Small Wikipedia Community Sustainability/Wikidata/tt

Милл?те?? ??м аны? телен? якты кил?ч?к телисе?ме? ?з куллары?а алчы! Ничек? Бу телд?ге Википедияг? кертем ясарга, тупланган белем ??м т??риб?? бел?н уртаклашырга башла!

Заманча телне? коммуникацион кыймм?те

Other languages:

English · русский · татарча / tatarca

“	Заманча тормышны? практик биремн?рне чиш?д? д?лилл?нг?н кыймм?те булмаган аерым м?д?ни феномен яки аны барлыкка китер?д? ??м хезм?тл?ндер?д? кулланылган телл?р ??м карашларны ясалма килеш яш?т? руник ?лифба яки башка бер?р тарихи технологияг? табынуга ти?.	”
?? Ф?р?ад Ф?ткуллин ^[1]

Бар д??л?т хезм?тл?ре ??м башка сервисларга, шулай ук бар цифрлы документларга беръ?к заманда ??м м??гег? планетаны? бар телл?ренд? кулланырлык булуын, ??м охшаш килеш тел?с? нинди кеше яки ?йберл?р Интернеты объекты бел?н диалог алып бару м?мкинлеген к?з алдыгызга китерегезче. Семантик веб-технологиясе бу д?ньяны чын иттер?!

Викифункциял?р технологиясе бар коммуникациял?ребезне аерым телг? б?йлелект?н азат ит?ч?к.

Бу хезм?т Викимедиа к?птеллелеге юн?лешенд?ге россияле ??м халыкара проектларында катнашу д?вамындагы "Россия халыклары телл?ре" вики-??мгыяте волонтёрлары дискуссиял?ре чикл?ренд? туган фикерл?рг? нигезл?н?. Берг? ?ыючы ??м бастыручысы ? Ф?р?ад Ф?ткуллин (Казан, Россия) . Аерым р?хм?тл?р: Ренат Ши?апов (Германия) ? м?гъл?матларны туплау ?чен WikibaseCirrusSearch бел?н ярд?м, ??м Павел Каганер (Санкт-Петербург, Россия) ? теманы сайлауда ??м эшк?рт?д? ки??шл?ре, критик иск?рм?л?ре ??м алга таба эзл?н?л?р буенча т?къдимн?ре ?чен. Материалны? беренче публикация ??м т?къдим ител?е татар теленд? II Россияк?л?м ф?нни-гам?ли конференция: ≪Тел, ??мгыять ??м м?гъл?мати технологиял?р≫ (17-18.02.2023) чикл?ренд? планлаштырыла.

Ф?нни эшт? Россия халыклары телл?рен тотрыклы яш?еш орбитасында саклау ?чен кир?кле хезм?тне б?ял?? ысулы т?къдим ител?. ??рбер тел ?чен абсолют ??м чагыштырмача к?рс?ткечл?ре буларак белем гал?мен тасвирлаучы халыкара Виким?гъл?мат базасында терк?лг?н феноменнарны? б?йле телд?ге тамгалар ??м тасвирламалар , феноменнар арасындагы м?н?с?б?тл?ре ??м башка б?йлелекл?р турындагы белдер?л?рне к?птелле ит?че Викифункциял?р эшч?нлегенд? кулланучы лексикографик м?гъл?матлар саны ??м ?лешл?ре кулланыла. К?з?т?-аналитик ??дв?лл?рд? к?рс?телг?н статистик ??м ис?пл?н?н саннар со?гы тикшерелг?нч? бирел?, ара-тура заманчалаштырылачак.

