Nedersaksies
of
Wes-Nederduits
is 'n groep variante van
Nederduits
wat in
Noordwes-Duitsland
en in die noordooste van
Nederland
gepraat word. In die omgangstaal word na Nedersaksies en Oos-Nederduits dikwels as Platduits (
Plattduutsch
) verwys. Die Nedersaksiese dialekte in Noordoos-Nederland word in
Nederlands
Nedersaksisch
genoem.
Die uitgestrekte gebied waar Nedersaksies gepraat word, vorm geen eenheidstaalgebied nie. Nedersaksies bestaan eerder uit verskillende dialekte wat almal deel uitmaak van die Nederduitse dialekkontinuum. Gewoonlik praat elke dorp of stad sy eie variant van Nedersaksies wat dikwels ten opsigte van woordeskat en fonetiek duidelik van mekaar verskil. Daar is dus honderde dialekte van Nedersaksies.
Duitsland en Nederland erken Nedersaksies amptelik as
streektaal
en gee beperkte steun daaraan toe, soos geformuleer in hoofstuk 2 van die
Europese handves vir streek- en minderheidstale
. Die taalkode (
ISO 639
-2) van Nedersaksies is
nds
.
Die huidige taalgebied van Nederduitse en Nederlandse dialekte. Die Nedersaksiese taalgebied behels Noord-Nedersaksies (3), Oosfalies (7) en Wesfalies (6) asook die Nedersaksiese taalgebied in Nederland (5)
Die Nedersaksiese taalgebied behels Noord-Nedersaksiese, Oosfaliese, Wesfaliese en Nedersaksiese dialekte in Nederland. Die grense tussen die hoofdialekgroepe word soos volg afgebaken:
Die isoglosse van die meervoudsvorm van die presens of teenwoordige tyd van
ons maak
(Wes-Nederduits/Nedersaksies:
mak(et)
, Oos-Nederduits:
make(n)
) dien as die taalgrens tussen Nedersaksies (Wes-Nederduits) en Oos-Nederduits met die dialekte Mecklenburgs-Voorpommers, Mark-Brandenburgs (in die noorde van die huidige deelstaat
Brandenburg
), Middelpommers ('n klein taalgebied langs die
Oderrivier
) en - in historiese opsig - Oos-Pommers (in Agterpommere) en Nederpruisies (in Oos- en Wes-Pruise).
In die suide word Nedersaksies en Hoogduits deur die sogenaamde Benrather Linie van mekaar geskei sodat die Wesfaliese taalgebied byvoorbeeld tot by Noord-Hessen en die Ruhrgebied strek.
In die weste grens die Nedersaksiese taalgebied aan Nederfrankies; of die laasgenoemde wel by Nederduits gereken moet word of nie bly omstrede. Nederfrankies maak in historiese opsig deel uit van die Frankiese dialekgroep en word byvoorbeeld in Duisburg, Oberhausen, Wesel, Kleve en groot dele van Nederland gepraat.
In die noorde vorm die linie tussen Eckernforde, Treene en Eider die historiese taalgrens wat Nedersaksies van
Deens
en
Noord-Fries
skei. Vanaf die
Middeleeue
het die gebied van Sleeswyk egter onder die sterk invloed van Nedersaksies gestaan sodat Nedersaksies hier tot die stedelike omgangstaal ontwikkel het. Vandag vorm die Deens-Duitse grenslyn ook die taalgrens. In die grensgebied word Noord-Fries en Suid-Jutlands ('n Deense dialek) nog deur 'n minderheid gepraat.
Vanwee die groot verspreiding van Nedersaksies (in die oudtyd van
Lubeck
tot
Spakenburg
) het daar verskillende dialekvariante ontstaan, wat rofweg in twee hoofgroepe gekategoriseer kan word: die noordelike groep (
Sleeswyk-Holstein
,
Nedersakse
,
Groningen
,
Drenthe
, Stellingwerf,
Kop van Overijssel
) en die suidwestelike groep (
Westfalen
,
Twente
,
Salland
,
Gelderland
). In die
Liemers
word 'n
Nederfrankiese
dialek gepraat met Nedersaksiese invloede; in die
Gelderse Vallei
word 'n Hollands-Nedersaksies oorgangsdialek gepraat. Een groep in Oos-Duitsland hoort nie bie't nedersaksies. Tot die oostelike groep behoort ook
Plautdietsch
, wat nog op geisoleerde plekke in
Oekraine
,
Kanada
en in die
VSA
gepraat word.
In die
Middeleeue
was Nederduits 'n baie prominente taal, wat onder meer gedien het as amptelike voertaal van die
Hanse
, maar in die hoedanigheid later deur
Hoogduits
verdring is.
