Кэмсинии уонна суобас диэн тыллар ?й-санаа икки ?р?ттэрин уратыларын бы?аараллар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан ки?и ?й?н-санаатын ??рэппиттэрэ кут-с?р ??рэ?э буолан билигин да ?йд?р?гэр-санааларыгар и?эн сылдьар. Билигин кут-с?р ??рэ?э сайдан и?иитэ ки?и ?й?н-санаатын туругун ?сс? дири?ник билиигэ тириэрдэр.

Кут-с?р ??рэ?э ситэ сайда илигинэ кэмсинии уонна суоба?а суох буолуу ту?унан дири?ник ??рэтии соччо кыаллыбат этэ. ?рд?ттэн ылан ≪ Ис санаа ≫ диэн бы?аарыынан б?тэргэ тиийиллэрэ. Билигин ки?и ?й?-санаата икки а?ы буолара чуолкайдаммытын кэнниттэн кэмсинэр санаа хантан кэлэн баар буоларын чуолкайдык бы?аарыы кыаллар буолла.

Кэмсинэр санаа олус к??стээх. Ки?и сыы?аны, ку?а?аны о?орбутун билинэн к?нн?р?н??н, аны итинник сыы?аны о?орбот буолуон ба?ата кэмсинэр санааттан эрэ киирэр. Ки?и куттара ха?ан ба?арар ?й?гэр--санаатыгар дьайа сылдьалларынан олус ?р кэм?э ку?а?аны о?орбута ?й?ттэн-санаатыттан арахсыбакка, о?орбут сыы?атын к?нн?р?нэригэр к??эйиэн с?п.

Сахалыы кэмсин диэн тыл тугу эмэ сыы?а гыммыккын, о?орбуккун билинэн хомой, сэмэлэнэ санаа диэн ?йд?б?ллээх. (1,106). Бу тыл ки?и ?й?-санаата икки а?ы буолан о?орор бы?ыылара бэйэ-бэйэлэрин санааларыгар, бы?ыыларыгар с?п т?бэспэттэрин чуолкайдык бы?аарар. Ки?и ийэ кутун ?й?гэр-санаатыгар и?эн сылдьар ?ч?гэй диэн ?йд?б?л?гэр с?п т?бэспэт бы?ыытын о?ордо?уна кэмсинэр санаата киирэр. Ки?и санааргыыр, санаа?а ылларар, хайдах гынан маннык сыы?аны о?орбутун к?нн?р?н??н эбэтэр бырастыы гыннарыан саныыр буолар. Кэмсинии эмиэ суобас курдук ки?и о?орбут бы?ыытын бэйэтэ урут билэр ??рэ?ин, ?гэ?ин эбэтэр бы?ыытын кытта тэ?нээн к?р?н сыаналыырын бы?аарар ?йд?б?л буолар.

О?о?о кыра эрдэ?инэ т?р?пп?ттэрэ ?ч?гэйи о?оруу диэн хайда?ын бы?ааран, ?йд?т?н, ?й?гэр-санаатыгар ?гэс о?орон, ийэ кутугар и?эрэн кэбистэхтэринэ киниэхэ ?йэтин тухары бу ?й?-санаата и?эн сылдьар диэн кут-с?р ??рэ?э бы?аарар. Бу бы?аарыы с?пт??х буоларын кэмсинэр санаа ??скээн баар буолара туо?улуур.

О?о кыра эрдэ?иттэн ханнык бы?ыылары о?ордо?уна ?ч?гэй буоларын, онтон тугу о?ордо?уна ку?а?ан диэн ааттанарын т?р?пп?ттэрэ бэйэлэрин ?т?г?ннэрэн ??рэтэн и?эрэн кэби?эллэр. О?о итинтэн салгыы туох бы?ыыны о?орорун барытын ити и?мит, ?гэс буолбут ?йд?б?ллэрин ту?анан, олорго тэ?нээн к?р?н тугу о?орбутун ?ч?гэйин дуу эбэтэр ку?а?анын дуу арааран бы?аарар. О?о улаатан да баран тугу о?орбутун барытын бэйэтин ийэ кутугар и?эн ?гэс буолбут ?ч?гэй уонна ку?а?ан диэн ?йд?б?ллэригэр тэ?нээн к?р?н бы?ааран, сыаналыыр. О?о ийэ кутун ?й?гэр-санаатыгар ?ч?гэйи о?оруу ту?унан ?йд?б?ллэр элбэхтик и?нэхтэринэ ?ч?гэй дьыалалары о?ороро элбиирэ ити курдук бы?аарыллар.

