? ibn ?mir?k Suhr?v?rdi olan XII ?sr Az?rbaycan ^{[4] [5] [6] [7] [8] [9]} v? ?ran ^{[10] [11] [12] [13] [14] [15] [16]} filosofu, sufi , ??raqilik f?ls?fi m?kt?binin banisi. ?slam mistisizminin ?n muhum numay?nd?l?rind?n biri olan Suhr?v?rdi eyni zamanda "?eyx ?l-M?qtul" v? "?eyx ?l-??raq" l?q?bl?riyl? d? tanınmı?dır.

?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdinin onlarla ?s?rinin muxt?lif tarixd? kocurulmu? yuz? yaxın ?lyazma nusx?si dunyanın otuzdan cox kitabxanası, ?lyazmaları fondunda saxlanılır. Onların ?ks?riyy?ti AMEA ?lyazmalar ?nstitutunda , Sankt-Peterburqda ??rq?unaslıq ?nstitutunda, Turkiy?d? Sultan Fateh, Yusif A?a, ?s?d ?f?ndi, Saray III ?hm?d, Raqib, Rza Pa?a, A?ir, C?rullah, Aya Sofiya Muzeyi, ?stanbul universiteti, Lal?li, Nuri Osmaniyy?, Emniyy?, ??hid ?li Pa?a kitabxanalarında, ?randa Astan-quds R?z?vi, S?lt?n?t, Milli, ?ura M?clisi, Tehran Universiteti, Sep?hsalar ali m?dr?s?si, Firdovsi milli kitabxanalarında, Suriyada Zahiriyy?, Misird? Xidiviyy?, Dar ?l-kutub, B?l?diyy? kitabxanalarında, ?raqda Ba?dad universiteti kitabxanasında, Hindistanda Bankipur kitabxanasında, ?ngilt?r?d? Britaniya muzeyi kitabxanasında v? Fransada Paris Milli Kitabxanasında saxlanılır.

?ihab?ddin filosofun l?q?bidir. ??ms?ddin ??hr?zuri "?ihab ?l-mill? v?-l-haqq v?-d-din" (mill?tin, haqqın v? dinin axan ulduzu) yazır. ^[17] ?leyhdarları is? sad?c? ?ihab (??-?ihab ? axan ulduz) yazırlar. Filosofun kuny?si ?bulfutuh " Q?l?b?l?r atası " m?nasını verir. Suhr?v?rdinin oz adı is? m?nb?l?rd? muxt?lif ??kild? qeyd edilmi?dir. Bu m?s?l? il? xususi maraqlanan ibn X?llikan onun haqqında yazır: "Deyilmi?dir: onun adı ?hm?ddir, deyilmi?dir onun kuny?si, y?ni ?bulfutuh el? onun adıdır." ^[18] H?kim ?bulabbas ?hm?d ibn ?bi Useybi? X?zr?ci " T?bibl?rin t?b?q?l?ri " kitabında qeyd etmi?dir ki, h?min Suhr?v?rdinin adı Om?rdir, atasının adını is? qeyd etm?mi?dir. ^[19]

Z?k?riyy? Q?zvini ^[20] v? onun kitabının ??rhcisi ?bdurr??id Bakuvi , ^[21] h?mcinin S?lah?ddin S?f?di ^[22] ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin adının M?h?mm?d oldu?unu yazmı?lar. Qutb?ddin ?irazi filosofun adının Om?r oldu?unu qeyd etmi?dir. ^[23] AMEA-nın muxbir uzvu Z. C. M?mm?dov filosofun oz ?agirdi ??ms?ddin ??hr?zuri v? Yaqut H?m?viy? istinad ed?r?k filosofun l?q?bi, kuny?si, adı, atasının v? babasının adı v? nisb?sini ?ihab?ddin ?bulfutuh Y?hya ibn H?b?? ibn ?mir?k Suhr?v?rdi oldu?unu qeyd edir. ^[5]

Suhr?v?rdi ( ?s-Suhr?v?rdi ) nisb?si filosofun Suhr?v?rd? m?nsublu?unu bildirir. M?nb?l?rd? gost?rilir ki, Suhr?v?rd Z?ncan ??h?ri yaxınlı?ında kicik yerdir, Z?ncan is? Az?rbaycanda , Cibal ( ?l-Cibal ) nahiyy?sind?dir. ^[24] T?dqiqatcılardan Hilmi Ziya Ulk?n Suhr?v?rdinin Az?rbaycanda do?uldu?unu, ^[25] V. A. Qordlevski is? onun etnik m?n??c? az?rbaycanlı ^[26] oldu?unu yazmı?lar. Zakir M?mm?dov ^{[5] [27]} v? Malik Mahmudov ^[4] da filosofun etnik m?n??c? az?rbaycanlı oldu?unu qeyd etmi?l?r. Eyni zamanda, muxt?lif t?dqiqatcıların ?s?rl?rind? filosofun fars ^{[28] [29]} v? kurd ^[30] m?n??li olması da gost?rilmi?dir.

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin do?um tarixi haqqında muxt?lif m?lumatlar vardır. T?dqiqatcılar filosofun do?um ilinin mu?yy?nl??dirilm?si m?s?l?sind? onun olum tarixin? istinad edirl?r. Lakin alimin olum tarixi muxt?lif ill?r? istinad verildiyi kimi, onun ya?ının da hicri hesabı il? 36, 38, 40 v? 50 il oldu?u ehtimal edilmi?dir. AMEA-nın muxbir uzvu Z. C. M?mm?dov yazır: "?ihab?ddin Suhr?v?rdinin yalnız g?nc ( ??-??bb ) adlandırılması faktı gost?rir ki, o, ?n cox 38 il ya?amı?dır. 587-ci hicri ilind?n 38 il cıxdıqda mut?f?kkirin t?qrib?n 549-cu (1154-cu il) ild? do?uldu?u mu?yy?nl??dirilmi? olar." ^[5]

Filosofun h?yatının Suhr?v?rd dovru haqqında tarixi m?nb?l?rd? m?lumat az olsa da Z. M?mm?dov onun imkanlı ail?d? boyuduyunu qeyd edir. ?ihab?ddin Suhr?v?rdi "kicik ya?larında elm v? f?ls?f? oyr?nm?k ucun Mara?aya getmi?, orada M?cd?ddin Cilid?n t?hsil almı?dır." ^[5] ?bn X?llikan ??ms?ddin ??hr?zuri v? Yaqut H?m?vinin bu m?lumatlarına ?lav? ed?r?k yazır ki, ?ihab?ddin Suhr?v?rdi "f?ls?f?nin v? fiqhin ?saslarını h?r iki sah?d? m??hur olana q?d?r Az?rbaycan ?yal?tl?rind?n Mara?a ??h?rind? ?eyx M?cd?ddin Cilinin yanında oxumu?du." ^[18] ?ihab?ddin Suhr?v?rdi sonra ?sfahan ??h?rin? s?f?r etmi?, orada Z?hir?ddin Farisinin yanında peripatetik filosof ?bn S?hlan Savinin " B?sir?tl?r " (?l-B?sair) kitabını oxumu?dur. ^[4]

??ms?ddin ??hr?zuri oz mu?lliminin "coxlu yerl?r? s?f?r etdiyini" ^[17] x?b?r verir. ?ihab?ddin Suhr?v?rdi Az?rbaycanın , umuniyy?tl? Yaxın v? Orta ??rq olk?l?rinin muhum ??h?rl?rini, o cuml?d?n ?rd?bil , Miyan? , Diyarb?kir , Harput , Konya , Sivas , Mardin , Ba?dad , D?m??q v? H?l?bi g?zmi?dir. ^[4] Suhr?v?rdi oz elmi-f?ls?fi fikirl?rini ?n cox Kicik Asiyada yaya bilmi?di. O, Rum S?lcuqlu dovl?tinin hokmdarı ?zz?ddin Qılıc Arslanın (1156?1188) r??b?tini qazanmı? v? onun u?aqlarına (Suleyman, Borkuyarıq v? M?lik?aha) d?rs demi?dir. ^[5]