Тезислар [ edit ]

М?д?ният ? м?гъл?матны генетик булмаган юл бел?н тапшыру юлы, ^[2] тел ? моны? ?чен кулланылучы уникаль м?д?ни-коммуникацион протокол, ^[3] тел кулланучылары ? м?гъл?матны тудыру, оператив саклау ??м уртаклашу т?енн?ре, боларны? туктамаган м?н?с?б?тл?ре ? я?а белем тудыру, ??мгыять т?зелешен? ?зг?решл?р керт? яки аны? сыйфат-кыймм?т ягыннан трансформациясе (физик-биологик матди д?нья бел?н т?эсир итеш? ысуллары ??м алымнары) д?вамындагы таратылган м?гъл?мат эшк?ртел?е. ^[4]

Телне? инструменталь функциясе ? коммуникацияне? тизлеген ??м т?г?ллеген т?эмин ит?. Белем икътисады чорында ??рбер элемент ??м/яки м?гъл?мати продукт беръюлы к?п санлы параллель процессларда катнаша. Аерым табигый телне? (??м б?йле м?д?ни белемне?) озын м?дд?тле тотрыклылыгы аны туктамый ?зг?р? торган технологик ??м и?тимагый мохитт? н?ти??ле корал буларак куллану м?мкинлегенн?н тора. ^[5]

Телне? саклануы ?чен аерым с?йл?ш?че ш?хес т?, телне кулланучыларны? бер?р ??мгыятед? б?йле компетенциял?рне саклау ??м кулланылган коммуникацион протокол ??м инфраструктурасын туктамыйча заманчалаштырып ?стер?г? ?леш керт?л?ре шарт. ^[6] Тик мо?а ?ит?рлек инвестициял?рне кертеп торулары ?чен бу коралны ?ст?лг?н кыймм?т тудыруны? д?ньяк?л?м экосистемасы (глобаль ТЭП/ВВП ) чикл?ренд? н?ти??ле куллану м?мкинлекл?рен тоярга тиешл?р. К?птеллекне? тотрыклы саклануы т?эмин ит? ?чен кешелекне? хезм?т коорперациясе чикл?ренд? тел?с? нинди табигый телне? тигез кулланылыш м?мкинлеген бир?че технологиял?рг? к?ч?е шарт ^[7].

Web 3.0 дип билгеле семантик челт?р технологиясе н?къ шундый телг? б?йле булмаган ысулны куллана. ??м бу м?мкинлекл?р кешелекк? инде таныш:

2012 елдан бирле Виким?гъл?мат халыкара белем базасында кулланыла (м?гъл?мати технологиял?р д?ньясы лидерлары ??м т?рле архив-музей-башкаларны? корпоратив м?гъл?мат саклагычларындагы т?б?н структуралы м?гъл?матны эшк?рт? ?чен кулланган Wikibase инсталляциял?ре ??м алар нигезенд?ге белем блоклары) ,
2016-2018 елларда телл?рне тасвирлау лексикографик м?гъл?мат форматына к?черелг?н (популярлыкны ?ыя бара, Европа Берлеге тел тигезлеге проектыны? фундаментына кер?ч?ге к?тел?, д??л?т-муниципаль хезм?тл?р ?.б., максат 2030) , ??м
2020-2023 еллар д?вамында болар нигезенд? Викифункциял?р коммуникацион технологиясе кулланылышка кертел? (я?а гына 6 телд? у?ышлы пилот т?мамланды ??м эре к?л?мле кулланылышка чыгарылуга ?зерл?н?) .

Бар Викимедиа проектларыннан аермалы буларак, болар и? югары иреклелек д?р???сенд?ге хокуки лицензия буенча бастырыла, ?зг?ртел? ??м таратыла. (Creative Commons Zero, CC0 - и?тимагый милек). Телл?регезне? м??гелек иминлеген т?эмин ит?д? и? н?ти??ле катнашырга тел??чел?рг? боларны ?стер?че волонтёрларга кушылырга чакырабыз!

Статистик ??дв?лл?р [ edit ]

??дв?лл?рг? т?б?нд?ге ике шарттан кименд? берсе д?рес булган телл?р кертел?:

Россия Федерациясене? бер?р ?ирд? р?сми статусы ;
С?йл?ш?чел?рне? к?пчелеге Россия территориясенд? яши.