(
Nota:
hierdie kenmerke is opgeskryf deur 'n moedertaalspreker van
Salland
met
Oost-Veluwse
en Drentse wortels. Alles wat genoemd word is derhalwe Nedersaksies, maar hoef nie vir alle dialekte te geld nie (of selfs 'n weergawe van "suiwer" Sallands te wees nie.)
- Behoud van die /l/ in -ol(d/t)- groepe waar Nederlands diftongeer na ou (old = oud, kold = koud, holt = hout, sien ook plekname soos
Holten
,
Oldenzaal
en
Steenwijkerwold
)
- Die in die Middeleeue ook in Nederlands nog aanwesige /i/ is nog nie verbreed na ij nie (kykn = kijken)
- 'n -n of -ng aan die einde van 'n lettergreep word genasaliseer, net soos in Frans. Dit strek ook tot gevalle soos 'jaagn' (jagen), wat as /ja:?ng(n)/ uitgespreek word
- Intervokaliese z, g, v val weg met verlenging van de voorgaande klinker (wezen → /wen/, wagen → /wa:?ng/, Deventer → /Demter/). Merk op dat die verdwene medeklinker wel invloed uitgeoefen het op die medeklinker wat volg: die -n van 'wagen' word deur die -g- 'n /ng/, die -n- van 'Deventer' word deur die -v- 'n /m/.
- Nederlandse en Afrikaanse 'er' → Nedersaksies 'ar' (barg = berg, karke = kerk); Nederlands en Afrikaanse 'ui' → Nedersaksiese 'uu' of 'oe' → (boek = buik, roete = ruit, uut = uit)
- 'n -r- aan die einde van 'n woord of voor 'n -t- verloor sy stem en word tot 'n soort -h-, net soos in (Brits) Engels (sport /spoht/, doar /do:?h/)
- Vroulike
selfstandige naamwoorde
, veral die met 'n eenlettergrepige stam, behou in die
enkelvoud
'n uitgang op -e (karke [v] vs. barg [m])
- Selfstandige naamwoorde met 'n o, oo of oe in die stam kry 'n
umlaut
in die
verkleinwoord
(hoed → huudtien, hond → hondtien, book → buukien, bok → bokkien)
- Stoffelike
byvoeglike naamwoorde
kry 'n umlaut (holt → holtn = hout, houten)
- Voorwerpvorm van die persoonlike voornaamwoord word gereeld gebruik i.p.v. die Nederlandse 'zich' of Afrikaanse '-self' (hee wast 'm = hij wast zich = hy was homself)
- Net soos in Oud-
Saksies
en Oud-
Engels
word in sommige streke 'hee' vir sowel 'hy' as 'sy' (enkelvoud) gebruik. Dit kan soms tot twyfelgevalle lei: wie was wie in 'hee wast 'm'? Hy homself? Sy hom?
- Die onvoltooide teenwoordige tyd van die reelmatige werkwoord gaan in die suidelike Nederlandse dialekte uit op -t in alle persone behalwe die eerste enkelvoud: ik warke, ie warkt, hee warkt; wy warkt, ule warkt, zy warkt (ik werk etc.). In die noordelike is dit in die genoemde gevalle altyd -n
- Die
infinitief
het altyd die uitgang -n (kykn = kijken = om te kyk), wat onder die invloed van die laaste
medeklinker
van die stam van die werkwoord uitgespreek kan word as /m/ na 'n
labiaal
(loopn) of /ng/ na 'n
gutturaal
(jaegn)
- Die derde persoon enkelvoud o.t.t. van 'n sterk werkwoord kry geen -t uitgang, maar word gevorm deur die stamklinker te verkort (kykn → hee kik = hij kijkt = hy kyk)
Die Nederfrankies-Nedersaksies-Nederduitse dialekkontinuum word nie gekenmerk deur 'n gemene taalkundige verandering nie maar deur die feit dat dit uit Wes-Germaanse tale bestaan wat nie die
Hoogduitse
klankverskuiwing nog die Anglo-Friesiese palatalisering ondergaan het nie.