?lk m?nb?l?r ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin sufil?rl? ?laq?sin? d? diqq?t yon?ldir, onun g?zib-dola?dı?ı muxt?lif olk?l?rd? sufi mut?f?kkirl?rl? goru?duyunu t?sbit edir. ??ms?ddin ??hr?zuri mu?llimini t?s?vvufd? ?buy?zid Bistami v? Huseyn ibn M?nsur H?llac il? h?mm?sl?k saymı?dır. B?zi mu?llifl?r filosofun q?l?nd?ri sufi ordenin? m?nsublu?unu soyl?mi?l?r. ^[5] ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin t?rcumeyi-halından sohb?t acan mu?llifl?r bir qayda olaraq onun dunya i?l?rin? laqeydliyini, ?trafda ba? ver?n hadis?l?r? etinasızlı?ını xususi hal kimi qeyd edirl?r. ^[4] Z?k?riyy? Q?zvini yazır ki, ?ihab?ddin Suhr?v?rdi "dunyanı t?rk ed?n filosof, alim, mocuz?l?r v? q?rib i?l?r sahibi idi. O, adamlardan ayrılıb riyaz?tl? m???ul olardı." ^[20] Filosof eyni zamanda duny?vi elml?rl? ciddi m???ul olan alim kimi t?qdim edilir. ?bn ?l-?mad H?nb?li yazır: "Suhr?v?rdi ?ihab?ddin Y?hya ibn H?b?? ibn ?mir?k Ad?m ovladlarının z?kalılarından biridir. D?qiq elml?ri bilm?kd? ba?cı, k?lam elmind? mahir, muhakim?li disputcu, zuhdl? m???ul, aliml?ri saymayan, dinin qullarına istehza ed?ndir." ^[31]

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin orta ?srl?rd? ??rq olk?l?rind? geni? yayılmı? sehrkarlıq, sehr elmi (elm ?s-simya) il? m???ul oldu?unu iddia ed?nl?r d? vardır. ?bn ?bi Useybi? yazır: "?ihab?ddin Suhr?v?rdi haqqında n?ql edilir ki, o sehr elmini bilirdi. Bu f?nd?n onda mu?ahid? olunmu? qeyri-adi ?hvalatlar movcuddur." ^[19]

?ihab?ddin Suhr?v?rdi azadfikirlilik meyll?rin?, yuks?k f?ls?fi ideyalarına gor? mus?lman ??rqi olk?l?rind?, habel? ?nd?lusd? tanınmı?, boyuk ?ohr?t tapmı?dır. Onun ?s?rl?rinin ?ohr?ti yayıldıqca ozun? h?m dostlar, h?m d? du?m?nl?r qazanmı?dır. ??ms?ddin ??hr?zuri aliml?rin ?ihab?ddin Suhr?v?rdiy? m?nfi munasib?tini onların onu durust d?rk ed? bilm?m?l?ri il? izah etmi?dir. O, yazır ki, ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin "k?lamını anlamaqda c?tinlik c?kdikd? ona t?n? etmi?l?r." ^[17]

?ihab?ddin Suhr?v?rdi Mardind? oz dostlarından F?xr?ddin Mardini v? onun ?agirdl?rind?n ayrıldıqdan sonra H?l?b? yollanmı?dı. Filosof 1183-cu (579) ild? ??h?r? daxil olub H?l?viyy? m?dr?s?sin? g?lmi?di. O, m?dr?s?nin ?eyxi ??rif ?ftixar?ddinin d?rsl?rind? oturur, f?qihl?rl? v? ba?qa ixtisas sahibl?ri il? goru?urdu. Filosof burada disput m?clisl?rind?, diskussiyalarda i?tirak edirdi. ^[5]

Orta ?sr ?r?b m?nb?l?rind? qeyd edilir ki, ?ihab?ddin Suhr?v?rdi H?l?viyy? m?dr?s?sind? fiqh, k?lam v? f?ls?f?y? dair m?s?l?l?r ?trafında keciril?n muzakir?l?rd? yuks?k f?allıq gost?rmi?dir. ?eyx ?ftixar?ddin filosofun qeyri adi istedadını, geni? elmi qabiliyy?tini yuks?k qiym?tl?ndirmi?, d?rin r??b?tini gizl?tm?d?n onu ba?qalarından f?rql?ndirmi?dir. H?min vaxtdan etibar?n b?zi huquq?unas sxolastlar ona zidd cıxmı?, du?m?n munasib?tind? olmu?lar.

H?min dovrd? H?l?b ??h?rinin hakimi Misir , Y?m?n v? Suriyanın hokmdarı sultan S?lah?ddin ?yyubinin (1169?1193) o?lu ?l-M?lik ?z-Zahir ?azi (1186?1215) idi. ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin ?ohr?tini e?id?n hakim filosofu d?v?t edib, onun ??r?fin? boyuk ??xsl?rd?n ? f?qihl?rd?n, mut?k?lliml?rd?n, muxt?lif sah?l?r uzr? adlı-sanlı aliml?rd?n ibar?t m?clis duz?ldir. M?n?nb?l?rd? deyilir ki, aparılan disputun n?tic?si olaraq Suhr?v?rdi oz d?rin muhakim?l?ri v? inandırıcı subutları il? f?qihl?r?, mut?k?lliml?r? qalib g?lir. ^[4]

Yaqut H?m?vi yazır: "?ihab?ddin Suhr?v?rdi oz m?ntiqi muhakim?l?ri, subutları, d?lill?ri il? onlara qalib g?ldi. F?zil?ti M?lik Zahir? b?yan oldu. Hakim onu ozun? yaxınla?dırdı, q?bul etdi, ba?qalarından f?rql?ndirdi. R?qibl?rinin ?ihab?ddin Suhr?v?rdiy? qar?ı qeyzi artdı, onu dinsizlikd? v? zındıqlıqda ittiham etdil?r." ^[32] ?bn X?llikan da bu faktı t?sdiq ed?r?k yazır: "O, ?qid? poz?unlu?u v? dinsizlik ustund? ittiham olunmu?du. Onun haqqında deyilmi?di ki, o, ??ri?t qanunlarına zidd getmi?di." ^[18]

Mut?f?kkirin bu q?d?r nufuz qazanması onun ?lehdarlarının hidd?tinin daha da artmasına v? edamının t?l?b edilm?sin? s?b?b olmu?du. F?qihl?r ?l-M?lik ?z-Zahird?n onun edam edilm?sini t?l?b etdil?r. Hakim razı olmadı, atası S?lah?ddin? uz tutdular: "Onlar onun kufrl?rini t?sdiq ed?n hokml?r hazırlayıb D?m??q?, M?lik Nasir S?lah?ddin? gond?rdil?r. Dedil?r ?g?r bu g?nc sa? qalarsa ?l-M?lik ?z-Zahirin etiqadını korlayar. El?c? d?, o, azad edil?rs?, olk?d? h?r-hansı nahiyy?ni korlayar. S?lah?ddin ?yyubi H?l?b? Qazi Fazilin x?tti il? ?ihab?ddin Suhr?v?rdi haqqında o?lu ?l-M?lik ?z-Zahir? m?ktub gond?rdi. Orada deyirdi: "Bu ?ihab Suhr?v?rdinin oldurulm?si labuddur. Onu hec v?chl? azad buraxmaq v? sa? saxlamaq olmaz." ^[5]

?l-M?lik ?z-Zahir filosofu oldurtm?di. "Bundan sonra S?lah?ddin bir daha ona yazıb, ?ihab?ddin Suhr?v?rdini oldurtm?yi ?mr etdi, filosofu oldurtm?zs? H?l?bi onun ?lind?n almaqla h?d?l?di. Bu x?b?r Suhr?v?rdiy? catdıqda hakim ?z-Zahird?n bir yerd? h?bs edilib, ol?n? q?d?r yem?k-icm?k verilm?m?sini xahi? etdi." ^[5] Professor Z. C. M?mm?dov filosofun olum tarixinin 1191-ci il (587) oldu?unu qeyd edir. ^[5]