Игътибар : бер?р РФ т?б?генд? р?сми статуслы булган, тик с?йл?ш?чел?рне? к?пчелеге РФ тышында яш?г?н телл?р ^* бел?н тамгалана.

Чагыштырма анализ ?чен м?гъл?мат ??м ?рн?кл?р [ edit ]

Бу материал булдырылган мизгелг? Виким?гъл?мат элементлары саны - 101850730
Телл?р буенча лексем ??м башка лексикографик бер?млекл?р саны

Тел [[Баш бит]]	Код [[Т?ркем:]]	Тамгалар саны	Тамгалар %	Тасвирламалар саны	Тасвирламалар %	Лексемнар саны	Формалар саны	Синтагмалар саны
инглизч?	en	86534411	85	84304578	82.8	72561	132029	30160
гар?пч?	ar	6361419	6.2	51285699	50.4	1384	310	136
испанча	es	20974374	20.6	43824405	43	30480	352459	10425
кытайча	zh	6317996	6.2	34690543	34.1	4322	4458	3995
русча	ru	8775094	8.6	39399582	38.7	101554	1238078	12833
французча	fr	21394767	21	50751745	49.8	19271	325157	9482
немецча	de	21147425	20.8	65515077	64.3	213398	550155	10269
т?рекч?	tr	1980389	1.9	33405809	32.8	225	188	189
?индча	hi	1185205	1.2	8194601	8	1407	2430	1892
фарсыча	fa	2773491	2.7	15532782	15.3	6768	11417	7425

Актив Википедиясе булган РФ телл?ре (34) [ edit ]

Т?ркем	Тел [[Баш бит]]	Код [[Т?ркем:]]	Тамгалар саны	Тамгалар %	Тасвирламалар саны	Тасвирламалар %	Лексемнар саны	Формалар саны	Синтагмалар саны
к?нчыгыш славян (2)	русча	ru	8775094	8.62	39399582	38.68	101554	1238078	12833
к?нчыгыш славян (2)	украинча ^*	uk	6093531	5.98	59582944	58.5	16258	507956	283
т?рки (10)	алтайча	alt	2247	0	10	0	1	0	1
	аз?рбай?анча ^*	az	1041742	1.02	1007804	0.99	28	22	22
	башкортча	ba	594414	0.58	6570985	6.45	16	3	14
	кырымтатарча	crh	398457	0.39	530708	0.52	13	10	15
	чуашча	cv	727163	0.71	786208	0.77	11	1	11
	казакъча ^*	kk	936517	0.92	929021	0.91	20	2	18
	карачай-балкарча	krc	456559	0.45	102963	0.1	2	0	2
	саха-якутча	sah	475916	0.47	240898	0.24	8	0	8
	татарча	tt	980788	0.96	6509824	6.39	8	0	8
	тывача	tyv	455568	0.45	94971	0.09	5	0	5
монгол (2)	бурятча	bxr	457138	0.45	142643	0.14	3	0	3
монгол (2)	калмыкча	xal	455456	0.45	144964	0.14	12	2	14
?инд-аурупа (3)	понт-грекчасы	pnt	453735	0.45	144974	0.14	1	0	1
	осетинча	os	685107	0.67	808088	0.79	7	1	7
	идиш ^*	yi	677620	0.67	2889421	2.84	276	704	330
нах-дагъстанлы (5)	аварча	av	458950	0.45	145011	0.14	6	0	6
	чеченча	ce	990769	0.97	1186533	1.16	10	1	10
	ингушча	inh	456006	0.45	6984	0.01	4	0	4
	лакча	lbe	452758	0.44	2	0	5	0	5
	лезгича	lez	458967	0.45	103329	0.1	6	0	6
абхаз-адыг (2)	кабарда-чирк?сч?	kbd	455580	0.45	28	0	7	1	7
абхаз-адыг (2)	адыгча	ady	451459	0.44	13	0	7	10	7
фин-угыр (10)	финча ^*	fi	7274103	7.14	34355848	33.73	636	8383	569
	пермяк комич?	koi	458804	0.45	145570	0.14	6	0	6
	зырян комич?	kv	461827	0.45	344	0	28	36	24
	мукшыча	mdf	457818	0.45	181892	0.18	3	0	3
	болын марича	mhr	669640	0.66	679351	0.67	3	1	3
	таулы марича	mrj	464752	0.46	7	0	4	0	4
	эрз?ч?	myv	494156	0.49	31494	0.03	10	2	9
	ливвич?	olo	469880	0.46	20	0	2	0	2
	удмуртча	udm	459479	0.45	193	0	7	0	7
	вепсча	vep	517757	0.51	31895	0.03	15	34	17

