Erm?ni ?nqilabi Federasiyası
,
Da?naksutyun
(
erm.
??? ??????????? ??????????????
;
Hay He?apoxakan Da?naksutyun
) ? mill?tci-terrorcu erm?ni partiyası (dig?r adı "Erm?ni inqilabi ittifaqı");
[1]
?n iri v? mut???kkil erm?ni siyasi t??kilatlarından biri. 1890-cı ild?
Tiflisd?
yaradılıb. Erm?ni diasporunun oldu?u butun olk?l?rd? buroları f?aliyy?t gost?rir. Hazırkı ali ?ura s?dri
??xan Sa?atelyandır
.
1890-cı ild? Gurcustanın m?rk?zi Tiflisd? yaradılmı? bu partiyanın ?sası uc erm?ni mill?tcisi Rostom Zoryan, Simon Zavaryan v? Xristofor Mikayelyan t?r?find?n qoyulub. T??kilat ilk vaxtlar "Erm?ni ?nqilabcılarının ?ttifaqı" adlanırdı.
Da?nakların m?qs?di, silah v? guc t?tbiqi il?
Osmanlı ?mperiyasının
??rqind? erm?ni dovl?ti qurmaq idi.
1891-ci ild? n??r olunan v? Da?naksutyunun m?tbu orqanı olan "Dro?ak" (bayraq) q?zetind? da?naklar oz proqramları bar?d? bunları yazırdılar:
"Bizim partiyamız oz m?qs?dl?rin? yalnız diplomatiya yolu il? nail olmaq ist?y?nl?rl? hec cur razıla?a bilm?z. Bizim diplomatlarımız oz mara?ından v? guclul?rin mara?ından cıxı? edir. Avropa bizim ucun deyil, qoy erm?nil?r bilsinl?r ki, erm?ni torpa?ı qanla suvarılmasa onlar hec bir ?ey ?ld? ed? bilm?zl?r. Dig?r t?r?fd?n partiya Erm?nistanın proletariatın kom?yi il? azad olunaca?ına inanmır, cunki Turkiy? ??raitind? bu mumkun deyil. Torpaq m?s?l?si ?n vacib m?s?l?l?rd?n biridir, torpaq o torpaqda i?l?y?n? m?xsus olmalıdır".
Da?naksutyunun qurucuları: R. Zoryan, X. Mikaelyan, S Zavaryan
1892-ci ild? partiyanın adı d?yi?dirilir v? partiya indiki adı il? adlanma?a ba?layır. H?min il partiyanın proqramı da d?rc edilir:
M?qs?d: Da?naksutyunun m?qs?di usyanlar yolu il? iqtisadi v? siyasi azadlıqlar ?ld? etm?kdir. Partiya h?r bir insanın b?rab?r huquqa malik oldu?u prinsipind?n ir?li q?l?r?k, maddi nem?tl?rin b?rab?r bolunm?sinin t?r?fdarıdır.
- G?l?c?k Erm?nistanda umumi maraqlara xidm?t ed?n, xalq hokum?ti umumi b?rab?r v? birba?a s?sverm? yolu il? secilm?lidir.
- ?st?nil?n vasit?l?rl? h?yatın v? i? yerl?rinin t?min edilm?si.
- Muxt?lif dinl?r v? mill?tl?r qanun qar?ısında b?rab?rdir.
- Soz v? m?tbuat azadlı?ı.
Vasit?l?r: Erm?ni inqilab ittifaqı oz m?qs?dl?rin? catmaq ucun silahlı d?st?l?r yaradır, bu d?st?l?r hokum?t?, el?c? d? t?k erm?nil?rin yox, h?m d? assiriyalıların,
kurdl?rin
v? sulhsev?r
turkl?rin
?ziyy?t c?kdiyi umumi v?ziyy?t? qar?ı da mubariz? aparır. Bu istiqam?t cox boyuk ?h?miyy?t k?sb edir. Butun bu qrupları umumi mubariz? ucun birl??dir? bilm?s?k d?, ?n azından onların erm?nil?r? qar?ı muxalif?tini neytralla?dıra bil?rik.
- Da?nak partiyasının ?sas prinsipl?rinin v? m?qs?dl?rinin t?bli?atı.
- Silahlı d?st?l?ri t??kil etm?k, el?c? d? onları ideoloji v? praktik c?h?rd?n hazırlamaq.
- Xalqı silahlandırmaq.
- ?nqilabi komit?l?ri v? onlar arasında sıx ?laq?l?ri t??kil etm?k.
- Hakimiyy?t numay?nd?l?ri, s?l?mcil?r, satqınlar v? h?r cur istismarcılara qar?ı terror t?tbiq etm?k.
- Xalqı quldur v? soy?uncuların hucumundan qorumaq.
- Adamların v? silahların gond?rilm?si ucun yollar v? vasit?l?r tapmaq.
- Dovl?t idar?l?rinin da?ıdılması v? talan edilm?si.
?sas t??kilati prinsip kimi yerli komit?l?rin muxtariyy?ti utunluk t??kil edirdi. H?r hansı bir rayonun bir nec? komit?si, rayonun m?rk?zi komit?sini secirdi. Partiyanın ba?ında buro dururdu, ?vv?l
Rusiya
v?
?randa
, sonra
Avropada
, daha sonra is? Osmanlı ?mperiyasında komit?l?r quruldu. Rusiya ?mperiyasında partiyanın yaradılmasından d?rhal sonra,
Qarsda
,
Aleksandropolda
(indiki Gumru),
?r?vanda
, Tiflisd?,
Bakıda
,
?u?ada
,
Yelizavetpolda
(indiki G?nc?) v?
Rostovda
komit?l?r t??kil olundu.