?sas m?qal?: ?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdinin ?s?rl?rinin siyahısı

Butun ??rq poeziyasında oldu?u kimi, ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin b?dii yaradıcılı?ında da, m?h?bb?t movzusu m?rk?zi yerd? durur. ^[4] Bu movzu onun i?raqi, qism?n d? sufi doktrinaları il? f?ls?fi ?eirl?rind? b?z?n eyni m?zmun da?ımasına baxmayaraq, muxt?lif ??kild? izah edilmi?dir. Mut?f?kkirin ?eirl?rind? sufi - i?raqi fikir a?iql?r arasındakı h?yati m?h?bb?tl?, gerc?k h?yat zovqu il? cul?a?ır. Burada ilahi varlı?a, mutl?q i?ı?a yaxınla?maq meyli olsa da, pak, ulvi v? at??in m?h?bb?tl? sev?n nikbin a?iql?rin, habel? canlı h?yat h?qiq?tl?rinin sur?ti yaradılmı?dır. ^[4]

?airin q?hr?manları m??rur v? narahat t?bi?tli sevgilil?rdir. Onlar ur?k sirl?rini yalnız lazım g?ldikd? bir-birin? acma?ı r?va bilir, ?trafdakılardan h?r v?chl? gizl?tm?y? calı?ırlar. Hicranı gec?y? v? vusalı s?h?r? b?nz?d?n ?air qurub ca?ı qaranlı?ın p?rd?-p?rd? enm?sind?n k?d?rl?n?r?k, a?iql?ri v?slin nurunu zulm?tin p?nc?sind?n alma?a ca?ırır:

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin ?eirl?rind? ifad? olunan e?qin onun f?ls?f?sind?ki m?nanı gost?rm?sini zahir?n iddia etm?k olduqca c?tindir. ^[4] Cunki ?airin yaratdı?ı s?hn?l?r o q?d?r dol?un v? obrazlıdır ki, mistika gorunm?z olmu?dur. Bu xususiyy?t ?airin ??rabla ?laq?dar t?svirl?rind? d? ozunu gost?rir.

Lakin AMEA -nın muxbir uzvu Zakir M?mm?dov qeyd edir ki, ?air, burada hec d? h?qiqi icki m?clisinin v?sfini vermir, ??rabı sufil?r kimi, qeyri-maddi m?nada t?r?nnum edir. ^[4] El? h?min ?eirin sonunda o, k?ndlinin meyv?d?n duz?ltdiyi meyd?n deyil, din qabındakı meyd?n soz acdı?ını bildirir:

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin ?eirl?ri ideya d?rinliyi v? fikir z?nginliyi c?h?td?n elmi-f?ls?fi ?s?rl?ri xatırladır. ?nsan ruhunun t?bi?ti, onun haqqa munasib?ti v? bu kimi m?s?l?l?r sırf n?z?ri s?ciyy? da?ıyır. Bununla bel?, h?min ?eirl?rd? goz?l, r?ngar?ng lovh?l?r, t?bi?t t?svirl?ri, canlı obrazlar, s?n?tkarlıqla i?l?dilmi? t??bihl?r onun yetkin v? istedadlı ?air oldu?unu subut edir. ^[4]

?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdi yaradıcılı?a cox erk?n ba?lamı?, az mudd?t ic?risind? elmi-f?ls?fi v? b?dii ?s?rl?ri il? butun mus?lman olk?l?rind? tanınmı?dır. Filosofun z?ngin v? coxc?h?tli irsi haqqında oz muasirl?ri v? sonrakı mu?llifl?r soz acmı?, onun orijinallı?ı v? d?y?ri bar?d? maraqlı mulahiz?l?r soyl?mi?l?r. ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin ?s?rl?rinin ?n geni? siyahısını ??ms?ddin ??hr?zuri "Ruhlar ?yl?nc?si v? sevincl?r ba?ı" kitabında vermi?dir. ^[5] ?agirdi filosofun ?lliy? yaxın ?s?rinin adını sadaladıqdan sonra yazır: "Bu onun biz? catan ?s?rl?rinin v? x?b?rdar oldu?umuz yazılarının adlarıdır. Biz? g?lib catmayan ?eyl?rin olması da mumkundur." ^[17]

Orta ?sr mu?llifl?rind?n Yaqut H?m?vi, ?bn ?bi Useybi?, ?bn X?llikan, ?fif?ddin Yafii, ?bn H?car ?sq?lani, ?hm?d Ta?koprizad? v? ba?qaları, xusus?n Hacı X?lif? ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin h?yatı v? yaradıcılı?ından sohb?t acark?n muxt?lif ?s?rl?ri uz?rind? ayrıca dayanmı?dır. ?ihab?ddin Suhr?v?rdi g?nclik ill?rind? peripatetizm m?s?l?l?ri il? maraqlanmı?, m?ntiq, metafizika, t?bi?t?unaslıq elml?rini d?rind?n oyr?nmi?dir. Sonrakı dovrd? f?aliyy?tini daha da geni?l?ndir?n filosof tam yeni bir f?ls?fi m?kt?bin ? ??raqilik f?ls?f?sinin ?sasını qoymu?dur.

Suhr?v?rdi " Varlıq " anlayı?ını " Yoxluq " anlayı?ı il? muqayis?li ??kild? n?z?rd?n kecirmi?dir. "Giri?l?r v? qar?ıya qoyulmu? m?s?l?l?r" kitabında "Varlıq v? yoxluq haqqında" adlı xususi bir f?sil vardır. ^[33] Filosof yoxlu?u varlı?a nisb?td? aydınla?dıraraq yazır: "Yoxluq yalnız varlı?a gor? t?s?vvur edilir v? ?ql? g?tirilir." Bu baxımdan ?sas diqq?t varlıq anlayı?ına yonl?ndirilmi?dir. Varlıq peripatetik t?birl? vacib v? mumkun? bolunur. Filosof yazır: "Bil ki, h?r bir movcud olan ya vacib, varlıq ya da mumkun varlıqdır. Vacib varlı?ın movcud olmaması mumkun deyildir." ^[7]

Oz peripatetik s?l?fl?ri kimi ?ihab?ddin Suhr?v?rdi d? varlı?ın qisml?rini bir-biri il? qar?ılıqlı sur?td? n?z?rd?n kecirmi?dir: "Vacib yaxud z?ruri varlı?ın movcudlu?u onun ozun? gor?dir, mumkun varlı?ın movcudlu?u is? ba?qasının say?sind?dir." ?bun?sr Farabi , ?bn Sina , B?hm?nyar Az?rbaycani v? ba?qa peripatetik filosoflar kimi ?ihab?ddi Suhr?v?rdi d? vacibliyi ozun? v? ba?qasına gor? olmaq baxımından qiym?tl?ndirmi?, ikinci halı mumkun varlı?a aid etmi?dir:

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin peripatetik v? sufi-f?ls?fi ?s?rl?rind? emansiya n?z?riyy?si ozun?m?xsus ??kild? ifad? edilmi?dir. ??raqiliy? dair traktatlarında is? filosof bu n?z?riyy?nin yeni bir formasını i?l?yib hazırlamı?dır. ^[7] Kreatsionizm? gor?, movcudat Allah t?r?find?n bilavasit? x?lq edildiyi halda, emanasiya n?z?riyy?sin? gor?, yaranı?da s?b?b v? n?tic? silsil?sind?n ibar?t vasit?l?r, ara m?rh?l?l?r vardır. ?ihab?ddin Suhr?v?rdi "Ur?kl?r ba?ı" ?s?rind? movcudatın m?rt?b?li qurulu?unu ??rq peripatetikl?rinin usulu il? ?saslandıraraq yazır:

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin varlıq t?limind? varlı?ın vacib v? mumkun? bolunm?si, bolgul?rin s?b?b v? n?tic?, qabaq v? sonra, umumi v? ayrıca, vahid v? cox baxımından n?z?rd?n kecirilm?si, habel? kreatsionizm t?limin? munasib?ti ??rq peripatetikl?rinin f?ls?f?si il? s?sl??ir, onun mund?ric?sini geni?l?ndirir ^[34] .