In die Hoogduitse klankverskuiwing het, /k/, /p/, /t/ in begin posisies /(k)x/, /pf/, /ts/ en /x(x)/, /ff/, /ss/ in middel en eind posisies geword. Meeste Hoogduitse varieteite het egter nie al die verskuiwings volledig ondergaan nie. In
Nedersaksies
en in
Nederfrankies
het die ou /k/, /p/, /t/ onveranderd gebly, soos byvoorbeeld in die
Nederlandse
en
Afrikaanse
beter teenoor
Duitse
besser (Engels better).
| Nederlandse Nedersaksies:
|
Ku'j my verteln wat disse zinne beteakent? Ik verstoa naemelik gin Leegduutse taeln.
|
| Duitse Nedersaksies, Noord-Saksiese dialek:
|
Kannst (du) mi (maal) vertellen (~ seggen), wat dusse Satz beduudt? Ik verstah naamlich keen nedderduutschen Spraken (~ Talen).
|
| Oos-Nederduits, Molotchna Mennonite dialek (
Plautdietsch
):
|
Kjenne jie mie (mol) saje, waut dise Sautz bediet? Ekj vestone namlich kjeen Nadadietsche Sproake.
|
| Nederlands:
|
Kunt U mij vertellen wat deze zin betekent? Ik versta namelijk geen Nederduitse talen.
|
Afrikaans:
|
Kan jy my vertel wat hierdie sin beteken? Ek verstaan naamlik geen Nederduitse tale nie
|
| Standaard Duits (
Hoogduits
):
|
Konnen Sie mir sagen, was dieser Satz bedeutet? Ich verstehe namlich keine niederdeutschen Sprachen.
|
| oostelike
Jiddisj
(Hoogduits):
|
Kenstdu mir sogen woss der saz bedeit? Ich verschtei leider nischt [nit] kein niderige Deitsche schprachen.
|
|
|
(
.?????? ??? ???? ???? ??? ???? ??????? ??? ??????? ?????? ???? [???] ???? ???????-?????? ????????
)
|
| Skots
(
Anglo-Friesies
):
|
Can ye tell us whit the meanin o this sentence is? Ah canna unnerstaund Leich Germanic leids, mynd.
|
| Engels (
Anglo-Friesies
):
|
Could you tell me what this sentence means? I don't understand Low German languages you see.
|
Let daarop dat die skeiding tussen subfamilies van
Germaans
meestal nie presies gedefinieer kan word nie; meeste vorm kontinue gradiente, met naburige
dialekte
wat onderling verstaanbaar is en die wat verder van mekaar is nie. In besonder was daar nooit 'n oorspronklike "
Proto-Nederduits
" nie. Die vroegste bekende vorme staan bekend as Oud-Nederduits of Oud-Saksies en is vanaf die 8ste eeu n.C. gepraat.
- Nedersaksies
(ook Platduits,
Plattdeutsch
of
Plattduutsch
)
(Neder- of Platduits, Nedersakse/Sleeswyk-Holstein)
Unse Vader in' Himmel!
Laat hilligt warrn dienen Namen.
Laat kamen dien Riek.
Laat warrn dienen Willen so as in'n Himmel,
so ok op de Eerd.
Uns' daaglich Brood giff uns vundaag.
Un vergiff uns unse Schuld,
as wi di vergeben hebbt,
de an uns schullig sund.
Un laat uns nich versocht warrn.
Mak uns frie vun dat Bose.
(Nedersaksisch, Veluwe)
Unse Vort dy in de hemel is
Uyw naam woerdt eheyligd.
Uyw koeninkryk kumt.
Uyw wul geschyd up eerde,
soas in de hemel.
Gev uns uns daagliks brood.
en vergev uns unse schulden,
soas ok wy unse schuldenaren vergeven;
En leyd uns ny in versoyking.
Mer verlos uns van et bose.
Want van Uy is et koeninkryk,
de kracht en de heerlikheyd,
tot in de eeuwigheyd.
Amen.
Lied: Ain boer wol noar zien noaber tou
[
wysig
|
wysig bron
]
(lied; elke twee reels word 1 keer herhaal - Gronings)
Ain boer wol noar zien noaber tou
Hai, boer, hai!
Zien wief dai wol met hom goan
Dom, dom, dom, dai!
Nee, wief, doe most toeze bliev'n
Hai, boer, hai!
Most spinn'n en naai'n van
Dom, dom, dom, dai!
Dou boer weer in hoeze kwam
Hai, boer, hai!
Zee'e: Wief, wat hestoe wel doan
Dom, dom, dom, dai!
Moar 't wief kreeg tou berfestok
Hai, boer, hai!
En sloug hom dou op zien kop
Dom, dom, dom, dai!
En boer gong noar zien noaber kloag'n
Hai, boer, hai!
Mien wief het mie op kop sloag'n
Dom, dom, dom, dai!
En noaber zee: Net ziezo,
Hai, boer, hai!
Mien wief dai dut krek ziezo
Dom, dom, dom, dai!
Wikipedia
Wikipedia