O zaman da?nakların ?sas f?aliyy?ti Osmanlı ?mperiyasının erm?nil?r ya?ayan ?razil?rin? "
f?dail?r
" ucun silah v? sursatın gond?rilm?sind?n, h?mcinin yerli erm?ni ?halisinin, silahlandırılmasından v? turk hokum?tin? qar?ı qaldırılmasından ibar?t idi.
XIX ?srd? da?nakların kecirdiyi ?n m??hur terror aktı 1896-cı ild? Osmanlı bankına t??kil etdikl?ri hucum idi. Lakin
?stanbulda
yerl???n q?rb dovl?tl?rinin s?firlikl?rinin mudaxil?si n?tic?sind?, Osmanlı hokum?ti hucumda i?trak ed?n terrorcuların Avropaya getm?sin? razılıq verir.
XX ?srin ?vv?l?rind?n etibar?n da?naklar Rusiya ?mperiyasında oz f?aliyy?tl?rini aktivl??dirir. "Da?naksutyun"un Az?rbaycanda 1903-cu ild? Bakı komit?si yaradıldı. Bu komit? t??kil edil?rk?n erm?ni kils? torpaqlarının x?zin?nin xeyrin? duny?vil??dirilm?si haqqında 12 iyun tarixli qanun verilmi?di. Bu q?rar erm?nil?rl? Rusiya hakimiyy?t orqanları arasında munasib?tl?rin k?skinl??dirdiyi ucun partiyanın f?aliyy?ti ucun f?al muhit yarandı. "Mirz?yev qarda?ları" neft k?m?rinin mudiri S. F. Ter-Mkrtıcyan Bakı komit?sinin s?dri oldu. El? h?min il "Hayastan" komit?si adlanan Yelizavetpol komit?si yaradıldı. Onun ba?ında arximandrit Benik v? h?rbi h?kim M. Beqlyarov dururdu. Bu dovrd? da?nakların qar?ısında duran ?sas v?zif?l?rd?n biri t??kilatın ehtiyacları v? getdikc? daha cox ?l atdıqları terror aktlarının tor?dilm?si ucun pul toplanması idi. Bu dovrd?ki terror aktları ic?risind? Qafqazın mulki i?l?r uzr? ba? r?isi knyaz Qolitsına qar?ı da?nakların hncaqcılarla birg? tor?tdikl?ri sui-q?sd, Bakı general-qubernatora knyaz Naka?idzenin, general Alixanovun, Qarsda pristav ?. Lacınbekovun, Yelizavetpol vitse-qubernatoru Andreyevin, q?za ba?cıları Boquslavski v? ?merlinqin v? ba?qalarının q?tl? yetirilm?si diqq?ti c?lb edir. "Da?naksutyun"un 1904-cu ild? Vyanada keciril?n 3-cu qurultayında k??fiyyat funksiyaları olan gizli "De li" terror t??kilatı yaradıldı, habel? da?nakların muharib? elan etm?k huququ olan mut???kkil h?rbi t??kilatının ?sasını qoyan h?rbi nizamnam? q?bul olundu. Partiyanın ?sl m?qs?di ? d?nizd?n-d?niz? "Boyuk Erm?nistan" yaratmaq niyy?ti coxsaylı proqramlarının hec birind? acıqlanmasa da, h?rbi t??kilatın v? da?nakların ist?r Osmanlı imperiyası, ist?rs? d? C?nubi Qafqaz ?razisind? yerli ?halinin m?hv edilm?si v? did?rgin salınması sah?sind? f?aliyy?ti onların m?hz bu niyy?td? olmalarına ?ubh? yeri qoymurdu. 1905-ci ild? az?rbaycanlılara qar?ı tor?dil?n soyqırrımlarda da?naklar da aktiv i?trak edir, bu m?qs?dl? onlar ?vv?ll?r Turkiy?y? gond?rdikl?ri "f?dail?ri" geri ca?ırır. Da?naklar Bakı qubernatoru Naka?idzeni "mus?lmanlara kom?k edir" b?han?si il? q?tl? yetirir, qubernatoru sonradan "general Dro" kimi tanınan Drastanat Kamayan q?tl? yetirir. 1905 il fevralın 6-da Bakıda erm?ni mauzercisinin Sabuncu q?s?b?sinin sakini olan az?rbaycanlını q?tl? yetirm?si o vaxta q?d?r gorunm?mi? erm?ni-az?rbaycanlı toqqu?malarının ba?lan?ıcı oldu. Uc gun ?rzind? h?r iki t?r?fd?n 1000 n?f?r? yaxın adam olduruldu. Da?naklar turk-mus?lman ?haliy? qar?ı soyqırımına ciddi hazırlıq gormu?dul?r. 1905 ild? Bakıda da?naklara m?xsus olan gizli silah anbarlarının a?kar edilm?si bunu t?sdiql?yir. ?sas z?r?rc?k?nl?rin az?rbaycanlılar oldu?u bu toqqu?maların dal?ası butun C?nubi Qafqaza ? ?u?aya, ?r?vana, Naxcıvana, Qazaxa, Z?ng?zura, Tiflis? yayıldı.
[1]
AB?
turkoloqu Tadeu? Svatxovskinin fikrinc? 1905?1906-cı ill?r ?rzind? erm?nil?r az?rbaycanlıların ya?adı?ı 158 ya?ayı? m?nt?q?sin? hucum edirl?r. 1905-ci ild? da?naklar ?stanbulda sultan
II ?bdulh?mid?
sui-q?sd t??kil edir, t?saduf natic?sind? sultana z?r?r d?ymir, lakin partlayı? n?tic?sind?, 26 n?f?r h?lak olur 58 n?f?r yaralanır.
1906-cı ild?
