Па?станне 1794 года
Дата	12   (27) сакав?ка   ? 18   (30) л?стапада   1794 года
Месца	Рэч Паспал?тая , анэксаваныя Прус?яй у 1793 годзе Вял?кая Польшча ? Куяв?я [1]
Прычына	Першы ? друг? падзелы Рэчы Паспал?тай ; Акупацыя пазасталай тэрыторы? Рэчы Паспал?тай руск?м? войскам?; Адмена большай частк? рэформ Чатырохгадовага сейма
Вын?к	Здушэнне па?стання
Змены	Трэц? падзел Рэчы Паспал?тай
Прац??н?к?
Рас?йская ?мперыя Карале?ства Прус?я Свяшчэнная Рымская ?мперыя ( Габсбургская манарх?я ) [2] па?станцы [3]
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

Па?станне 1794 года ? Польшчы, Беларус? ? Л?тве або Па?станне Тадэвуша Касцюшк?  ? узброенае выступленне супраць рас?йскай акупацы? ? прускай ?нтэрвенцы?, за адна?ленне Рэчы Паспал?тай у межах 1772 года ? за ажыцця?ленне пастанова? Чатырохгадовага сойму .

Перад падзеям? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Рэакцыйныя дзеянн? таргав?чан ? захопн?цкая пал?тыка замежных дзяржа? выкл?кал? вострае незадавальненне значнай частк? гарадск?х жыхаро? ? прагрэс??на настроенай шляхты. Прыклад Французскай рэвалюцы? ?казва? на адз?на магчымы шлях вызвалення кра?ны ад замежнага дыктату ? здрадн?ка?-таргав?чан.

Па?станне [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Пачалося па?станне 24 сакав?ка 1794 г. У гэты дзень на Рыначнай плошчы Кракава бы? агалошаны Акт па?стання, як?м Тадэвуш Касцюшка абвяшча?ся Вышэйшым ? Адз?ным начальн?кам узброеных с?л ? к?ра?н?ком усяго па?стання. Яму даручалася сфарм?раваць вышэйшы заканада?чы ? адм?н?страцыйна-выкана?чы орган па?стання для ?сёй Рэчы Паспал?тай ? Вышэйшую народную раду (утворана 21 мая ). Яшчэ раней был? ?твораны некаторыя мясцовыя органы к?равання, а таксама Вышэйшая Народная рада Вял?кага Княства Л?то?скага (24 красав?ка), якая прызначыла начальн?кам па?станцк?х узброеных с?л Вял?кага княства Якуба Яс?нскага . 7 мая Касцюшка выда? Паланецк? ?н?версал , як?м касавалася прыгоннае права, але без надзялення сялян зямлёй.

Народная рада выдала пастанову ( 14 чэрвеня 1794) аб адна?ленн? ?ерарх?? правасла?най царквы ? Рэчы Паспал?тай, якая згодна з пастановай П?нскай правасла?най кангрэгацы? 1791 г. абвяшчалася незалежнай ад замежнай царквы.

Закл?к? Касцюшк? да простага народа выкл?кал? недавер сялян ? сабатаж памешчыка?. Нямцэв?ч , паплечн?к Касцюшк?, у сва?х успам?нах п?са? наконт гэтага:

Шляхта, якая прывыкла без перашкод карыстацца маёмасцю сва?х сялян, супрац??лялася выкананню загада Начальн?ка ? Касцюшк? высылаць пятага селян?на з касой у арм?ю. Нават сельск? народ, як? так до?га бы? у нявол?, па большай частцы не прадбачы? лепшай дол? не ведаючы яе, бы? абыякавым. Дарэмна Касцюшка сва?м Ун?версалам з-пад Паланца ад 7 мая 1794 г. аб'яв?? сельск? народ свабодным, аб'я?ля? яму свабоду. Ун?версалы гэтыя або не дайшл?, або ?м не верыл?. [4]

Гэтая характарыстыка, дадзеная Нямцэв?чам аднос?нам памешчыка? ? прыгонных сялян да па?стання, адлюстро?вала сапра?днае станов?шча ? ? значнай ступен? тлумачыла пазнейшыя ня?дачы па?стання. У сялян Рэчы Паспал?тай на працягу стагоддзя? выхо?валася рабская пс?халог?я, яны, пакорл?выя сва?м панам, не был? гатовыя да акты?ных дзеяння? у якасц? свядомых барацьб?то? за свае правы, за сваю свабоду. Усё гэта ?л?чва? Касцюшка ? ? кожным звароце да народа стара?ся абудз?ць яго свядомую акты?насць, умацаваць веру ? перамогу.