?ihab?ddin Suhr?v?rdi movcudatın m?nb?yi v? m?n??yi m?s?l?sinin peripatetik m?zmununu, onun emansiya n?z?riyy?sini gozd?n kecirmi?, bu sırada bir sıra yeni, ??raqilik f?ls?f?sin? uy?un fikirl?r ir?li surmu?dur. Filosofun varlıq t?limind? butun movcud ?eyl?r oz ba?lan?ıcını Vacib varlıqdan, yaxud ??ıqlar i?ı?ından almı?dır. ?ihab?ddin Suhr?v?rdi ilk ba?lan?ıcı Vacib varlıq kimi gotur?nd? ?sas etibarı il? ?n?n?vi baxı?ları, mulahiz?l?ri t?bli? ets? d?, onu ??ıqlar i?ı?ı kimi s?ciyy?l?ndir?nd? daha cox orijinal movqe tutmu?dur.

Filosof ??rq peripatetikl?rinin yolu il? ged?r?k gost?rir ki, "Vacib varlıq, y?ni ilk s?b?bd?n tor?nmi? mumkun varlıq, y?ni ilk n?tic? d? vahiddir." Filosof qeyd edir ki, "Vacib varlıqdan cıxan ilk n?tic? n?fs d? ola bilm?z, cunki n?fs cism? malik olmalıdır ki, onu idar? ed?. Dem?li ondan cıxan varlıq h?r c?h?td?n materiyadan t?crid olunmu? bir substansiyadır ki, n? maddidir, n? d? madd?ni idar? ed?n. Bu cur olanı biz ?ql adlandırırıq." ^[7]

?ihab?ddin Suhr?v?rdi ??ıqlar i?ı?ından vahid, muc?rr?d i?ı?ın cıxdı?ını subut ed?n mudd?a uz?rind? geni? dayanmı?dır. Filosof "??ıq heyk?ll?ri" traktatında "ilk yaradılan i?ıq" dey? t?qdim etdiyi ilk n?tic?ni " ??raq f?ls?f?si " kitabında bir sıra ba?qa adlarla ifad? etmi?dir. ^[7] ?ihab?ddin Suhr?v?rdi gost?rir ki, "varlıqdakı ?vv?linci nisb?t movcud olan substansiyanın ?b?di movcud Birinciy? nisb?tidir. O, butun nisb?tl?rin anası v? ?n ??r?flisidir. H?min substansiya Birinciy? a?iqdir. Birinci is? onun ita?tetdiricisidir, oz ?b?di movcud i?ı?ı il? onun uz?rind? ita?tetdiricilikl? qalibdir. Birinci onu ?hat? etm?kl?, oz i?ı?ı il? mahiyy?tini acmaqla onu acizl??dirir." ^[33]

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin i?raqiliy? dair ?s?rl?rind? substansiya v? aksidensiyaya baxı? orijinal ??kild? ifad? edilmi?dir. Burada qeyri-maddi substansiyalar muc?rr?d i?ıqlar, maddi substansiyalar is? kolg?l?r, qaranlıqlar ? k?sif substansiyalar v? zulmani hey?tl?r ? cisiml?r timsalında verilmi?dir. Hissi i?ıqlar is? aksidensiyalar kimi s?ciyy?l?ndirilmi?dir. ^[7] "Anla?a yaxın budur ki, aksidensiyalar cisiml?rd? olur. Aksidensiya ba?qasından asılı oldu?u ucun mumkun varlıqdır. ?g?r onun varlı?ı vacib olsaydı, ba?qasından asılı olmazdı." ^[27]

??raq f?ls?f?si kitabında deyilir: "Aksident i?ıq ozu-ozluyund? olan i?ıq deyildir. Onun varlı?ı ba?qasına m?xsusdur. O, ancaq ba?qasının i?ı?ıdır. Muc?rr?d xalis i?ıq ozu-ozluyund? olan i?ıqdır. H?r bir ozu-ozluyund? olan i?ıq muc?rr?d xalis i?ıqdır." Aksident i?ı?ı muc?rr?d xalis i?ıqdan f?rql?ndir?n bir c?h?t d? onun cisiml?rd? vaqe olması, ona hissi i?ar? edilm?sidir.

?ihab?ddin Suhr?v?rdi "cismin materiya v? formadan ibar?tdir" mudd?asını q?bul etmi?, bu movzu il? ?laq?dar ozun?m?xsus mulahiz?l?r ir?li surmu?dur. Filosofun varlıq t?limind? " materiya " anlayı?ının ??rhi d? f?rqlidir. O, "?mad?ddin lovh?l?ri" traktatında yazır:

??raqilik f?ls?f?sind? cisim k?sif substansiya, zulmani hey?t kimi s?ciyy?l?ndirilir. Umumilikd? ona b?rz?x deyilir. But? v? tilsim? b?nz?dil?n b?rz?xl?r onları idar? ed?n " sahib " adlandırılmı? i?ıqların s?b?bin? movcud olur.

?ihab?ddin Suhr?v?rdi insanın maddi v? m?n?vi varlı?ı, onun muc?rr?d i?ıqla ?laq?si m?s?l?sin? xususi diqq?t yetirmi?dir. ?nsanın heyvan, bitki v? minerallardan yuxarı pill?d? dayandı?ını soyl?y?n mut?f?kkir insan t?bi?tini yuks?k qiym?tl?ndirmi?dir. O, "??raq f?ls?f?si" kitabında yazır: "?n bitkin m?zac insandır. O, ?taedicid?n kamal dil?yir." ^[7] Filosof ba?qa ?s?rl?rind? d? bu fikir uz?rind? dayanmı?dır. "Filosofların goru?l?ri" kitabında deyilir: "?nsan canlı varlıqların ?n ??r?flisidir. O, materiyadan t?crid olunmu? bir ?eyl? du?unc?li n?fsl? s?ciyy?l?nir." ^[27]

Du?unc?li n?fs (?n-n?fs ?n-natiq?) i?raqilik f?ls?f?sind? ?sas etibaril?idar?edici i?ıq (?n-nur ?l-mut?bbir) termini il? verilir. ??raqiliy? dair traktatlarda ona b?z?n isf?hbud i?ıq (?n-nur ?l-isf?hbud) da deyilir. ?sf?hbud (sep?hbod) p?hl?vi dilind? bac?ı, ordu ba?cısı dem?kdir. ?ihab?ddin Suhr?v?rdi " ??raq f?ls?f?si " kitabında yazır ki, "b?zi q?hredici i?ıqlardan, daha do?rusu, du?unc?li novun tilsim sahibind?n ?n bitkin insani m?zac uz?rind? muc?rr?d bir i?ıq hasil olur. O, insan cismini kull-ixtiyarla idar? ed?n i?ıqdır. O, insan t?bi?tinin isf?hbudu olan muc?rr?d i?ıqdır, ozunu m?nlik gost?rir." "??ıqnam?" kitabında bu bar?d? deyilir: "Du?unc?li n?fsin t?rifi odur ki, o, n? cisimdir, n?d? cisimd?dir, ?ksin? cismi idar? edir, anlayı?ları d?rk ed? bilir." ^[34]

?ihab?ddin Suhr?v?rdi insani n?fsin m?n??yini ara?dırark?n ?r?bdilli peripatetikl?rl? h?mfikir olub, onun ?z?li v? b?d?nd?n qabaq deyil, sonradan vucuda g?ldiyini soyl?mi?dir. ^[27] ?ihab?ddin Suhr?v?rdi insan n?fsinin ?z?li olmasına ?ubh? do?uran amill?ri sadalayaraq yazır:

?nsan cismi oldukd?n sonra onun n?fsinin aqib?ti filosofların v? mut?f?kkirl?rin ?s?rl?rind? muxt?lif m?zmunda ??rh edilmi?dir. ?ihab?ddin Suhr?v?rdi t?nasux? inanan q?dim ??rq filosoflarının fikirl?rini yad ed?r?k yazır:

?ihab?ddin Suhr?v?rdi movcudatın ? goyl?rin v? onlardakı planetl?rin , ulduzların fovqun? yuks?l? bilm?k istedadını butun kamil insan n?fsl?ri ucun s?ciyy?vi hal saymı?lar. Bu keyfiyy?t "Qarı?qaların dili" sufi-f?ls?fi traktatında sufi haqqında da deyilir: " Sufi iki olu?un arxasındadır, iki al?min fovqund?dir." ^[7]

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin f?ls?f?sind? h?r?k?t ozun?m?xsus ??kild? ??rh edilmi?dir. Onun fikirl?ri bu movzuya geni? yer vermi? ??rq peripatetikl?rinin doktrinalarından cox m?qamlarda secilir. Aristotelci filosoflar, o cuml?d?n B?hm?nyar Az?rbaycani v? Sirac?ddin Urm?vi h?r?k?tin novl?rini on kateqoriyadan dordun? uy?un olaraq mu?yy?nl??dirmi?l?r. H?r?k?ti muhum f?ls?fi kateqoriyalardan biri kimi n?z?rd?n kecir?n ?ihab?ddin Suhr?v?rdi "??ıqnam?" ?s?rind? yazır: "Bil ki, ozund?? sabitlik t?s?vvur edilm?y?n h?r bir aksidensiya h?r?k?tdir." H?r?k?t "??raq f?ls?f?si", "?mad?ddin lovh?l?ri", "Giri?l?r v? qar?ıya qoyulmu? m?s?l?l?r" kitablarında "sabitliyi t?s?vvur edilm?y?n hey?t" , "??ıq heyk?ll?ri" traktatında "ozu-ozluyund? t?z?l???n vacib bir ?ey" adlandırılır. ^[34]

Filosof h?r?k?ti materiyadan ayrılıqda t?s?vvur etmir, h?r bir h?r?k?tin yalnız cisiml?rd? movcud oldu?unu qeyd edir. Bununla bel?, o, h?r?k?ti n?fs? malik olmayan b?rz?xl?r, ba?qa sozl? cansız cisiml?r ? unsurl?r ucun ayrılmaz xass? bilm?mi?dir. ^[7] Suhr?v?rdi h?r?k?t novl?rinin yalnız cisiml?rd? movcud oldu?unu elan ed?rk?n peripatetik filosoflarla h?mfikir idi. ??rq peripatetikl?ri maddi varlıqların butunlukd? ehtivaedicisinin h?r?k?tini v?ziyy?td?ki h?r?k?t adlandırmı?lar, zira h?r bir c?h?t, h?r bir maddi olcu ona nisb?td?dir, o, mutl?q butovdur. ?ihab?ddin Suhr?v?rdi d? bu konsepsiyanı mudafi? etmi?dir. ^[35]

?ihab?ddin Suhr?v?rdi h?r?k?tin istiqam?t? gor? uc novunu q?bul etmi?dir: ortada h?r?k?t, ortadan h?r?k?t v? ortaya h?r?k?t. Birinci m?rk?z kur?si ?trafında vaqe olan goyl?rin h?r?k?tl?ridir. ?kincisi v? ucuncusu is? unsurl?r? m?xsus hesab edil?n duzx?tli h?r?k?tdir. Peripatetizmd?, el?c? d? i?raqilikd? cisiml?r al?minin h?r?k?tvericisi ondan k?narda axtarılır. Suhr?v?rdi yazır: "Cisiml?r ucun h?r?k?t ba?lan?ıcı olan ba?qa bir ?ey labuddur. ?g?r o, Vacib varlıqdırsa, m?qs?d hasildir, ?g?r mumkun varlıqdırsa, ozu-ozluyund? Vacib varlı?a catmalıdır." ^[7]

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin varlıq t?limind? m?kan v? zaman anlayı?larının ??rhi, onların h?r?k?t kateqoriyası il? ba?lı ara?dırılması xususi ?h?miyy?t da?ıyır. Cisiml?rin hissi i?ar? il? n?z?rd? tutuldu?unu soyl?y?n filosof qeyd edir ki, adamlar yuxarı v? a?a?ı c?h?tl?r? i?ar? edirl?r. Muxt?lif h?r?k?tl?r yuxarıda v? a?a?ıda vaqe olur. ?g?r bir ?eyin c?h?tl?ri olmasaydı, ona i?ar? edil? bilm?zdi. Qeyri ?ey? t?r?f i?ar? v? ya h?r?k?t qeyri-mumkundur. H?r?k?t v? i?ar?l?r maddi varlıqlarda muxt?lif c?h?tl?rin olmasına gor? mumkundur. Olcuy? ? uzunluq, en v? d?rinliy? (hundurluy?) ? h?cm? malik olmayan cisim yoxdur.

?ihab?ddin Suhr?v?rdi "m?kan" anlayı?ını "hey?t" v? "m?h?l" anlayı?ları il? muqayis? edir. Hey?t, m?s?l?n, mu?yy?n ?eyl?rd?n a?lıq, yaxud qaralıqdır. M?h?l ozund? a?lıq, yaxud qaranlıq olandır. Hey?t bir m?h?ld?n ba?qa m?h?l? n?ql edilmir, cunki o, n?ql edils?ydi ozu-ozluyund? movcud, ozu h?r?k?t ed?n olmalı idi. M?h?l d? h?ll edil? bilmir, cunki hey?t kimi o da cism? ?lav? edilmi?dir. ^[27] ?ihab?ddin Suhr?v?rdi cismin uc olculuyu m?s?l?si uz?rind? konkret dayanmı?dır. Filosof yazır: "Altı c?h?t? malik h?r bir ?eyin uc olcusu ? uzunluq en v? d?rinliyi (hundurluyu) olması lazım g?lir."

?ihab?ddin Suhr?v?rdinin t?limind? zaman daimidir. Bu xususiyy?t onun ?z?li v? ?b?di olmasında oz ?ksini tapmı?dır. Bu xususiyy?t onun ?z?li v? ?b?di olmasında oz ?ksini tapmı?dır. "?mad?ddin lovh?l?ri" kitabında deyilir: "Kecmi?in movcudlu?unun davamını ?z?l, g?l?c?kd?ki movcudlu?un davamını ?b?d adlandırmı?lar." Filosof zamanın m?hdud ba?lan?ıca malik oldu?unu iddia ed?n ilahiyyatcı sxolastlara ?ks movqe tuturdu. " ??raq f?ls?f?si " kitabında deyilir:

?ihab?ddin Suhr?v?rdi idrak qabiliyy?ti baxımından insan cismi v? t?bi?tini yuks?k qiym?tl?ndirmi?dir. ?nsan cisminin isf?hbud i?ı?a yiy?l?nm?si boyuk ??n hesab edilir. " ??raq f?ls?f?si " kitabında deyilir:

Filosof d?rkedicilik qabiliyy?tini insani i?ıq (n?fs) uz?rind? t?sdiq etdikd?n sonra onu butun muc?rr?d i?ıqlara ?amil edir. O yazır: "Mu?yy?n olduqda ki, s?nin m?nliyin muc?rr?d i?ıqdıroz say?sind? d?rkedicidir v? muc?rr?d i?ıqlar muxt?lif gerc?klikl?r deyildir, onda, tamın (kullun) oz say?sind? d?rkedici olması lazım g?lir. Cunki bir novd? vacib olan, gerc?klikd? onunla ??rik olmada vacib olar." ^[6]