Sofiyada
keciril?n koqresd? da?naklar Rusiyanın siyasi h?yatında aktiv i?tirak etm?yi q?rara alırlar. 1907-ci ild? partiyanın budc?sinin 35%-i (1 milyon frank) terrorcuların silahlandırılması ucun n?z?rd? tutulmu?du. Terror aktının h?yata kecirilm?si haqqında q?rarı yalnız partiyanın m?rk?zi komit?l?ri v? m?sul t??kilatları q?bul ed? bil?rdi. Da?naklar Turkiy?d? v? C?nubi Qafqazda terror aksiyalarının hazırlanması v? h?yata kecirilm?si ucun ozl?rinin xarici bazalarından geni? istifad? edirdil?r.
[1]
1906?1907-ci ill?rd? "Da?naksutyun"un sıralarında bolunm? yarandı. N?tic?d?, "m?akcılar" ("M?ak" q?zetinin t?r?fdarları) qrupu partiyadan ayrıldı. Onlar
kadetl?r?
yaxın olan movqed?n cıxı? edir v? partiyanın Rusiyadakı doyu? d?st?l?rinin buraxılmasını t?klif edirdil?r. Partiyanın sol qanadı ? "g?nc da?naklar" s?rt radikal-inqilabi mubariz? usullarının t?r?fdarı idil?r. L. Atabekyan, A. Amiryan v? C. Bekzadyanın ba?cılıq etdikl?ri "g?nc da?naklar" bu z?mind? Bakı eserl?ri il? yaxınla?dılar. 1907-ci ild? "g?nc da?naklar"
Sosialist ?nqilabcılar Partiyası
Bakı komit?si il? birl??m?yi q?rara aldılar. Bununla da, da?naklar beyn?lxalq al?m? cıxma?a nail oldular. Eserl?rin tovsiy?si il? "Da?naksutyun" 1907-ci ild? II ?nternasionala q?bul edildi. "G?nc da?naklar" umumrusiya parlament kursusun? cıxmaq niyy?til? eserl?r v? kadetl?rl? birg?
Zemlya i volya
secki blokuna da daxil oldular. H?min blok 1907-ci ilin fevralında
Rusiya ?mperiyasının Dovl?t Dumasına
seckil?rd? m??lub oldu.
Bu dovrd? da?naklar f?hl?l?r arasında, h?mkarlar ittifaqlarında v? onların milli m?nsubiyy?t ?sasında yaratdıqları m?d?ni-maarif c?miyy?tl?rind? guclu i? aparma?a ba?ladılar. Da?naklar C?nubi Qafqazda uzvl?rinin umumi sayı 10.990 n?f?r olan 110 h?mkarlar ittifaqı t??kilatı yaratmı?dılar. Partiyanın Bakı t??kilatı uzvl?rinin sayı 2000 n?f?r? catırdı. 1908-ci ild? is? butun dunyada "Da?naksutyun"un 165.000 uzvu var idi. Da?nakların tor?tdikl?ri terror aktlarının v? basqınların geni? miqyas alması il? ?laq?dar partiyaya qar?ı kutl?vi h?bsl?r v? 1912-ci ild? Peterburqda m?hk?m? il? n?tic?l?n?n polis t?qibl?ri ba?landı. N?tic?d?, 1000-d?n cox da?nak surgun? gond?rildi. 1908-ci ild?n da?naklar f?aliyy?tl?rini inqilab ged?n ?randa v? hakimiyy?t? g?lmi? g?nc turkl?rd?n muxtariyy?t umduqları Turkiy?d? davam etdirdil?r. Lakin " Da?naksutyun"un Turkiy?d?n gozl?dikl?ri umidl?r ozunu do?rultmadı v? bundan sonra onlar Turkiy? ?leyhin? pozucu f?aliyy?tl?rini Rusiya hakimiyy?t orqanları il? ittifaqda davam etdirm?yi q?rara aldılar. Qafqaz cani?ini ?. ?. Voronsov-Da?kov bu i?d? da?naklara ciddi himay?darlıq etdi.
[1]
Osmanlı ?mperiyasında "g?nc turkl?r" hakimiyy?t? q?ldikd?n sonra da?naklar mu?yy?n mudd?t d? olsa yeni qurulmu? turk hokum?ti il? silahlı mubariz?d?n c?kinir.
1910?11-ci ill?rd?
Sankt-Peterburqda
terrorculuqda gunahlandırılan da?naklar uz?rind? kecirilmi? m?hk?m? prosesi n?tic?sind? 52 n?f?r h?bs c?zasına layiq gorulur, 4 n?f?r is? Sibir? surgun? gond?rilir. Bu proses zamanı da?naklarım mudafi?cil?ri sıralarında
Aleksandr Kerenski
d? var idi.
1912-ci ild? Tiflisd? Erm?ni Milli ?urası v? onun icra orqanı ? Milli buro yaradıldı. Milli buronun numay?nd?l?ri cani?inin vasit?ciliyi il? muharib? ba? verdiyi halda, Turkiy? ?razisind? Rusiya, ?ngilt?r? v? Fransanın protektoratı altında muxtar Erm?nistan yaradılması bar?d? Rusiya hakimiyy?t orqanlarından v?d alma?a nail oldular. "Da?nak-sutyun"un 4-cu qurultayında butun "zinvorların" (da?nak yaraqlıları) Qafqazdan Turkiy? ?razisin? gond?rilm?si q?rara alındı. Mus?lman ?halisini Rusiya ?leyhin? usyana qaldırmaq v? bel?likl?, onları kutl?vi repressiyalara m?ruz qoymaq m?qs?dil? da?nakların panislamizm emissarları sif?til? Qafqaza gond?rilm?si kimi m?krli plan da q?bul edildi. Onlar buna qism?n nail oldular.