Пачатковы ваенны поспех па?стання ( гл.далей : б?тва пад Рацлав?цам? ) бы? дастаткова хутка стрыманы рас?йск?м? войскам?, па?станне было пада?лена на тэрыторыях ВКЛ, а пасля ваеннага выступлення Прус?? стратэг?чнае станов?шча па?стання стала безнадзейным.

Якаб?нск? рух у Варшаве [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Народныя масы нацыянальна-вызваленчую вайну цесна звязвал? з сацыяльным вызваленнем ад панскага прыгнёту. Сярод па?ста?шага народа бы? моцны ?плы? варша?скага ≪Якаб?нскага клуба≫. Па ?н?цыятыве апошняга, 9 мая 1794 года варшавяне запатрабавал? пакарання здрадн?ка? радз?мы. Па?станцкае к?ра?н?цтва вымушана было саступ?ць патрабаванням народных мас ? пакарала смерцю чатырох дзеяча? старога ?рада, як? супрацо?н?ча? з Рас?яй ? Прус?яй. Пакараны был?: вял?к? каронны гетман Пётр Ажаро?ск? ^[ru] , польны л?то?ск? гетман Юзэф Забела , б?скуп Юзаф Каз?м?р Касако?ск? ? маршалак Юзаф Анкв?ч ^[pl] . 28 чэрвеня 1794 года варшавяне зладз?л? новы народны трыбунал, павес??шы яшчэ шэраг людзей, як?х яны л?чыл? здрадн?кам? радз?мы. Сярод ?х: князь Чацвярц?нск? ^[ru] ? в?ленск? б?скуп Масальск? ^[5] .

Падзе? ? Варшаве выкл?кал? непакой у польскай шляхты ? заахвоц?л? некаторых яе прадста?н?ко? пайсц? на пагадненне з захопн?кам? (прусакам? ? руск?м?). Так, брат польскага караля, прымас М?хал Панято?ск? звярну?ся да прусако? з просьбай паскорыць штурм Варшавы ? ?каза? найбольш уразл?выя месцы ? абароне горада. Гэты л?ст бы? перахоплены ? патрап?? у рук? патрыёта?. У вын?ку жыхары Варшавы выйшл? на вул?цы ? запатрабавал? пакараць смерцю здрадн?ка. Аднак той скончы? жыццё самагубствам (атруц??ся). Зрэшты, ёсць верс?я аб яго смерц? ад банальнага перапуду (страху смерц? на шыбен?цы або ? турэмным каземаце) ^[5] .

Сам Стан?сла? А?густ Панято?ск? ? мемуарах успам?на? аб давол? напружаных аднос?нах з Касцюшкам, а таксама аб пастаянных пагрозах, як?я зыходз?л? ад варша?ск?х жыхаро? ? па?станца?. Касцюшка, паводле мемуара? Панято?скага, ≪не выпуска? мяне з палаца, прыкрываючы гэта рупл?васцю за маю бяспеку. Насамрэч я сядзе? пад замком, як закладн?к, са мной н?хто не л?чы?ся, Касцюшка ман?пулява? мной…≫.

Параза па?стання [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У кастрычн?ку ? л?стападзе 1794 г. войск? па?станца? пацярпел? шэраг паражэння?, цяжка паранены Касцюшка трап?? у палон.

Начальн?кам узброеных с?л 12 кастрычн?ка 1794 г. Вышэйшы Савет прызначы? замест Касцюшк? яго земляка ?раджэнца Беларус? Тамаша Ва?жэцкага , аднак н? па а?тарытэту, н? па ваенным здольнасцям ён не мог нават бл?зка пара?нацца з Касцюшкам. 4 л?стапада войск? пад камандаваннем А. Суворава авалодал? ?мацаваным прыгарадам Варшавы Прагай , пасля чаго кароль Рэчы Паспал?тай ? яго прых?льн?к? настаял? на кап?туляцы? Варшавы. За паспяховае пада?ленне па?стання А. Сувора? атрыма? ва ?знагароду ва ?ласнасць з Берасцейскай эканом?? 13 тыс. 279 прыгонных сялян (мужчын ? жанчын), а ?сяго на Беларус? ? ? Л?тве было раздадзена руск?м памешчыкам з 1772 па 1796 г. каля м?льёна прыгонных сялян.