Ки?иэхэ кыра эрдэ?инэ ?ч?гэй диэн хайда?ын бы?ааран, ?йд?т?н, ?й?гэр-санаатыгар и?эриллибэтэ?инэ, кэлин онорор бы?ыыларын ханнык да бы?ыыга тэ?нээн к?р?н бэйэтэ бы?аарар кыа?а суох буолар. Итинник ки?и ≪?ч?гэйи, ку?а?аны кыайан араарбат ки?и≫, ≪Кэмсинэр санаата суох≫ эбэтэр тугу о?орорун, ?ч?гэйи дуу, ку?а?аны дуу, арааран билбэт ки?и буола улаатар.

Ки?и бэйэтэ ку?а?аны о?орбутун биллэ?инэ, бу то?о ку?а?аны о?ордум дии саныыр, ол и?ин санааргыыр, кэмсинэр. Кыаллар буолла?ына итинник ку?а?ан бы?ыыны хатылаан о?орорун тохтотор санааны ылынар. Бу о?орбут бы?ыыта кини урут о?оро ??рэммит ?ч?гэй диэн бы?ыытыгар с?п т?бэспэтиттэн итинник бы?аарыыны ылынар кыахтанар. Сыы?аны о?оруу кэнниттэн ки?и санааргыыра, кэмсинэрэ, аны итинник сыы?аны о?орортон тохтотор, туормастыыр майгы буолар. Сыы?аны о?орбут ки?и к?нн?р?нэр кыа?ын улаатыннарар.

Ки?и ханнык ба?арар бы?ыыны о?ордо?уна урукку о?орбут маннык бы?ыытын ту?унан ?йд?б?л?гэр тэ?нээн к?р?р. Уруккуттан ?гэс буолбут ?йд?б?лэ кини ийэ кутугар и?эн сылдьарыгар бу о?орбут бы?ыытын тэ?нээн к?р?р. Бу икки бы?ыылар с?п т?бэспэттэрэ киниэхэ санаар?абылы, кэмсиниини ??скэтэр.

Холобур, ки?и кыы?ырбытын омунугар билэр ки?итин ≪Ку?а?а??ын≫ диэбит. Уруккуттан билэр, ?ч?гэй ки?итин ку?а?аннык эппит. Ийэ кута оннук этиигэ кыайан с?б?лэспэт. Сыы?а эппититтэн олус санаа?а ылларар. Ки?итэ тэйбититтэн улаханнык со?отохсуйбут, ки?итин кытта хайдах гынан тупсарын ту?унан санаа?а т?сп?т. Сотору эйэлэ?эн эмиэ бииргэ сылдьар буолбуттар.

Сахалыы кэмсинии диэн тыл ки?иттэн бэйэтиттэн хайдах да арахсан туспа сылдьара ?йд?мм?т. ≪Сыы?аны о?орбутуттан кэмсинэр≫ диэн сахалар этэллэр. Кэмсинии ха?ан да быра?ыллыбат, ол оннугар хата кэмсинии соро?ор букатын суох буолар. ≪Кэмсинэр санаата суох≫ диэн этэллэр. Кэмсинэр санаа ??ск??р?гэр ки?и ?й?гэр-санаатыгар бу о?орор бы?ыыта хайда?ын, ?ч?гэйин эбэтэр ку?а?анын ту?унан эрдэттэн ууруллубут тэ?нээн к?р??гэ аналлаах соннук бы?ыы баар буолара наада. Бу ууруллубут бы?ыы ?йд?б?л?гэр тэ?нээн к?р?н ки?иэхэ кэмсинэр санаата ??ск??р. Бу курдук о?орбутум буоллар ?ч?гэй буолуо эбит диэн санаатыттан кэмсинии ??ск??р.