[1]
Birinci dunya muharib?si
zamanı da?naklar Rusiyanın t?r?fin? kec?r?k
erm?nil?rd?n
ibar?t silahlı d?st?l?r yaradır v? Osmanlı imperiyasına qar?ı doyu?l?rd? i?trak edir. Bu munasib?tl? Rusiya imperiyasında da?naklara amnistiya elan edilir. Da?nakların f?aliyy?ti Birinci dunya muharib?si (1914?18) ill?rind? xususil? gucl?ndi. Bu zaman onlar boyuk dovl?tl?rin, ilk novb?d? Rusiyanın kom?yi il? Osmanlı imperiyasının ??rq vilay?tl?rinin ?razisind? oz dovl?tl?rini yaratma?a umid b?sl?yirdil?r. 1914-cu ild? muharib? ba?layandan d?rhal sonra II Nikolay 1909?1912-ci ill?rd? h?bs olunmu? da?naklara amnistiya verilm?sind?n m?hz bundan qaynaqlanırdı. Eyni zamanda, Turkiy? ?razisind? muxtar, yaxud must?qil Erm?nistan dovl?ti yaratmaq ucun, ba?lıca olaraq, da?naklardan ibar?t silahlı konullu d?st?l?rin s?f?rb?rliy? alınmasına ba?landı. Car hokum?ti erm?nil?r? q?l?b?d?n sonra Turkiy?nin ??rqind? "Erm?ni muxtar dovl?tinin" yaradılması v?dini vermi?di. Lakin bu ?razil?rd? erm?nil?r hec vaxt coxluq t??kil etm?mi?l?r, bu m?s?l?nin h?lli ucun erm?ni silahlı d?st?l?ri mus?lman ?halinin (turkl?r v? kurdl?r) ya?adı?ı k?ndl?r? basqınlar t??kil edir, bu basqınlar n?tic?sind? on minl?rl? insan amansızcasına q?tl? yetirilir. Da?nak silahlı d?st?l?ri arxa c?bh?d? aktivl???r?k turk ordusunun t?chizatını v? rabit?sini pozma?a c?hd gost?rir v? bu i?d? b?zi u?urlara da nail ola bilirl?r. Da?naklar h?tta turk h?rbi hospitalına hucum ed?r?k, oradakı yaralı turk ?sg?rl?ri v? h?kiml?ri q?tl? yetirir. Silahlı d?st?l?rin t??kilind? v? turkl?r? qar?ı t?bli?atın aparılmasında erm?ni kils?si v? kils? xadiml?ri d? yaxından i?trak edir. Erm?ni da?nak d?st?l?ri, ?sas?n, C?nubi Qafqaz ?razisind? yaradılırdı. M??hur terrorcular v? "generallar"
Andranik Ozanyan
,
Drazdamat Kanayan
, Xeco (Q. Amirov) h?min m?qs?dl? buraya g?ldil?r.
[1]
Doyu? d?st?l?rinin yaradılmasının ?sas t??kilatcılarından biri Abram Gulx?ndanyan, habel? Bakıda n??r edil?n da?nak q?zeti "Arev"in redaktoru Simon Hakopyan ba?da olmaqla Da?naksutyunun Bakı komit?si oldu. Rusiya qo?unlarının yerli turk ?halisinin qırılması il? mu?ayi?t olunan hucumunun ardınca da?naklar 1915-ci ilin mart-aprel aylarında Turkiy?nin Van vilay?tind? yerli turk-mus?lman ?halini qırma?a ba?ladılar. Buna cavab olaraq, Turkiy? hokum?ti erm?nil?rin c?bh?yanı vilay?tl?rd?n Suriyaya kocurulm?si haqqında q?rar q?bul etdi. Erm?nil?r indiy?d?k bunu "soyqırımı" adlandırırlar. O zaman erm?nil?rin ozl?rinin bir cox h?m liberal, h?m d? sosialist ictimai xadiml?ri da?nakların ba?cılıq etdikl?ri bu "ozunu m?hvetm?" siyas?tini pisl?dil?r. Lakin 1915-ci ild? ozl?ri t?r?find?n tor?dilmi? faci?li hadis?l?r da?naklara ibr?t d?rsi olmadı v? onlar 1916-cı ilin yanvarında Tiflisd? konfranslarını kecir?r?k, konullu d?st?l?rinin atıcı batalyonlara cevrilm?sini q?rara aldılar.
[1]
1915-ci ilin fevralında Erm?ni milli konqresind? cıxı? ed?n Da?naksutyunun h?rbi qanadının t?msilcisi, car hokum?tinin Turkiy? erm?nil?rinin ehtiyacları ucun 242 900 rubl v?sait ayırdı?ını bildirir, bu pullar Turkiy?d?ki erm?nil?ri silahlandırmaq v? usyana t??viq etm?k ucun n?z?rd? tutulurdu.