?ihab?ddin Suhr?v?rdi gost?rir ki, insani n?fs butun dig?r canlıların n?fsind?n daha kamil olmaqla b?rab?r, onların da?ıdı?ı funksiyaları da ozun?m?xsus ??kild? ustun keyfiyy?tl?rl? ehtiva edir. "??ıqnam?" ?s?rind? deyilir ki, heyvanda hiss v? h?r?k?tin ?lav? edilm?si il? n?bati quvv?l?r hasildir. ?nsanın m?zacı is? heyvani quvv?l?rin hamısını icra edir. ^[5]

?ihab?ddin Suhr?v?rdi peripatetizm? dair ?s?rl?rind? ? "H?qiq?t? dair baxı?lar", "Lovhi v? ?r?i qeydl?r", "Qar?ıya qoyulmu? m?s?l?l?r", "Muqavim?tl?r" v? ba?qa traktatlarında birinci hiss?ni m?ntiq? h?sr etmi?dir. ^[7] Peripatetik t?limd? m?ntiqin ?n?n?vi olaraq ?vv?ld? verilm?si t?sadufi deyildir, bu onun sistemi v? metodu il? uzvi sur?td? ba?lıdır. Bel? ki, ??rq filosofları m?ntiqi s?n?t, elm v? metod (al?t-orqanon) kimi s?ciyy?l?ndirmi?l?r. M?ntiqin ?qli kamill??dirm?si s?n?t, m?lumdan m?chula kecm?si tollarını ara?dırması elm, t?dqiqatın gedi?ini hazırlaması metod sayılmı?dır. ^[27] ?ihab?ddin Suhr?v?rdi dunyagoru?unun muxt?lif sah?l?rind? oldu?u kimi, m?ntiqin ayrı-ayrı m?s?l?l?rin? yana?masında v? onların h?llind? d? i?raqilik f?ls?f?si movqeyind?n yeni, orijinal fikirl?r, mulahiz?l?r soyl?mi?dir. Oz s?l?fl?rini sad?c? t?krarlamamaq, ara?dırmalarında inc?likl?r? varmaqla kifay?tl?nm?m?k keyfiyy?ti ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin "??raq hikm?ti" kitabında daha qabarıq ??kild? diqq?ti c?lb edir. ^[33]

Filosofun m?ntiqi Aristotelin m?ntiqi s?pkisind?dir. ^[7] Burada ??rq peripatetikl?rinin ? ?bun?sr F?rabi , ?bn Sina , B?hm?nyar Az?rbaycani v? ba?qalarının i?l?yib hazırladıqları m?ntiq doktrinaları z?minind? fikir yurudulur. Ba?qa m?ntiqcil?r kimi ?ihab?ddin Suhr?v?rdi d? movzuya Stagiritin " Kateqoriyalar " kitabına neoplatoncu Plotinin yazdı?ı " Giri? " adlı ??rhin t?hlili il? ba?layır. "Lovhi v? ?r?i qeydl?r" kitabında bu m?s?l?y? on qeyd ayrılmı?dır. ^[27]

?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdinin h?yatı v? yaradıcılı?ından soz acmı? tarixcil?r v? t?rcumeyi-hal mu?llifl?ri onun dunyagoru?u v? f?ls?f?sin? dair d? az coxlu m?lumat vermi?, mut?f?kkirin ideyalarının ??rq olk?l?rind? yayılmasına mu?yy?n d?r?c?d? kom?k gost?rmi?l?r. ^[27] ?mad?ddin ?sfahani , ?bn ?l-Cauzi, Yaqut H?m?vi, ?bn ?bi Useybi?, Z?k?riya Q?zvini, ?bn X?llikan, S?lah?ddin S?f?di, ?fif?ddin Yafii Y?m?ni, ?bdurr?hman Cami, ?bdurr??id Bakuvi , ?bn H?c?r ?sq?lani, ibn ?l-?mad H?nb?li v? ba?qa mu?llifl?rin ?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdi haqqında verdikl?ri m?lumat muxt?lif dovrl?rd? v? muxt?lif iqliml?rd? ona b?sl?n?n munasib?ti ?ks etdirir.

??ms?ddin ??hr?zuri "Ruhlar ?yl?nc?si v? sevincl?r ba?ı" kitabında ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin t?rcumeyi-halını geni? i?ıqlandırmaqla b?rab?r i?raqilik f?ls?fi m?kt?binin f?al numay?nd?si kimi d? cıxı? etmi?dir. Mu?llif oz mu?llimi haqqında yazırdı ki, "o, ilahi muka?if?l?rd? v? ruhi mu?ahid?l?rd? idi. Onun nihay?tinin d?rinliyini yalnız az adam bil?r, hududuna yalnız d?rin biliklil?r yeti??r." ^[17] ??ms?ddin ??hr?zurinin "" ??raq f?ls?f?si "nin ??rhind? r?mzl?rin h?lli v? x?zin?l?rin k??fi" (H?ll ?r-rumuz va k??f ?l-kunuz fi ??rh Hikm?t ?l-i?raq) kitabı i?raqilik f?ls?f?sini t?bli? ed?n ilk elmi-f?ls?fi ?s?rl?rd?n biridir. "Lovhi v? ??ri qeydl?r" ?sasında ??ms?ddin ??hr?zurinin yazdı?ı " Duz?li?l?r " (?t-T?nqihat) adlı ??rh filosofun peripatetizm? dair doktrinaları il? b?rab?r onun i?raqi fikirl?rini d? i?ıqlandırmı?dır. ^[27]

Varlı?ın qisiml?rinin Sirac?ddin Urm?vi (1198?1283) t?r?find?n ??rhind? ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin t?siri aydın n?z?r? carpır. ^[5] Filosof "Hikm?t inc?likl?ri" (L?taif ?l-hikm?) kitabında Vacib varlı?ı mutl?q i?ıq dey? s?ciyy?l?ndirir. Onun ??rhind? Vacib varlı?ın qar?ılı?ı qeyri-mumkun varlıqdır, dem?li, mutl?q qaranlıqdır. ??raqilik f?ls?f?si N?sir?ddin Tusinin (1201?1274) v? onun ?agirdl?rinin yaradıcılı?ına daha boyuk t?sir gost?rmi?dir. Mara?a r?s?dxanasından calı?an aliml?rd?n bir coxu i?raqi filosofun kitablarını t?dris v? t?bli? etm?kl? kifay?tl?nm?mi?, onlara ??rhl?r d? yazmı?dır. S?d ibn M?nsur ibn K?mmun? ?srailinin (…-1284) ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin " Lovhi v? ?r?i qeydl?r " kitabına yazdı?ı ??rh d? " Duz?li?l?r " adlanır. 1268-ci (667) q?l?m? alınmı? bu ?s?rin Ba?dadda 1296-cı (696) v? 1304-cu (704) ild? kocurulmu? nusx?l?ri D?m??qd? , Zahiriyy? kitabxanasında saxlanılır. ^[5] Suhr?v?rdinin ?s?rl?ri, xusus?n onun i?raqilik f?ls?f?si N?sir?ddin Tusinin dig?r istedadlı ?agirdi Qutb?ddin Mahmud ibn M?sud ?irazi (1236?1311) t?r?find?n d? muf?ss?l ara?dırılmı?dır. Onun "??raq f?ls?f?si" kitabına yazdı?ı ??rh mut?x?ssisl?r t?r?find?n yuks?k qiym?tl?ndirilir. ^[34]

XV?XVI ?srl?rd? i?raqilik f?ls?f?si C?lal?ddin D?vvani , Qiyas?ddin Da?t?ki , ?smayıl Anqavari , V?dud T?brizi v? ba?qaları t?r?find?n oyr?nilmi? v? t?bli? edilmi?dir. C?lal?ddin D?vvani Suhr?v?rdinin "??ıq heyk?ll?ri" kitabına h?sr etdiyi ??rh? gor? boyuk ?ohr?t tapmı?dır. Traktat "??ıq heyk?ll?rinin ??rhind? catı?mayan c?h?tl?r" (??vakil ?l-hur fi ??rh H?yakil ?n-nur) adlanır. ??rhin Misir muftisi ?eyx M?h?mm?d ?bduh (1849?1905) t?r?find?n kocurulmu? bir nusx?sind? ?s?rin yazıldı?ı dovrl? ?laq?dar siyasi hadis?l?r? d? toxunulur. ^[5]

