Australia
ye un pais d'
Oceania
, situato en o
hemisferio sud
. A
Mancomunidat d'Australia
(
Commonwealth of Australia
en
angles
) ye a seisena nacion d'o mundo en
amplaria
, a unica que ocupa tot un continent y a mayor nacion d'
Australasia
. Estando o suyo territorio dos
islas
, tamien incluye
Tasmania
, no tiene mugas con atras nacions. Os vecins mes amanatos son
Nueva Zelanda
enta o sudeste y
Papua-Nueva Guinea
,
Timor Oriental
y
Indonesia
enta o norte.
A suya
poblacion
yera de 26.020.805 habitants en
2022
en una
superficie
de 7.686.850
km²
, con una
densidat de poblacion
de 3,39 hab/km².
A suya
capital
ye
Canberra
mientres que a suya ciudat mas poblada y centro financiero ye
Sydney
. As siguients cuatro ciudaz mas grans son
Melbourne
,
Brisbane
,
Perth
y
Adelaida
.
O nombre d'Australia provien d'a frase
latina
terra australis incognita
que significa "tierra d'o sud esconoixita".
Australia.
Mapa d'Australia (
1904
).
Australia lieva habitata dende fa 42.000 dica 48.000 anyadas, cuan os antipasatos d'os aborichents autralians bi plegoron dende o sudeste d'
Asia
. A tierra no fue descubierta per os
europeus
dica o
sieglo XVII
, cuan fue divisata y visitata per cuatre expedicions europeas (
neerlandeses
y
britanicas
).
O
Reino Uniu
, per medio d'o capitan
James Cook
recorrio y cartografio a costa oriental, que baltizo como
Nueva Gales d'o Sud
y reclamando ista y os tercios orientals d'o continent en
1770
pa Reino Uniu. Os primers colonos establidos fundoron en
Nueva Galas d'o Sud
una colonia penal britanica o
26 de chinero
de
1788
. A resta d'os territorios d'Australia fuoron reclamatos per o Reino Uniu en
1829
. A mayor parti d'os estaus, que mes tardi se unioron ta formar l'actual Australia, no yeran colonias penals.
L'
1 de chinero
de
1901
s'estableix a Mancomunidat d'Australia como dominio de l'
Imperio Britanico
. Dende allora Australia estio independient, encara que o zaguer vinclo legal con o Reino Uniu no se crebo dica
1986
. Australia ye una
monarquia constitucional
, con
Carlos III d'o Reino Uniu
reinando como "Rei d'Australia". En
1999
se facio un
referendum
ta cambear a
Constitucion
y fer convertir-se Australia en una
republica
, con un president esleito que substituyese a o rei como chefe d'estau, pero se refuson istas reformas.
Estaus y territorios d'Australia.
Australia se trestalla en seis estaus y cuantos territorios. Os estaus son:
Os territorios son:
Australia tien numerosos territorios menors como o Territorio d'a Badia de Jervis, en Nueva Galas d'o Sud, administrato como
base naval
y
puerto
maritimo d'a capital.
Cuantos territorios externos son habitatos:
Asaber-los de territorios son cuasi disiertos:
O
Territorio d'a Capital Australiana
fue creato en o puesto esleito ta la capital Canberra. Canberra fue fundata como compromis entre as dos ciudaz principals,
Melbourne
y
Sydney
.
Atras ciudaz importants en Australia son
Alice Springs
,
Cairns
y
Brisbana
(en a costa oriental),
Darwin
(en a costa septentrional),
Perth
(en a costa occidental) y
Adelaida
(en a costa meridional). O 85 % d'a poblacion australiana reside en as ciudaz. Ye miembro de numerosos organismos internacionals como a Organizacion de
Nacions Unidas
, a
Cooperacion Economica Asiatico-pacifica
y a
Mancomunidat Britanica
.
Sydney.
A Mancomunidat d'Australia ye una
monarquia
constitucional: O rei d'Australia, ye
Carlos III d'o Reino Uniu
y
tamien o chefe oficial d'o Estau, estando representau per un
Gubernador Cheneral
. Practicament, a funcion d'a Corona (y per tanto d'o Gubernador Cheneral) ye prou cerimonial. O
poder executivo
, en teoria representato per a Corona, ye exercito per un gabinet menato per o
primer ministro
. O primer ministro tamien gosa estar o chefe d'o partiu con mayoria en a
Cambra de Representants d'Australia
, cambra baixa (dan 150 escanyos) d'un
Parlamento
bicameral. A cambra alta (76 escanyos) ye o
Senau d'Australia
, en a cual cada estau ye representato per doce senadors, independienment d'os habitants u os territorios que tienga cada estau. Cada tres anyadas se celebran eleccions, a ormino con a metat d'o Senau esviellato.
Foto per satelite d'Australia.
Australia comprende o 90 % d'
Oceania
y a mayor parti d'o territorio son zonas
deserticas
u semideserticas. O 40 % d'a
superficie
ye formata per
dunas
d'
arena
. Nomes que os cantos sudoccidental y sudoriental tienen un
clima temperato
y espleitan un terreno moderatament fertil. A parti norte d'o estau tiene un
clima tropical
.
Australia se puede subdividir en tres rechions: o canto oriental do son os
Alpes australianos
y a gran catena trestalladera, l'occident do bi'n ha de mesetas y bellas zonas deserticas, y o centro do ye o
laco Eire
, o mes gran d'o pais. Tamien fa parte d'Australia a isla de
Tasmania
, d'a cual la desepara o
estreito de Bass
.