[2]
Amerika tarixcisi Corc ?ou "Osmanlı imperiyasının tarixi" kitabında bu hadis?l?r bar?d? bunları yazır:
"muharib?nin qedi?atı, erm?nil?r t?r?find?n mus?lmanların kutl?vi q?tll?ri il? mu?ayi?t olunurdu. Bir milyondan cox turk k?ndlisi oz do?ma torpaqlarından qacma?a m?cbur olmu?dur. Minl?rl? qacqın erm?nil?r t?r?find?n tik?-tik? do?ranmı?dır. Muharib?d?n ?vv?l ?rzurum, Trabzon, ?rzincan, Van v? Bitlisd? ya?ayan 3 milyon 300 min turk ?halisind?n yalnız 600 min n?f?ri qalmı?dır. Turk v? kurd k?ndlil?rinin soyqırımının ?n aktiv t??kilatcısı v? ideoloqu Da?naksutyun terror t??kilatının uzvu, "Atom" l?q?bli Artur ?ahrikyan olmu?dur
Malevilin "1915-ci il erm?ni faci?si" kitabında bu hadis?l?r bel? t?svir olunur:
"Erm?ni quldur v? terror d?st?l?ri t?r?find?n m?hv edilmi? mus?lman ?halinin sayı t?xmin?n 1 milyon 600 min n?f?r t??kil edir. Butun bu faktlar car ordusunun zabitl?rinin narazılı?ına s?b?b olmu? v? onlar erm?ni ba?k?s?nl?rin? qar?ı guc t?tbiq etm?y? m?cbur olmu?dular"
1916-cı ilin yayında rus ordusunun hucumları n?tic?sind? Turkiy?nin Qars, ?rzurum, Trabzon, ?rzincan v? s. ??h?rl?ri tutuldu. Rus qo?un hiss?l?ri il? eyni vaxtda buraya da?nak birl??m?l?ri d? soxularaq, h?min ??h?rl?rin, butun bolg?nin turk v? az?rbaycanlı ?halisin? v?h?ic?sin? divan tutdular. Deputat M?mm?d Yusif C?f?rov 4-cu Dovl?t dumasında cıxı? ed?r?k, bu v?h?ilikl?r? qar?ı k?skin etirazını bildirdi. Antanta olk?l?ri, o cuml?d?n Fransa da da?nakların ?m?ll?rind?n narazılıqları bildirdil?r. "M?ak" q?zetinin redaktoru A. Arakelyan bununla ?laq?dar 1917-ci ilin yanvarında Tiflisd? C?nubi Qafqazın gork?mli erm?ni ziyalıları numay?nd?l?rinin mu?avir?sini ca?ırdı. Mu?avir?d? da?nakların erm?nil?ri m?hv? aparan avanturist siyas?ti pisl?ndi. Da?naklara qar?ı liberal "Milli xalq partiyası" yaratmaq q?rara alındı, lakin layih?l?r ka?ız uz?rind? qaldı. Fevral inqilabı v? 1918-ci ild? Brest-Litovsk sulh muqavil?sinin ba?lanması "Boyuk Erm?nistan" xulyalarına son qoydu. 1917-ci ilin martında Bakıda 50 n?f?rd?n ibar?t Erm?ni Milli ?urası yaradıldı. ?uranın t?rkibin? " Da?naksutyun" partiyasının 17 numay?nd?si daxil oldu. ?ura "Arev" q?zetinin n??rini davam etdirdi. Bu q?zet v? "Da?naksutyun"un Bakıdakı M?rk?zi Komit?sinin 1918-ci ild?n rus dilind? n??r olunma?a ba?layan m?tbuat orqanı "Vperyod" q?zeti mill?tciliyi v? ?ovinizmi t?bli? edir, antiaz?rbaycan siyas?ti yeridirdil?r. Muv?qq?ti hokum?tin Az?rbaycandakı orqanı olan ?ctimai T??kilatların ?craiyy? Komit?sind? v? Bakı F?hl? Deputatları Sovetind? d? ?uranın numay?nd?l?ri var idi.
[1]
Rus ordusu bu ?razid?n c?kildikd?n sonra, erm?ni quldur d?st?l?ri daha da az?ınla?ır v? bu ?razid? qalmı? mus?lman ?halinin kutl?vi q?tll?rinin miqyasını boyudur, bu hal turk ordusunun ?ks hucuma kecib erm?nil?ri Qafqaza sıxı?dırmasına q?d?r davam edir.
1917-ci il oktyabrın 22-d?
Bakı Sovetin?
keciril?n seckil?rd? da?naklar 4-cu yeri tutdular. Oktyabr cevrili?ind?n (1917) sonra eserl?rl? birlikd? bol?evikl?r? qar?ı cıxı? etm?l?rin? baxmayaraq, da?naklar 1917-ci ilin dekabrında Bakı Sovetin? seckil?rd? 41 deputat yeri qazanaraq, bol?evikl?rd?n sonra 2-ci yeri tutdular. Eyni zamanda, "Da?naksutyun"un numay?nd?l?ri T. Ter-Qazaryan, X. Karciyan, A. A?acan Tiflisd? yaradılmı? Zaqafqaziya komissarlı?ının, 1918-ci ilin fevralından is? 27 n?f?rlik hey?tl? Zaqafqaziya seyminin t?rkibin? daxil oldular.
