Bu m?qal?nin neytrallı?ı ?ubh? do?urur. M?qal?d? t?r?f tutma v? ya pisl?m?k m?qs?di da?ıyan v? do?rulu?u subut edilm?y?n fikirl?rin oldu?u iddia edilir. Xahi? olunur, bu m?s?l? il? ?laq?dar muzakir?l?rd? i?tirak ed?siniz.

AB?-d? bizonların m?hvi ? 1830-cu ill?rd?n b?ri kommersiya m?qs?dl?ri ucun, ?imali Amerikada bu heyvan novunun yox olmaq t?hluk?sin? g?tirib cıxaran n?zar?tsiz kutl?vi bizon ovudur . Hindular ?n?n?vi olaraq bizonları yalnız ya?ayı? ehtiyaclarını od?m?k ucun ovlayırdılar: qida ucun, el?c? d? geyim hazırlanması, m?nzil, al?t v? qab istehsalı ucun v? bir cox q?bil?l?rin sa? qalması bizonlardan asılı idi. XIX ?srd? b?zi hindu tayfaları da ticar?t m?qs?di il? bizon ovu il? m???ul olurdular v? d?ril?rini Amerika tacirl?rin? satırdılar. Bununla bel?, m?hz a? d?rili amerikan ovcuların v? AB? d?mir yolu ?irk?tl?rinin h?r?k?tl?ri bizon populyasiyası ucun kritik n?tic?l?r tor?dirdi.

1800-cu ill?rin ?vv?ll?rind? d?risi ucun ild? t?xmin?n 200.000 bizon oldurulurdu. 1825-ci ild? Allegeni yaylasında ( ing. Allegheny Plateau ), Missisipinin ??rqind? ya?ayan son bizonlar olduruldu ^[1] . 1830-1860-cı ill?r arasında bir-birinin ardınca AB?-nin ??rq sahilin? bizon d?ril?ri il? dolu vaqonlar g?lirdi. V?t?nda? muharib?si ba?a catdıqdan v? trans-Amerika d?mir yolunun c?kili?ind?n sonra q?rb c?m?nlikl?rinin aktiv inki?afının ba?lan?ıcı il? ovcuları duz?nlikl?r? g?tirm?k v? ovlarını Avropaya gond?rm?k ucun geri ??rq? da?ınmanın daha asanla?ması bizon populyasiyasının ?h?miyy?tli d?r?c?d? azalmasına s?b?b olur. Bizonların v?h?ic?sin? oldurulm?si n?tic?sind? onların sayı XX ?srin ?vv?ll?rind? bir nec? on milyondan bir nec? yuz? q?d?r azalmı?dı. Fransız bioloqu (Jean Dorst) qeyd etdi ki, ?vv?lc? bizonların umumi sayı t?xmin?n 75 milyon idi, lakin artıq 1880-1885-ci ill?rd? ?imali AB? ovcularının hekay?l?ri "son" bizonu ovlamaqdan danı?ırdı ^[2] . 1840-cı ill?rd? h?r il t?xmin?n 2,5 milyon bizon olduruldu, 1872-1874-cu ill?r ?rzind? t?xmin?n 3,5 milyon bizon oldurulmu?du. “?dmancı” ovculardan biri olan dr. Karver lov?alanırdı ki, t?kc? bir yayda ??xs?n 5000 bizon vurmu?dur. Oldurul?n 3 bizondan yalnız 1-nin d?risi soyulur, qalanları is? hec bir ??kild? istifad? edilmirdir ^{[1] [2]} . Tarixci Endru Eyzenberq bizonların 1800-cu ild? 30 milyondan, ?srin sonuna q?d?r mind?n a?a?ı azalması haqqında yazmı?dı ^[3] .

1887-ci ild? coll?r? s?yah?t ed?n ingilis t?bi?t?unası Uilyam Qrib qeyd edirdi:

H?r yerd? bizon cı?ırları var idi, amma canlı bizon yox idi. Bu n?cib heyvanların yalnız k?ll?l?ri v? sumukl?ri gun?? altında a?arırdı [4] .

