Somport

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografia oficial de Biquipedia (la Ortografia de l'aragones de l' Academia Aragonesa d'a Luenga ). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpues ista plantilla.

Somport Somport
Muga d'o Somport dende Uesca
Situacion
Pais	Aragon Occitania
De ta	Canfranc Urdos
Datos chenerals
Altaria	1.632 m
Trazau / construito en
Maxima costera	%
Longaria	km
Tipo	Carretera
Zarrau d'hibierno
Mapa

O Somport (en occitan coth deu Somport ) ye un puerto de montanya d'o Pireneu aragones . Tien una altaria de 1.632 metros .

Ye a muga entre Aragon y o Biarn por as vals de l' Aragon y a d' Aspa .

A mas o Somport ye l'orichen d'o Camin de Sant Chaime Aragones . En a suya tuca existe un chicot molimento a o pelegrin y se ye foratato tanto por o tonel ferroviario d'o Canfranero , como por o tonel carretero d'o Somport, que con mas de 8 km de largaria y una cota de cuasi 1.200 m d'altaria evita a puyada dica a collada .

Aman d'o puerto se troban as estacions d'esqui de Candanchu , Astun y Le Somport .

Toponimia [ editar | modificar o codigo ]

O toponimo Somport proviene d'o latin SUMMUS PORTUS ´("o puerto mas alto" en aragones ). Se puede pronunciar sin "-t" final y se fa servir con l' articlo definiu ( O Sompor ), por o menos en ansotano . ^[1]

Historia [ editar | modificar o codigo ]

O puerto que hue se conoix como Somport ya estio uno d'os puestos per a on se trescruzaban os Pireneus mesmo antis de que os romanos hesen reconquiesto a redolada, pero estio mientres l' Imperio Romano cuan se desembolico una rota estable que lo trescruzaba, encara que en ixas envueltas yera una rota secundaria en contimparanza con o Puerto Palo , per a on se feba a comunicacion entre as actuals ciudaz de Zaragoza en a val d'Ebro y Tolosa en a val d'a Garona .

Sindembargo, en a Edat Meya a situacion estio a la inversa. Encara que en primeras estio por o Puerto Palo per a on se feba a comunicacion con o reino franco (en ye una prebatina a creyacion d'o monesterio de Sant Pero de Ciresa ) dende que o condau d'Aragon controlaba a val de l'Aragon con a ciudat de Chaca y facio d'ista zaguera a suya capital a rota de comunicacions entre o condau y reino d'Aragon y os condaus occitans a o norte d'os Pireneus paso a estar a rota dreita Chaca - Auloron a travies d'o col de Somport, per a on tamien os romanos heban feito una via romana secundaria. Asinas, estio per o col de Somport per a on pasaba o camin de Sant Chaime aragones , relegando a o Puerto Palo, que quedo mica en mica albandonato.

En os primers tiempos d'expansion d'a Corona d'Aragon por tierras occitanas o col de Somport estio a prencipal rota de comunicacion con os condaus occitans aliaus u vasallos d'a Corona, pero a situacion cambeo con a redota aragonesa en a batalla de Muriel y a perduga d'a influencia aragonesa en ixos territorios, que fuoron anexionatos ta cutio por o reino de Francia . Asinas, cuan a Casa d'Habsburgo , continando con a tradicional politica aragonesa de luita contra Francia, teneba una guerra global con os franceses en toda Europa , se veyio que caleba fortificar o col, ta poder-lo cosidar adecuadament y ta evitar un posible ataque frances. Asinas, dende o sieglo XVI se i devantoron edificacions militars, mesmo que se reforzaban as esfensas d'a ciudat de Chaca , con a ciudadela de Chaca .

En 1808 estio per o col de Somport per a on dentroron as tropas de l' Exercito frances mandatas por Louis-Gabriel Suchet en o marco d'a Guerra d'o Frances . Cuan os franceses albandonaron redotatos a peninsula iberica en 1814 mrchoron tamien en parti a travies d'o Somport.