Bakı Kommunası
hakimiyy?ti dovrund? da?naklar Bakı Sovetin? ba?cılıq ed?n
Stepan ?aumyan
il? ittifaqa gir?r?k 1918-ci ilin martında Az?rbaycan xalqına qar?ı soyqırım tor?tdil?r. 1918-ci ilin martınad?k Bakıda da?nak silahlı birl??m?l?rinin 7 min? yaxın erm?ni ?sg?ri toplanmı?dı. 12 minlik bol?evik "Qırmızı qvardiya"sının 70%-ini d? da?naklar t??kil edirdi. 1915 ild? da?nak doyu? d?st?l?rin? qar?ı k?skin cıxı?lar ed?n S. ?aumyan oz m?qs?din? ? Bakını getdikc? daha cox nufuz qazanan Musavat Partiyasından v? onunla birlikd? az?rbaycanlı ?halisind?n t?mizl?m?y? nail olmaq namin? da?naklarla sıx ittifaqa girdi. Bakı Soveti qo?unlarının v? da?nak quldur d?st?l?rinin guya "Az?rbaycan doyu? hiss?l?rinin qiyamını yatırmaq" b?han?sil? martın 30-da a?ır artilleriyadan v? hidroaeroplanlardan istifad? etm?kl?, ba?ladıqları h?rbi ?m?liyyatlar ??h?rin mus?lman m?h?ll?l?rind? dinc az?rbaycanlı ?haliy? v?h?ic?sin? qanlı divan tutulması il? n?tic?l?ndi. Uc gun ?rzind? 12000-d?k az?rbaycanlı q?tl? yetirildi. Soyqırımlar bununla qurtarmadı. Dinc az?rbaycanlı ?halisin? qar?ı S. Lalayanın, T. Amiryanın, Q. Hamazaspın ba?cılıq etdikl?ri c?za ?m?liyyatları ?amaxı, Quba, Xacmaz, L?nk?ran, Hacıqabul v? Salyanda da aparıldı. Az?rbaycan xalqı kutl?vi soyqırımına m?ruz qaldı. ?amaxı daha cox z?r?r c?kdi. Buraya 2 min erm?ni ?sg?ri v? 60 araba silah gond?rilmi?di. Bu q?zada 80 k?nd m?hv edilmi?, Fovq?lad? T?hqiqat Komissiyasının m?lumatına gor?, onların 53-d? 8027 adam q?tl? yetirilmi?di. Zaqafqaziya seymind?ki Az?rbaycan numay?nd? hey?ti Bakıda v? q?zalarda ba? vermi? hadis?l?rl? ?laq?dar k?skin etirazlarını bildir?r?k, Bakıya qo?un gond?rilm?sini t?l?b etdi, lakin seymin qo?unları sovet-da?nak d?st?l?ri t?r?find?n m??lubiyy?t? u?radıldı. Az?rbaycan numay?nd? hey?tinin kom?k ucun Turkiy?y? muraci?t etm?kd?n ba?qa car?si qalmadı.
[1]
Bakı Kommunasının suqutundan sonra hakimiyy?t ingilis qo?unlarının kom?yi il? ayyarımlıq bir mudd?t ?rzind? men?evik v? eserl?rl? yana?ı, da?nakların da t?msil olundu?u "Sentrokaspi diktaturası" hokum?tinin ?lin? kecdi. Bakını azad etm?y? g?l?n Turkiy?-Az?rbaycan ordusuna qar?ı ?sasını da?nak d?st?l?ri t??kil ed?n 50 minlik qo?un cıxarmasına baxmayaraq, yeni hokum?t ??h?ri ?lind? saxlaya bilm?di v? Bakı 1918-ci il sentyabrın 15-d? azad olundu.
Bakı 1918-ci il sentyabrın 15-d? azad olundu. Da?naklar v? onlara kom?k ed?n xeyli erm?ni xalqın q?z?bind?n qorxaraq, ??h?rd?n qacdı.1918-ci ilin dekabrında f?aliyy?t? ba?layan Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti Parlamenti butun milli azlıqların onun t?rkibind? t?msil olunmasını t?min etdi. Lakin da?nakların ba?cılıq etdiyi Erm?ni Milli ?urası Parlamentin f?aliyy?tind? i?tirakdan imtina etdi. Ancaq ingilis generalı Tomson F?t?li xan Xoyski hokum?tini v? parlamenti tam d?st?kl?diyini b?yan ed?nd?n sonra erm?nil?r Parlamentin f?aliyy?tind? i?tirak etdil?r. Parlamentd? f?aliyy?t gost?r?n 11 fraksiyadan ikisi erm?ni fraksiyası idi. Bunlar Ar?ak Malxazyan ba?da olmaqla Da?naksutyunu v? Ar?ak Paronyan ba?da olmaqla Erm?ni Milli ?urasını t?msil ed?n fraksiyalar idi. N?sib b?y Yusifb?ylinin 4-cu Hokum?t kabin?sind? is? da?nak
Xoren Amaspur
portfelsiz nazir v?zif?si tuturdu. Cumhuriyy?t dovrund? Da?naksutyunun t?siri Az?rbaycanda xeyli z?ifl?s? d?, o, Erm?nistanda hakim partiya oldu v? bu, iki olk? arasında qar?ılıqlı munasib?tl?ri xeyli mur?kk?bl??dirdi. Dem?k olar ki, iki il ?rzind? Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti il? da?nak Erm?nistanı arasında ?razi munaqi??l?ri davam etdi. "Boyuk Erm?nistan" xulyalarından ?l c?km?y?n da?nak quldur birl??m?l?ri Andronik, Dro v? Njdenin ba?cılı?ı il? Naxcıvan, Z?ng?zur v? Qaraba? q?zalarının az?rbaycanlı ?halisin? qar?ı m?qs?dyonlu soyqırımı v? etnik t?mizl?m? aparma?a ba?ladılar. Naxcıvan ?halisinin ciddi muqavim?til? uzl???n Andronik 1918 ilin avqustunda Z?ng?zur q?zasına soxularaq, yerli ?haliy? v?h?ic?sin? divan tutdu. T?kc? 1918-ci ilin yayında v? payızında Z?ng?zurda 10.068 adam q?tl? yetirildi. Z?ng?zurda mohk?ml?n?n Andronik ozunu buranın erm?ni qubernatoru, Gorus ??h?rini is? onun m?rk?zi elan etdi. Sonra is? o, ?u?aya soxulmaq v? onu "Kicik Erm?nistan"ın paytaxtı etm?k ist?yirdi. Lakin Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti Hokum?tinin hakimiyy?tinin butun Az?rbaycan ?razisind? b?rq?rar olması buna imkan verm?di. Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti Hokum?ti 1919 ilin yanvarında Xosrov Pa?a b?y Sultanovun ba?cılı?ı il? Qaraba? general-qubernatorlu?unun yaradılması haqqında q?rar q?bul etdi. Az?rbaycan Parlamentinin erm?ni fraksiyaları v? Erm?nistan hokum?ti bu q?rarı k?skin etirazla qar?ıladılar. ?ngilis komandanlı?ının bu q?rarı d?st?kl?m?si onları daha da m?yus etdi. ?atelvort 1919-cu il 3 aprel tarixli b?yanatında general-qubernator X. Sultanovun t?yin edilm?sinin duzgun oldu?unu bildirdi v? Andronikin silahlı birl??m?sinin Qaraba?dan cıxarılmasını t?l?b etdi. Da?nakların daha bir avanturası n?tic?sind? erm?ni qo?unları 1919 ilin mayında Naxcıvanı ?l? kecir? v? orada oz "idar?ciliyini" elan ed? bil?rdil?r. Lakin Az?rbaycan Hokum?tinin h?yata kecirdiyi h?rbi-maliyy? t?dbirl?ri, iyulun sonlarında apardı?ı u?urlu doyu?l?r bu b?dnam niyy?tin ba? tutmasına imkan verm?di. Naxcıvanın v? az sonra Qaraba?ın erm?ni ?halisi Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?tinin hakimiyy?tini tanıdı.