?qtisadi s?b?bl?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?imali Amerikanın must?ml?k?ciliyinin ba?lan?ıcından b?ri Avropada muxt?lif ?imali Amerika heyvanlarının d?ril?rin? boyuk t?l?bat var idi v? bizon da istisna deyildi. Bizon d?ril?rind?n yor?an v? xalcalar, isti mantiyalar v? ba?qa paltarlar hazırlanırdı. D?rid?n muxt?lif s?naye ma?ınları ucun oturucu k?m?rl?r d? hazırlanırdı. K?ll? v? dig?r sumukl?ri gubr? zavodlarına gond?rilirdi. Bizon ?ti uzaq m?saf?l?r? da?ınmasının c?tinliyin? gor? ad?t?n ya yaxınlıqda satılır, ya da xususi ayrılmı? tarlalarda curum?y? buraxılır, sonra sumukl?ri toplanırdı. Yalnız AB?-nin ??rq sahilind?ki cox bahalı restoranların menyusunda bizon dilin? rast g?linirdi. Qı?da temperaturun a?a?ı olması s?b?bind?n ?ti daha uzaq m?saf?y? catdırmaq mumkun olurdu. D?mir yollarının c?kilm?si v? havalandırılan v? soyudulan vaqonların istifad?y? ba?laması il? bizon ?tinin istehlakı artdı.

Amerika d?mir yolu ?irk?tl?rinin bizonların sayının azalmasında boyuk tohf?si t?kc? ovcuları v? tacirl?ri sur?tli n?qliyyatla t?min etm?k deyildi. D?mir yollarının c?kili?i zamanı in?aatcıları yem?kl? t?min etm?k ucun ovculardan bizon ?ti alırdılar. Bizonların n?h?ng surul?ri d?mir yolu relsl?rini kec?rk?n v? ya kul?kd?n qorunmaq ucun d?mir yolu b?ndl?rinin arxasına sı?ınaraq qatarları saatlarla b?z?n gunl?rl? gecikdirdiyi ucun, onlar bizonların sayını azaltma?a calı?dılar. Lokomotivl?rin heyvanlarla toqqu?ması halları da olurdu ki, bu da texnikaya v? d?mir yolu x?ttin? ziyan vururdu. D?miryol ?irk?tl?rinin r?hb?rl?ri coxlu sayda bizonun qatar relsl?rin? yaxın olmasının potensial faydasını da d?rk etdil?r v? vaqonun p?nc?r?l?rind?n bizonlara gull? atmaq furs?ti il? s?rni?inl?ri c?lb etm?y? ba?ladılar ^[2] . Xususi ov s?f?rl?ri d? t??kil olunurdu.

AB? ordusunu v? "Kanzas pasifik reylueyz" ^[4] d?mir yolu i?cil?rini ?rzaqla t?min etm?k ucun, bizon ovlayan Buffalo Bill ( ing. William Frederick “Buffalo Bill” Cody ) l?q?bli k??fiyyatcı boyuk ?ohr?t qazanmı?dı. O, h?mcinin 1872-ci ilin yanvarında Boyuk Knyaz Aleksey Aleksandrovicin m??hur bizon ovu zamanı k??fiyyatcı olmu?du. Billin ozunun dediyin? gor?, o, 1867-1868-ci ill?rd? d?mir yolu ?irk?tind? i?l?y?rk?n 17 ay ?rzind? 4000-d?n cox bizon oldurmu?du. L?q?binid? el? o vaxt alır. Buffalo Bill 1883-cu ild? Buffalo Bill’s Wild West ?ou-truppasını yaratdıqdan sonra geni? beyn?lxalq ?ohr?t qazanmı?dır.