"??ıq heyk?ll?ri" traktatına M?h?mm?d ?l?vi Hir?vinin , Y?hya ibn Nusuh Novizad?nin v? bir cox ba?qalarının ?r?bc? yazdıqları ??rhl?rd?n f?rqli olaraq ?eyx ?smayıl Movl?vi Anqavarinin "Hikm?tl?rin izahı" (?dah ?l-hik?m) adlı ??rhi turk dilind?di . V?dud ibn M?h?mm?d T?brizinin (…-1524) ""?mad?ddin lovh?l?ri" h?qiq?tl?rini acmaqda ruhlar cıra?ı" (Misbah ?l-?rvah fi k??f huquq ?-?lvah) traktatı i?raqi ?d?biyyatın maraqlı numun?l?rind?n sayılır. "Burcl?r traktatı" na Mus?nn?f?k ?li Bistaminin ??rhi, "H?qiq?tl?r? dair baxı?lar" a v? "Minacat kitabı" na ?bu Muz?ff?r M?h?mm?d ?sf?raninin ??rhl?ri d?xi m?lumdur. ^[6]

?eyx ?hm?d ?hsai i?raqilik t?liminin b?zi doktrinalarını ?i? ideologiyası s?mtin? yon?ltm?kl? ozun?m?xsus bir dunyagoru?u yaratmı?, b?z?n ?slam dini il? bir araya sı?mayan mudd?alar ir?li surmu?dur. Mut?f?kkirin k??f v? ilham (intuisiya) uz?rind? qurulan k??fiyy? t?limini oz t?r?fdarları " ?eyxiyy? " (?eyxlik) adlandırmı?lar. ^[5]

?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdinin ?s?rl?ri v? f?ls?fi t?limi muxt?lif t?dqiqatcılar t?r?find?n dunya m?d?ni irsinin qiym?tli numun?si kimi ara?dırılmı?dır. Mus?lman ??rqi olk?l?rinin muxt?lif gu??l?rind? aparılan t?dqiqatlar ?r?b , fars v? turk dill?rind? yazılmı?dır. Curci Zeydan, ?hm?d ?min, Abbas ?qbal, ?bdurr?hman B?d?vi v? ba?qa aliml?r orta ??rq f?ls?f?si tarixin? dair ?s?rl?rind? ?r?bdilli m?d?niyy?tin tanınmı? numay?nd?si kimi ?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdid?n soz acmı?lar. ?bdulqadir Mahmudun "Sufi f?ls?f?si-m?nb?l?ri, n?z?riyy?l?ri, dind? v? h?yatda yeri" , M?h?mm?drza ??bibinin "F?ls?fi irsimiz" kitablarında filosofun irsin? v? dunyagoru?un? xeyli yer verilmi?dir. M?h?mm?d?li ?bu R?yyan ?ihab?ddin Suhr?v?rdi irsinin t?dqiqi v? t?bli?i i?ind? xeyli s?y gost?rmi?dir. O, "??ıq heyk?ll?ri" traktatının t?nqidi m?tnini hazırlayıb, 1957-ci ild? Qahir?d? geni? m?qal?l?ri v? izahları il? birlikd? cap etdirmi?dir. Onun "?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdinin i?raqilik f?ls?f?sinin ?sasları" monoqrafiyası is? Qahir?d? iki d?f? n??r edilmi?dir.

Sami Knyali " Suhr?v?rdi " adlı kitabında filosofun h?yatı, yaradıcılı?ı v? f?ls?f?sin? dair materiallarla birlikd? onun oz ?s?rl?rind?n numun?l?r d? vermi?dir. Musa Mus?vi is? "Suhr?v?rdid?n ?iraziy? q?d?r" kitabında i?raqilik f?ls?f?sinin inki?af yolunu n?z?rd?n kecirmi?dir. ?s?rd? ?ihab?ddin Suhr?v?rdid?n ba?lamı? S?dr?ddin ?iraziy? q?d?r be? ?sr ?rzind? ya?amı? i?raqi filosoflar haqqında m?lumat verilir. Filosofun v?fatının hicri tarixi il? 800 illiyi munasib?til? Qahir?d? "?ihab?ddin Suhr?v?rdi ? v?fatının 800 illik yubileyi" adlı kitab n??r edilmi?dir. Kitab Misir , Suriya , Fransa , ?spaniya v? ?ran aliml?rinin m?ruz?l?ri ?sasında t?rtib edilmi?dir.

Anri Korbinin "??raq f?ls?f?sinin ?laq?l?ri (??raqilik f?ls?f?sind? z?rdu?tilik motivl?ri)" , "Uc Az?rbaycan filosofu ? Suhr?v?rdi, V?dud T?brici, R?c?b?li T?brizi" m?qal?l?ri fransız dilind?n t?rcum? olunaraq fars dilind? d? n??r olunmu?dur. ?ran aliml?rind?n Z?bihulla S?fa, S?id N?fisi, ?li ?sg?r H?l?bi, Ehsan T?b?ri v? ba?qaları oz ?s?rl?rind? Suhr?v?rdi v? onun i?raqilik f?ls?f?sin? xususi yer vermi?l?r. Anri Korbin, Seyid Huseyn N?sr v? A?a Seyyid M?h?mm?d Baqir S?bz?vari filosofun ?s?rl?rinin cap edilib yayılmasına da calı?mı?lar.

Turkiy? alimi Hilmi Ziya Ulk?n ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin h?yatı, yaradıcılı?ı v? dunyagoru?unu geni? t?dqiq etmi?, "??raq m?kt?bi" haqqında geni? fikir bildirmi?dir. Onun t?dqiqatları i?raqilik t?liminin mudd?alarının ancaq q?dim v? orta ?sr f?ls?fi fikri il? deyil, yeri g?ldikc? yeni dovrun, ca?da? mu?llifl?rin n?z?riyy?l?ri v? doktrinaları il? muqayis? edilm?sin? ?saslanmı?dır. ^[36] Coxcildli "?slam Ensiklopediyası", Xeyr?ddin Ziriklinin "Gork?mli ??xsiyy?tl?r", Orxan X?nc?rlio?lunun "F?ls?f? sozluyu" v? bir cox ensiklopedik n??rl?rd? d? Suhr?v?rinin yaradıcılı?ına xususi diqq?t yetirilmi?dir. ^[5] Ba?qa ??rq filosofları il? yana?ı ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin d? ?s?rl?rinin ?ntibah m?d?niyy?tinin ideya m?nb?l?rind?n sayan ?bu R?yyan h?min dovr ?d?biyyatının banil?rind?n Dante Aligyerinin (1269?1321) " ?lahi komediya " ?s?rin? i?raqiliyin t?sirini xususi qeyd etmi?dir. ^[5]

XIX ?srin ortalarında Avropa ??rq?unaslarından Fon Ferdinand Vustenfeld "?r?b elm v? t?bi?t?unaslıq tarixi" ^[37] , Fon Hammer-Purq?tal "?r?b ?d?biyyatı tarixi" ^[38] , Alfred fon Kremer "?slam f?ls?fi ideyalar tarixi" ^[39] kitablarında Suhr?v?rdinin h?yat yolu v? f?ls?f?si haqqında m?lumatlar verilmi?dir. Marks Horten " Die philosophie der Erluchtung nach Suravardi " ?s?rini ?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdinin h?yatı, yaradıcılı?ı v? f?ls?fi t?limin? h?sr etmi?dir. ^[33]

Fon Den Berc "i?ıq heyk?ll?ri" traktatını ?r?b dilind?n holland dilin? t?rcum? ed?r?k 1916-cı ild? cap etdirmi?dir. " A?iql?rin munisi " (The Loves Friend) 1934-cu ild? ?tutqartda v? Dehlid? , " Qu? haqqında traktat " 1935-ci ild? ?tutqartda O. Spis t?r?find?n cap edilmi?dir. "C?brail qanadlarının s?si" ?s?ri A. Korbin v? P. Kravusun muq?ddim? v? izahları il? 1935-ci ild? "Journal Asiatique" jurnalında d?rc olunmu?dur. ^[40] "Qarı?qaların dili" ?s?rini O. Spis, "T?s?vvuf? dair uc traktat" ^[41] m?cmu?sind?, A. Korbin "Hermis" jurnalında d?rc etdirmi?dir.