[1]
1920-ci ilin ?vv?lind? da?nak Erm?nistanının Qaraba?da, Z?ng?zurda, G?nc? v? Qazax q?zalarındakı Az?rbaycan torpaqlarını i??al etm?k c?hdl?ri gucl?ndi. Martın 22-d?, Novruz bayramı gunu, erm?ni silahlı d?st?l?ri q?fl?t?n ?u?a qarnizonuna basqın etdi. Eyni zamanda, Xank?ndin? v? ?sg?rana hucum ba?landı. Qaraba?dakı Az?rbaycan qo?unlarının komandanı general-mayor H?bib b?y S?limov butun quvv?l?ri bu ??h?rl?rin alınmasına yon?ld?r?k, Bakıdan ordunun, dem?k olar, butun ?sas quvv?l?rinin, h?tta Parlamentin muhafiz? d?st?sinin d? Qaraba?a gond?rilm?sini xahi? etmi?di. Az?rbaycan ordusu aprelin axırlarında ?sg?ranı, Xank?ndini v? Z?ng?zuru da?naklardan azad ed?r?k, respublikanın ?razi butovluyunu qoruyub saxladı. Lakin bu, olk?nin ?imal s?rh?dl?rinin z?ifl?m?sin? g?tirib cıxardı v? 11-ci Qırmızı ordunun Az?rbaycan ?razisini, dem?k olar ki, mane?siz i??al etm?sin? imkan yaratdı. Bel?likl?, Qırmızı ordu il? sovd?l???n Erm?nistan hokum?tinin fitn?kar f?aliyy?tini aprelin 27-d? Az?rbaycanın i??al olunmasının ba?lıca amill?rind?n hesab etm?k olar. Da?naklar bu faktı sonralar ozl?ri d? etiraf etmi?dil?r. Lakin ozl?rinin dun?nki du?m?nl?ri il? daim muv?qq?ti ittifaq ba?layan da?naklar bu d?f? d? aldandılar. Bel? ki, sovet qo?unları Az?rbaycanı i??al ed?nd?n sonra butun C?nubi Qafqazı, o cuml?d?n Erm?nistanı (1920, noyabr) n?zar?t altına aldılar, bununla da da?nakların hakimiyy?tin? son qoyuldu.
[1]
Da?naklar Erm?nistanı 1920-ci ilin noyabr ayınacan idar? edirl?r bu zaman onlar dem?k olar ki butun qon?uları il? muharib?l?r aparır, h?m
Gurcustan
, h?m
Az?rbaycan
h?m d?
Turkiy?y?
qar?ı ?razi iddiası ir?li sur?n erm?ni hokum?ti butun bu olk?l?r? qar?ı h?rbi ?m?liyyatlar aparır. Lakin da?nak hokum?tinin apardı?ı hec bir muharib? u?urla n?tic?l?nmir, Turkiy? il? apardıqları muharib? is? Erm?nistanın tamam m?hlubiyy?ti il? n?tic?l?nir, bu zaman 11-ci Qızıl Orduya arxalanan erm?ni bol?evikl?ri 29 noyabr 1920-ci ild? "usyan" qaldırır v?
Erm?nistanı sosialist respublika
elan edir. Dekabrın 2-d? da?nak hokum?ti oz istefasını elan edir. Dekabrın 2 d?n 3 n? kec?n gec?, ?r?vandakı hokum?tin istefa verm?sind?n x?b?rsiz olan da?nak hokum?tinin numay?nd?l?ri, Gumrid? Turkiy? hokum?ti il? muharib?y? son qoyan razıla?manı imzalayırlar, ozund? Turkiy?nin maraqlarını tam ?ks etdir?n v? Erm?nistanı Turkiy?nin faktiki vassalına cevir?n bu muqavil?, hec vaxt quvv?y? minm?di.
18 fevral 1921-ci ild? da?naklar usyan qaldırır v? Erm?nistanda n?zar?ti tam ?l? alır, lakin aprelin 3 sovet ordusunun ?r?vanı alması il? usyan yatırılır.
1923-cu ilin yanvarında ?r?vanda Da?naksutyunun Erm?nistanda olan uzvl?rinin toplantısında Da?naksutyun Partiyasının Erm?nistanda f?aliyy?tinin dayandırılması bar?d? q?rar q?bul olunur. Erm?nistandakı m??lubiyy?tind?n sonra da?naklar oz niyy?tl?rind?n ?l c?kmir v? terror f?aliyy?tini davam etdirir. Bel? ki, Da?naksutyun partiyasının maddi d?st?yi v? t??kilatcılı?ı il?, bu partiyadan olan erm?ni terrorcuları "qara siyahıya" saldıqları v? "erm?ni xalqının du?manı" elan etdikl?ri turk v? az?rbaycanlıları q?tl? yetirm?y? ba?layır. Onlar bu q?tll?rin adını "
Nemezis ?m?liyyatı
" qoyur. Bu "?m?liyyat" n?tic?sind? T?l?t pa?a, Camal pa?a, S?id Hilmi pa?a,
Behbud xan Cavan?ir
,
F?t?li xan Xoyski
v? dig?rl?ri q?tl? yetirilir.