Википедиясе инкубацияд? булган РФ телл?ре (45) [ edit ]

Т?ркем	Тел [[Баш бит]]	Код [[Т?ркем:]]	Тамгалар саны	Тамгалар %	Тасвирламалар саны	Лексемнар саны	Формалар саны	Синтагмалар саны
т?рки (10)	таулы алтайча	atv	0	0	0
	шорча	cjs	0	0	0
	чулымча	clw	0	0	0
	долганча	dlg	0	0	0
	кырымчакча	jct	0	0	0
	караимча	kdr	0	0	0
	хакасча	kjh	0	0	0
	кумыкча	kum	153455	0.1507	1	1	0	1
	ногайча	nog	0	0	0
	себертатарча	sty	153501	0.1507	14	1	0	1
тунгус-маньчжур (3)	эвенча	eve	0	0	0
	эвенкча	evn	0	0	0
	нанайча	gld	1	0	0	3	0	3
?инд-аурупа (2)	таулы я??дл?рч?	jdt	0	0	0
?инд-аурупа (2)	татча	ttt	0	0	0
нах-дагъстанлы (10)	агулча	agx	0	0	0
	андийча	ani	0	0	0
	цезча	ddo	0	0	0
	даргинча	dar	0	0	0
	рутулча	rut	0	0	0
	табасаранча	tab	0	0	0
	тиндинча	tin	0	0	0
	цахурча	tkr	0	0	0
	удинча	udi	0	0	0
	абазинча	abq	0	0	0
фин-угыр (8)	ижорча	izh	0	0	0
	хантыча	kca	0	0	0
	карелча	krl	455915	0.4476	0	7	0	3
	ливча	liv	454502	0.4462	0	7	0	7
	мансич?	mns	0	0	0
	килдин саамча	sjd	155184	0.1524	9	2	0	2
	йоканьга саамча	sjt	0	0	0
	водча	vot	481454	0.4727	0	4	0	3
самодий (4)	энецча	enf	0	0	0
	нганасанча	nio	0	0	0
	селькупча	sel	0	0	0
	ненецча	yrk	0	0	0
палеосебер (7)	алюторча	alr	0	0	0
	чукотча	ckt	0	0	0
	ительменча	itl	0	0	0
	кетча	ket	0	0	0
	корякча	kpy	0	0	0
	нивхча	niv	0	0	0
	к?ньяк юкагырча	yux	0	0	0
эскимос-алеут (1)	чаплинча	ess	0	0	0

Иск?рм?л?р [ edit ]