A. Korbin ?ihab?ddin Suhr?v?rdinin ?s?rl?rinin uc cildlik toplusunu n??r etdirmi?dir. Seyid Huseyn N?srin ingilis dilind? yazdı?ı "Uc mus?lman filosofu ? ?bn Sina-Suhr?v?rdi-?bn ?r?bi" ^[42] kitabı 1964-cu ild? AB? -da, A?ayi ?hm?d Aram t?r?find?n edilmi? t?rcum?si is? 1966-cı ild? ?randa cap edilmi?dir. M?h?mm?d ??rifin redaktorlu?u il? Almaniyada , Visbadend? n??r olunmu? iki cildlik "Mus?lman f?ls?f?si tarixi" ^[43] , M?cid F?xri t?r?find?n n??r olunmu? " ?slam f?ls?f?si tarixi " ^[44] toplularında Suhr?v?rdi yaradıcılı?ına xususi yer ayırılmı?dır.

Az?rbaycanda Suhr?v?rdinin h?yatı, yaradıcılı?ı, f?ls?fi irsi il? ba?lı ilk t?dqiqatlar AMEA-nın muxbir uzvu Zakir M?mm?dov t?r?find?n aparılmı?dır. Alim "?ihab?ddin Suhr?v?rdinin f?ls?fi ?eirl?ri" , ^[45] "?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdinin h?yat yolu" , ^[46] "??raqilik f?ls?f?sinin ontologiyası" ^[47] v? ba?qa m?qal?l?rind?, eyni zamanda "Az?rbaycanda XI?XIII ?srl?rd? f?ls?fi fikir" ^[34] , " Orta ?sr Az?rbaycan filosofları v? mut?f?kkirl?ri " ^[27] " ?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdi (qısa biblioqrafik m?lumat) ", ^[35] " Az?rbaycan f?ls?f?si tarixi " ^[6] ?s?rl?rind? Suhr?v?rdinin irsin? xususi diqq?t yetirmi?dir. 2009-cu ild? n??r edilmi? "?ihab?ddin Suhr?v?rdi (h?yatı, yaradıcılı?ı v? dunyagoru?u" ?s?ri is? Suhr?v?rdi irsinin t?dqiqin? h?sr olunmu geni? v? h?rt?r?fli ara?dırmadır. ^[5]

Zakir M?mm?dov filosofun iki traktatını Az?rbaycan dilin? t?rcum? ed?r?k Bakıda n??r etdirmi?dir. T?dqiqatcı ?ihab?d­din Suhr?v?rdinin " Filosofların goru?l?ri " traktatını ?r?b­?unas alim Tariyel H?s?novla birlikd? Az?rbaycan v? rus dill?rin? t?rcum? etmi? v? bu t?rcum? ?s?ri ilk d?f? 1986-cı ild?, ikinci d?f? 1999-cu ild? cap olun­mu?dur. Filosofun " ??ıq heyk?ll?ri " traktatı is? ilk d?f? 1989-cu ild?, ikinci d?f? 1999-cu ild? n??r etdirmi?dir. ^[48]

Professor Malik Mahmudov 1972-ci ild? cap edilmi? "?ihab?ddin Suhr?v?rdinin poetik dunyası" m?qal?sind? v? 1983-cu ild? n??r edilmi? "?r?bc? yazmı? az?rbaycanlı ?air v? ?dibl?r" ^[4] adlı monoqrafiyasında Suhr?v?rdinin b?dii yaradıcılı?ının t?dqiqin? yer vermi?dir. 2010-cu ild? Bakıda Ulk?r Zakirqızının (M?mm?dova) "?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdi (?d?bi-b?dii yaradıcılı?ı)" ^[7] kitabında i?raqi filosofun ?d?bi-b?dii yaradıcılı?ı geni? t?dqiq olunur.

AMEA -nın R?yas?t Hey?ti ?ihab?d­din Y?hya Suhr?v?rdinin v?fatının 800 illik yubi­le­yi­nin kecirilm?si il? ?laq?dar 2 aprel 1991-ci ild? q?rar q?bul etmi?dır. H?min q?rara ?sas?n 25 dekabr 1991-ci ild? F?ls?f? v? Huquq ?nstitutunda (indiki F?ls?f? ?nstitutu ) filosofun yubi­leyi kecirilmi?dir. ^[5]

?ranın S?n?nd?c ??h?rind? ?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdinin heyk?li ucaldılmı?dır.

• Max Horten ? Die Philosophie der Erleuchtung nach Suhrawardi (1191), Georg Olms Verlag, 1912
• Z. M?mm?dov ? ?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdi (h?yatı, yaradıcılı?ı v? dunyagoru?u), Bakı, Elm, 2009
• Z. M?mm?dov ? ?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdi (qısa biblioqrafik m?lumat), Bakı, 1991
• Z. M?mm?dov ? Az?rbaycanda XI?XIII ?srl?rd? f?ls?fi fikir, Bakı, 1978
• Z. M?mm?dov ? Az?rbaycan f?ls?f?si tarixi, Bakı, 1994; t?krar n??r: 2006
• Z. M?mm?dov ? Orta ?sr Az?rbaycan filosofları v? mut?f?kkirl?ri, Bakı, 1986
• U. Zakirqızı (M?mm?dova) ? ?ihab?ddin Y?hya Suhr?v?rdi (?d?bi-b?dii yaradıcılı?ı), Bakı, 2010
• M. Mahmudov ? ?r?bc? yazmı? az?rbaycanlı ?air v? ?dibl?r, Bakı, 1993
• Amin Razavi ? Suhrawardi and the School of Illumination, Richmond: Curzon, 1997
• Corbin, H. ? En Islam iranien: aspects spirituels et philosophiques , vol. II: Sohrawardi et les Platoniciens de Perse , Paris: Gallimard, 1971
• Jad Hatem ? Suhrawardi et Gibran, prophetes de la Terre astrale , Beyrouth, Albouraq, 2003
• Ha'iri Yazdi, M. ? The Principles of Epistemology in Islamic Philosophy: Knowledge by Presence , Albany, NY: State University of New York Press, 1992
• Nasr, S. H. ? Shihab al-Din Suhrawardi Maqtul , in M. M. Sharif (ed.), 1983
• Walbridge, J. ? The Leaven of the Ancients: Suhrawardi and the Heritage of the Greeks , Albany, New York: State University of New York Press, 1999
• Walbridge, J. ? The Wisdom of the Mystic East: Suhrawardi and Platonic Orientalism , Albany, New York: State University of New York Press, 2001
• Ziai, H. ? Knowledge and Illumination: a Study of Suhrawardi's Hikmat al-ishraq , Atlanta, GA: Scholars Press, 1990

	≪ T?s?vvuf ≫
	≪ F?ls?f? ≫

• ??raqilik
• Az?rbaycan ?d?biyyatı
• Az?rbaycan Atab?yl?r dovl?ti

• Stenford F?ls?f? Ensiklopediyası, ?ihab?ddin Suhr?v?rdi
• ?ihabeddin Suhreverdi'nin Eserleri, Yrd. Doc. Dr. Ahmet Kamil Cihan, Erciyes Universitesi ?lahiyat Fakultesi Arxivl??dirilib 2004-08-07 at the Wayback Machine
• ?eyx ?l-??raq v? onun f?ls?fi t?limi