Пасля падзей [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Паражэнне па?стання дало магчымасць А?стры?, Прус?? ? Рас?? захап?ць усю тэрыторыю Рэчы Паспал?тай ? ? 1795 г. падзял?ць яе пам?ж сабой. Па гэтаму падзелу да Рас?? адышл? Заходняя Беларусь, Л?тва , Курляндыя ? частка Заходняй Укра?ны, а Прус?я ? А?стрыя падзял?л? пам?ж сабой Польшчу.

Пасля далучэння да Рас?йскай ?мперы? тэрыторыя Вял?кага Княства Л?то?скага была падзелена на тры адм?н?страцыйныя частк? з цэнтрам? ? гарадах В?льн? , Гародн? ? Ко?не . У склад в?ленскай частк? ?ваходз?л? паветы В?ленск?, Зав?лейск?, Ашмянск?, Брасла?ск?, Л?дск? ? Троцк?, гарадзенскай ? Наваградск?, Слон?мск?, Ва?кавыск?, Берасцейск? (а таксама некальк? валасцей), ковенскай ? В?лькам?рск?, Уп?цк? ? Самаг?ц?я. У Гародн? засно?валася вярхо?нае пра?ленне л?то?скага генерал-губернатара для ?с?х трох частак. Вярхо?нае пра?ленне складалася з чатырох аддзялення?: казённага, крым?нальнага, грамадзянскага ? эканам?чнага.

У тым жа 1795 г. был? ?несены змяненн? ? адм?н?страцыйна-тэрытарыяльнае дзяленне ? замест трох частак был? ?твораны В?ленская ? Слон?мская губерн?? .

Ацэнк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Паражэнне па?стання 1794 г. было непазбежным, бо яго не падтрымал? шырок?я масы сялянства, слабай аказалася буржуаз?я, а шляхецка-буржуазны блок, як? к?рава? па?станнем, ?мкну?ся да таго, каб не дапусц?ць рэвалюцыйнага выступлення гарадск?х н?зо? ? сялянства. Акрамя таго, сабатаж ? невыкананне распараджэння? Касцюшк?, а часта ? адкрытая здрада, падрывал? с?лы па?стання.

Пачынаючы па?станне, Касцюшка ? ?ншыя к?ра?н?к? спадзявал?ся, што А?стрыя, Прус?я ? Рас?я не змогуць нак?раваць значныя с?лы супраць па?стання з-за ?цягнення ?х у барацьбу з Турцыяй ? Францыяй. Аднак к?ра?н?к? Прус?? ? А?стры? аслаб?л? нац?ск на рэвалюцыйную Францыю ? сканцэнтравал? значныя с?лы супраць Рэчы Паспал?тай, не да?шы магчымасц? тут нацыянальна-вызваленчаму руху перарасц? ? аграрную рэвалюцыю, здольную змесц? феадальны лад. Хоць па?станне ? пацярпела паражэнне, аднак яго значэнне ? г?сторы? Е?ропы вел?зарнае. ?дэ? вызваленчага антыфеадальнага дэмакратычнага руху пачал? распа?сюджвацца ? А?стры?, Прус?? ? Рас??.

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Б?тва пад Брэстам (1794)

Зноск?

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Clodfelter, Micheal. Warfare and armed conflicts: a statistical encyclopedia of casualty and other figures, 1494-2007 . ? Jefferson, N.C: McFarland, 2008. ? 837 с. ? ISBN 978-0-7864-3319-3 .

• Соловьев, С. М. История падения Польши. Восточный вопрос / С. М. Соловьев. ? Москва : Астрель-АСТ, 2003. ? 364 с.
• Юхо Я. А. Каротк? нарыс г?сторы? дзяржавы ? права Беларус?. Вучэб. Дапам. ? Мн.: Ун?верс?тэцкае, 1992. с. 225?233
• Гигин В. Суворов vs Костюшко // Беларуская думка. ? 2009. № 10. ? С. 86-95. Арх?вавана 25 жн??ня 2011.