↑ Ф?ткуллин Ф.Н. Россия телл?ренд?ге Википедиял?рне? б?гене ??м ирт?г?се: ниг? ??м ничек? (Russian) , Фин-угыр вики-семинары, Петрозаводск, 6-9 май 2016 г.
↑ Марков, А. В. в http://amp.gs/j8d9b по Вааль, Франс де , 2007
↑ Шайхиев Г.Ф. . Акыл теле. Без татарча да, русча да, инглизч? д? уйлыйбыз... Казан: 2000. (Русча: Язык разума. Мы думаем и по-татарски, и по-русски, и по-английски... )
↑ Фаткуллин Ф.Н.: Мифологик а? ??м матди булмаган м?д?ни мохит. Т?рле телл?рд?ге Википедия б?лекл?ре материалларына м?р???гатьл?р структура ??м статистикасы нигезенд? эмпирик анализ . I Всероссийская научно-практической конференция "Язык, общество и информационные технологии" (19-20.02.2022) .
↑ Ф?ткуллин Ф.Н.: Татар теле ??м м?д?ниятене? цифрлы тотрыклылык экосистемасы. Ни бу, ничек и ниг?? . Татар теле ??м ?д?бияте укытучыларыны? VIII Б?тенроссия съезды. "Баланы? ш?хесен ??м милли ?за?ын формалашуында полим?д?ни м?г?риф факторы" секциясе т?г?р?к ?ст?ле. 28.06.2022.
↑ Ф?ткуллин Ф.Н.: Татарстанны? тотрыклы тел ??м м?д?ни к?пт?рлелеге ?чен цифрлы экосистема. Н?рс?, ниг? ??м ничек? . ≪К?пмилл?тле д??л?т шартларында туган телл?рне саклау ??м ?стер?: тел с?яс?те, кыенлыклар ??м перспективалар≫ т?б?кара ф?нни-практик конференциясе, ≪Телл?рне саклауда заманча м?гъл?мати-коммуникацион технологиял?р роле≫ секциясе, Казан, Татарстан Республикасы Ф?нн?р академиясене? Ш. М?р??ни ис. Тарих институты , 21.06.2022.
↑ Ф?ткуллин Ф.Н.: Вики ? телд? с?йл?ш?чел?р ??мгыятене? м?д?ни трансформациясе катализаторы. (Русча: Вики как катализатор культурной трансформации сообщества носителей языка ). Россияле Вики-конференция 2022.

[1] Ф?ткуллин Ф.Н. Россия телл?ренд?ге Википедиял?рне? б?гене ??м ирт?г?се: ниг? ??м ничек? (Russian) , Фин-угыр вики-семинары, Петрозаводск, 6-9 май 2016 г.

[2] Марков, А. В. в http://amp.gs/j8d9b по Вааль, Франс де , 2007

[3] Шайхиев Г.Ф. . Акыл теле. Без татарча да, русча да, инглизч? д? уйлыйбыз... Казан: 2000. (Русча: Язык разума. Мы думаем и по-татарски, и по-русски, и по-английски... )

[4] Фаткуллин Ф.Н.: Мифологик а? ??м матди булмаган м?д?ни мохит. Т?рле телл?рд?ге Википедия б?лекл?ре материалларына м?р???гатьл?р структура ??м статистикасы нигезенд? эмпирик анализ . I Всероссийская научно-практической конференция "Язык, общество и информационные технологии" (19-20.02.2022) .

[5] Ф?ткуллин Ф.Н.: Татар теле ??м м?д?ниятене? цифрлы тотрыклылык экосистемасы. Ни бу, ничек и ниг?? . Татар теле ??м ?д?бияте укытучыларыны? VIII Б?тенроссия съезды. "Баланы? ш?хесен ??м милли ?за?ын формалашуында полим?д?ни м?г?риф факторы" секциясе т?г?р?к ?ст?ле. 28.06.2022.

[6] Ф?ткуллин Ф.Н.: Татарстанны? тотрыклы тел ??м м?д?ни к?пт?рлелеге ?чен цифрлы экосистема. Н?рс?, ниг? ??м ничек? . ≪К?пмилл?тле д??л?т шартларында туган телл?рне саклау ??м ?стер?: тел с?яс?те, кыенлыклар ??м перспективалар≫ т?б?кара ф?нни-практик конференциясе, ≪Телл?рне саклауда заманча м?гъл?мати-коммуникацион технологиял?р роле≫ секциясе, Казан, Татарстан Республикасы Ф?нн?р академиясене? Ш. М?р??ни ис. Тарих институты , 21.06.2022.

[7] Ф?ткуллин Ф.Н.: Вики ? телд? с?йл?ш?чел?р ??мгыятене? м?д?ни трансформациясе катализаторы. (Русча: Вики как катализатор культурной трансформации сообщества носителей языка ). Россияле Вики-конференция 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]