M?hvi durdurmaq c?hdl?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1870-ci ill?rin ?vv?ll?rind? bizonların sayının ?h?miyy?tli d?r?c?d? azalması AB? Konqresind? novun tamamil? m?hv edilm?sinin qar?ısını almaq ucun mumkun t?dbirl?r haqqında muzakir?l?r? s?b?b oldu. 1871-ci ilin martında Arizona ?tatından c?nab MakKormik qida v? ??xsi istifad? ucun d?ri saxlamaqdan ba?qa dig?r m?qs?dl?r ucun AB? hokum?tinin torpaqlarında bizonların oldurulm?sini qada?an ed?n bill H.R.157-ni t?qdim etdi. Lakin nam?lum ??rait? gor? bu qanun layih?si h?tta muzakir?y? bel? cıxarılmadı. 1872-ci il fevralın 14-d? Kaliforniya ?tatından c?nab Koul bizon, maral, antilop v? dig?r v?h?i heyvanların populyasiyalarının m?hv edilm?kd?n qorunmaq ucun qanunların q?bul edilm?sinin m?qs?d?uy?unlu?unu ara?dırmaq ucun ?razil?r uzr? komissiyaya gost?ri? ver?n q?tnam? t?klif etdi. Artıq 1872-ci il fevralın 16-da Massacusetsd?n olan c?nab Vilson AB? Senatına bizon ovunu m?hdudla?dıran S.655 saylı qanun layih?si t?qdim etdi. Qanun layih?si ?lav? ara?dırma ucun ?razi komissiyasına gond?rilir. 1872-ci il aprelin 5-d? Arizona ?tatından c?nab MakKormik Numay?nd?l?r Palatasının qar?ısında bizonların oldurulm?sin? m?hdudiyy?tl?rin qoyulmasının z?ruriliyi il? ba?lı nitql? cıxı? etdi v? burada o, kecmi? HR157 qanun layih?sini, o cuml?d?n bizonların m?hv edilm?si t?hluk?sini gost?r?n bir sıra materialları, heyvanlara qar?ı q?ddarlı?ın qar?ısının alınması uzr? Amerika c?miyy?ti prezidentinin m?ktubunu oxudu. Bununla bel?, bu s?yl?r 1874-cu ilin yanvarına, ?llinoys ?tatından c?nab Fort, bizonların faydasız ??kild? oldurulm?sinin qar?ısını almaq ucun H.R.921 qanun layih?si t?qdim ed?n? q?d?r n?tic? verm?di. S?n?d oyr?nilm?si ucun yenid?n ?razi Komissiyasına gond?rildi v? 1874-cu ilin martında komissiya qanun layih?sinin q?bul edilm?sini tovsiy? etdi. Bir cox muzakir?l?rd?n sonra qanun layih?si q?bul edildi v? 1874-cu ilin iyununda AB? Senatına gond?rildi v? ucuncu oxunu?da t?sdiq edildi. Lakin prezident Qrant qanun layih?sin? veto qoydu. AB? hokum?tinin, rezervasiyalarda ayrılmı? torpaqlara kocurm?y? calı?dı?ı hindu tayfalarının bizonlardan asılılı?ının f?rqind? olması lazımi qanunların vaxtında q?bul edilm?sin? mane olurdu. 1875-ci ild? amerikalı general ( ing. Philip Henry Sheridan ) konqresd?ki dinl?m?l?rd? soyl?mi?di:

Bizon ovcuları hindu problemini h?ll etm?k ucun son iki ild? butun nizami ordunun son 30 ild? etdiyind?n daha cox i? gorubl?r. Onlar hunduların maddi bazasını m?hv edirl?r... ?st?s?niz barıt v? qur?u?un gond?rin... v? icaz? verin butun bizonları qırana q?d?r oldursunl?r, d?risini soyub satsınlar [4] !

?eridan h?tta bizonların m?hv edilm?sinin vacibliyini vur?ulayaraq ovcular ucun xususi medal t?sis etm?yi t?klif etdi ^[4] . Polkovnik ( ing. Richard Irving Dodge ) soyl?yirdi:

H?r bir bizonun olumu hinduların yox olmasıdır [5] .

Bizonların yerl?rd? ovlanmasını m?hdudla?dıran v? ya qada?an ed?n v? yaxud bizon d?ril?rin? vergi t?tbiq ed?n dig?r qanunların q?bul edilm?si c?hdl?ri 1876-cı ilin martına q?d?r davam etdi, bundan sonra AB? Konqresind? bu istiqam?td? hec bir yeni s?y gost?rilm?di.

1872-ci ild? artıq, ?razisind? kicik bir bizon surusu ya?ayan v? ov ucun b?zi m?hdudiyy?tl?r qoyulan Yellouston Milli Parkı yaradılsa da, yalnız 1894-cu ild? bu federal qoruqda heyvanların ovlanmasını hamılıqla qada?an ed?n qanun q?bul edildi ^[6] . Kicik bizon populyasiyası ?sas?n bu v? bir sıra dig?r milli parkların movcudlu?u, habel? ?tat hokum?tl?rinin, oz?l t??kilatların v? xeyriyy?cil?rin s?yl?ri say?sind? qorunub saxlanılmı?dır.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• Моуэт Ф. Конец бизоньей тропы . Вокруг света, № 7 (2574), июль 1988.
• Дорст Ж. До того как умрет природа . М.: Прогресс, 1968.
• Isenberg A. The destruction of the bison: an environmental history, 1750?1920 . Cambridge University Press, 2001.