En o territorio desertico bels animals
endemicos
australianos hi viven, como o
canguro
, o
diaple de Tasmania
, o
dingo
, o
koala
y o
emu
. O paisache australiano presenta cuatre menas de vechetacion: l'
arbusto
composato per
eucaliptos
d'alterias dica 40
metros
, o
malee
formato per eucaliptos no mes alters de cinco metros, a
mulga
ye composata de plantas
acacias
, a la fin o
mont baixo
formato de
barzas
chicotas.
L'amplismo
arrecife
d'a
Gran Barrera
(
Great Barrier Reef
en
angles
) ye a mayor barrera de
coral
d'o mundo y s'extiende aman d'a costa nord-este. L'
Uluru
u a
Penya d'Ayers
, situada en Australia central, ye o mayor
monolito
d'o mundo, con unas dimensions de mas de 348 metros d'alto, 9 kilometros de contorno y 2,5 kilometros baixo tierra.
O
fuso horario
d'o continent varia de
UTC
+8 dica
UTC
+10. Cualques islas plegan ta
UTC
+6'5 y
UTC
+11. Australia fa muga a o sud con l'
Oceano Indico
, a o norte con a
Mar d'Arafura
, a nord-este con a
Mar de Coral
, a o nord-este con a
Mar de Timor
, a o sudeste con a
Mar de Tasmania
y a o sud con l'
Oceano Indico
.
Macropus eugenii
.
Encara que siga una isla desertica y semiarida, en Australia no'n mancan d'habitats diversificatos ta acullir-bi-ne d'especies animals y vechetals. Per a gran edat d'o continent, os climas tan variables seguntes as estacions y o aislamiento cheografico larguismo, han puesto desembolicar-sen-bi una fauna y flora peculiars. As especies animals mes conoixitas son: a
foca
, o
koala
, o
emu
, l'
ornitorrinco
, o
guombat
y o
equidna
, que tanto ficacio clamon ta os primers exploradors europeus. Manimenos
caballos
,
uellas
,
vacas
y
coniellos
bi estion importatos d'o continent europeu recientment. Australia poseye dos millons de cabezas de ganato
ovin
.
Brisbane
.
Australia ye una
economia
prospera de mena occidental, con una
renda per capita
a ran d'as cuatre economias europeas. En as zagueras anyadas Australia ha concarato una crisi con un creiximiento cerenyo. A creixient produccion en a economia domestica freno as perdugas, y a confianza d'as interpresas y consumidors romanio fuerte. O enfasis australiano ta as reformas ha estau atro d'os elementos d'a suya fuerza economica.
Creiximiento d'a poblacion en
1961
(en mils de personas).
Cuasi toz os australianos tienen orichen en os inmigrants d'os sieglos
XIX
y
XX
, principalment d'o
Reino Uniu
y
Irlanda
(
angleses
,
irlandeses
,
escoceses
,
galeses
), y dimpuesas tamien
italianos
,
griegos
,
espanyols
y
portugueses
, y mes recientment de nacions
asiaticas
. Os descendients d'os habitants orichinals, os
aborichens australianos
, constituyen o 2,2 % d'a poblacion (seguntes o censo de 2001). Como atras nacions desembolicatas, a poblacion australiana envelleixe, con mes de pensionistas que de personas en edat laboral.
En Australia se charra
angles
, encara que cualques comunidaz aborichents han guardato as suyas luengas, y un numero prou gran d'inmigrants de primera y segunda cheneracion ye bilingue. Tres de cada cuatre australianos se declaran
cristianos
, principalment
catolicos
u
anglicanos
. Tamien se practican atras relichions.
Lo esporte, tiene un papel important en a cultura australiana, amas d'estar emparau per un clima calido que afavoreix las actividaz a l'aire libre, y que la mayoria d'australianos vive en zonas costeras, convertindo a la placha en un puesto de recreo habitual y en una parte d'a identidat d'o pais.
Cuasi un cuarto d'os australianos de mas de 15 anyos d'edat participa regularment en actividaz esportivas organizadas.
Esportes populars en Australia son son lo
futbol australiano
, lo
futbol
, lo
rugby
y sus variants,
rugby League
y
rugby a 7
, lo
baloncesto
, lo
beisbol
, l'
automovilismo
, as
cursas de caballos
, lo
tenis
y o
golf
. A livel internacional, destaca tamien en
cricket
,
hockey
y
netball
. Tamien son prou populars os esportes acuaticos, como o
surf
con cuantos puestos que son d'os milors d'o mundo pa practicar-lo.
Australia ha estau present en totas las edicions d'os
Chuegos Olimpicos
dende la primera edicion. Cal destacar que ha organizau dos edicions d'os Chuegos, una en
Melbourne en 1956
y unatra en
Sidney en l'anyo 2000
y que sera tamien siede d'os
Chuegos de 2032
unatra ciudat australiana,
Brisbane
.
I hai ligas profesionals de muitos esportes entre los cuals cal destacar la
Australian Football League
de
futbol australiano
.
O
Melbourne Cricket Ground
.
D'entre las suyas instalacions esportivas cal destacar un centro d'alto rendimiento, l'
Instituto Australiano d'o Esporte
, d'o cual han saliu gran parte d'os esportistas d'alto livel d'o pais, y que ye considerau como un d'os centros d'alto rendimiento esportivo mas importants d'o mundo.
D'entre os grans estadios destaca o
Melbourne Cricket Ground
, un d'os estadios multiusos mas grans d'o mundo utilizau prencipalment ta partius de criquet, futbol, futbol australiano y rugby, a mas de conciertos y estar lo estadio olimpico en os
Chuegos Olimpicos de 1956
.
- ↑
(
an
)
Diccionario ortografico de l'aragones
(Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Version preliminar
.
Estudio de Filologia Aragonesa
. ISSN 1988-8139. Octubre de
2022
.