Da?naklardan ibar?t v? onların t??kil etdikl?ri silahlı d?st?l?r
XX ?srin 90-cı ill?rin?d?k Da?naksutyunun butun f?aliyy?ti ?sas?n Avropa, Amerika v? b?zi ?r?b olk?l?rind? c?ml??mi?di.
Qeyd etm?k lazımdır ki,
?kinci dunya muharib?si
zamanı Da?naksutyun partiyasının bir cox m??hur uzvu
Almaniyanın
t?r?find?
SSR?
v? mutt?fiql?r? qar?ı doyu?l?rd? aktiv i?trak etmi?di.
Erm?ni diasporunun maddi imkanlarından istifad? ed?r?k, Da?naksutyun Avropada, Asiyada, ?imali v? C?nubi Amerikada bir cox kils? t??kilatları, g?ncl?rl? i? uzr? t??kilatlar v? erm?ni m?kt?bl?ri yaradır. H?mcinin Da?naksutyun erm?ni diasporunun K?V-l?rinin yaradılmasında v? formala?masında da boyuk rol oynayır.
Butun bu t?dbirl?rl? yana?ı Da?naksutyun Avropada v?
AB?
-d? guclu erm?ni lobbisi yarada bilir v? bu erm?ni lobbisinin kom?yi il? bir sıra q?rb dovl?tl?rinin parlamentl?rind? qondarma erm?ni soyqırımının tanınmasına nail olur.
1970?80-ci ill?rd? da?naklar erm?ni terrorcularını v? terror t??kilatlarını aktiv d?st?kl?yirl?r, bu h?m maddi-m?n?vi, h?m d? siyasi d?st?k ??klind? olur. Bundan ?lav? a?karlanmı? faktlardan m?lum olur ki, Da?naksutyun Turkiy? v? turkl?r? qar?ı keciril?n terror aktlarının t??kilind? v? hazırlanmasında bilavasit? i?trak etmi?dir.
Da?naksutyun f?alları 70-ci ill?rd?
Livanda
ged?n v?t?nda? muharib?si zamanı da xususi aktivlik gost?rmi?, oradakı erm?ni ?halisini silahlandırmı?, h?rbi d?st?l?r t??kil etmi?dir.
1980-ci ill?rin sonunda SSR?-d? ba? qaldıran iqtisadi-siyasi probleml?r Da?naksutyunun burada aktivl??m?sin? s?b?b oldu, oz imkanlarından istifad? ed?r?k Da?naklar Avropa Amerika sonradan is? m?rk?zi Sovet m?tbuatında "
Miatsum
" ideyasını t?bli? etm?y? ba?ladılar. Lakin da?naklar t?k t?bli?atla kifay?tl?nm?yib, Erm?nistana v?
Qaraba?a
silah sursat, adamlar gond?rirdil?r. Az?rbaycan bar?d? t?hrif olunmu? yalan m?lumatların yayılmasında Da?naksutyunun n?zar?tind? v? yaxud t?sirind? olan K?V-l?rd?n aktiv istifad? adi hal alır. Da?naklar gurcu-abxaz munaqi??sind? d? aktiv i?trak edirl?r, onların i?trakı v? kom?yi il? "Mar?al Baqramyan adına erm?ni batalyonu" yaradılır, ki bu batalyon gurcu ordusuna qar?ı doyu?l?rd? i?tirak edir.
"Da?naksutyun" 1988-ci il Qaraba? munaqi??sind?, ?n son dovrl?rd? coxsaylı terror aktlarının tor?dilm?sind? f?al rol oynamı?dır.
[1]
1994-cu ild? Erm?nistanda
Levon Ter-Petrosyanın
?mri il? Da?naksutyunun f?aliyy?ti dayandırılır, b?zi uzvl?ri is? h?bs olunur. 1998-ci ild? prezident postunda Ter-Petrosyanı ?v?z etmi?,
Robert Kocaryan
Da?naksutyunun f?aliyy?tin? icaz? verir. Bu gun Da?naksutyun Erm?nistanda aparıcı siyasi gucl?rd?n biridir.
Da?naksutyunun t?l?bl?ri ill?rd?n b?ri d?yi?m?yib, partiya ?vv?ll?r oldu?u kimi Turkiy?d?n qondarma erm?ni soyqırımını tanıma?ı, erm?nil?r? t?zminat od?m?yi v? Turkiy?nin ??rqind? 7 vilay?ti Erm?nistana verm?yi t?l?b edir. Az?rbaycana qar?ı is? ?razi iddiaları dava edir, i??al olunmu? ?razil?rd?n savayı da?naklar kecmi? ?aumyan rayonunun (
Goranboy
rayonunun c?nub hiss?si) ?razisin? v?
Naxcıvan muxtar respublikasının
?razil?rin? iddialıdırlar.
- Az?rbaycan tarixi, 7 cildd?, c.5, B., 2001
- M?h?rr?mov N., Da?naksutyun v? Az?rbaycanın taleyi, B., 1995
- Aзepбaйджанская Демократическая Pecnyблика Б., 1998
- Наджафов Б., Лицо врага. История армянского национализма в Закавказье в XIX нацале ? XX вв., кн. 1, Б., 1993
- Мамедова Л., Февраль 1917: Новая фаза подьема политического экстремизма в Азербайджане, Б., 1995
- Багирова И. С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века , Б., 1997
- Шавров Н. Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам, Б., 1990.