Бу бы?аарыы ≪О?ону ?ч?гэй бы?ыыга кыра эрдэ?инэ ??рэтиэххэ наада≫ диэн этиигэ с?п т?бэ?эр. О?о?о итинник ?ч?гэй бы?ыы ту?унан ?йд?б?ллэр и?эрилиннэхтэринэ кини ха?ан ба?арар, оло?ун устатын тухары, ханнык ба?арар бы?ыытын ол ?ч?гэй диэн ?йд?б?ллэргэ тэ?нээн к?р?р кыахтанар, сыы?аны, ку?а?аны о?ороро а?ыйах буолар.

Ки?илии ки?ини иитэн-??рэтэн улаатыннарыы ?йд?б?лэ сахаларга былыргыттан и?эн сылдьар. Ол ??рэх с?р?н ?йд?б?лэ ≪О?ону атаахтык иитимэ≫ диэн олус кылгастык этиллэр. Т?р?пп?т о?отун бэйэтэ хайдах иитиллибитин курдук ииттэ?инэ, ??рэттэ?инэ уонна ?лэлэттэ?инэ бэйэтин курдук ?йд??х-санаалаах ки?и о?орор. Онтон бэйэтэ хайдах иитиллибитин курдук буолбакка сымна?астык, ?ч?гэйдик к?р?н-истэн ииттэ?инэ, бэйэтинээ?эр с?рэ?э суох, атын ?йд??х-санаалаах ки?ини улаатыннарар.

Ки?и ?й?-санаата икки а?ы буоларын бы?аарар к?ст??нэн суобас баара буолар. Саха дьонун ?йд?б?ллэригэр суобас бу курдук бы?аарыллар. Ки?и ис санаатыттан сиэри-майгыны кэспэккэ туту?уута, ?ч?гэйи санаа?ына суобас диэн ааттанар. (1,161). Бу бы?аарыыны ?сс? арыйдахпытына ки?и ?ч?гэйи билиитэ-к?р??тэ, сиэр-майгы ??рэ?э и?митэ суобас диэн буолар эбит. Суобастаах буолууга хайаан да ки?и-ки?иэхэ сы?ыанын, дьон олохторун ??рэтии, билии-к?р?? наада.

Бу бы?аарыыны ?сс? чи?этэн биэрэр этиинэн саха дьоно ки?илии майгылаах, сиэри -туому билинэр ки?ини суобастаах ки?и диэн этэллэрэ буолар. ??рэх - билии к?м?т?нэн ??скээн тахсыбыт ки?и ки?иэхэ сы?ыанын туту?уу уонна олохсуйбут ?т?? ?гэстэри кэспэт буолуу суобастаах буолуу диэн ааттанар. ?ч?гэй майгыга ??рэнэн истэ?инэ ки?иэхэ суоба?а эбиллэн, элбээн биэрэн и?эр курдук. ≪Суоба?ырар≫ диэн этии итини бэлиэтиир. ?ч?гэй санаалаах, дьонтон ордук суобастаах курдук туттууну суоба?ырар диэн эмиэ этэллэр.

Сайдыылаах ки?иэхэ суобас баар буолара хайаан да наада. Суобастаах ки?и ку?а?аны, с?б? суох бы?ыыны о?орон кэби?эн баран санааргыырын ≪Суоба?а ыалдьар≫ диэн ааттыыллар.

Суобас диэн нуучча тылыттан киирбит тыл. ??рэх-билии нууччалартан киирбитин биллэрэн саха тылыгар киирэн и?мит. Саха тылыгар баар кэмсинии диэн тыл суолтатын кэ?этэн биэриигэ с?п т?бэ?эринэн суобас диэн тыл саха тылыгар оннун булуммут курдук.

≪Суобастаах буол≫ диэн этии суоба?ы булан ылыахха с?б?н бэлиэтиир. Ки?и ??рэ?и-билиини ба?ылаан, ?й?н-санаатын сайыннаран суобастаах буоларын бы?аарар. Бу этии суобас ки?иэхэ кэлин да киирэн баар буоларын утарбат.

≪Суоба?ын сиргэ-буорга тэпсибит≫ диэн ки?илии майгына суох, сиэр-туом диэни билиммэт, харса-хабыра суох ки?ини этэллэр. Бу этии ки?и урукку кэм?э баар буола сылдьыбыт суоба?ын таах ылан быра?ан кэби?иэн с?б?н биллэрэр. Ки?и оло?ун устата ха?ан ба?арар сыы?аны-халтыны о?орон кэби?эр кыахтаа?ын бу этии ордук арааран бэлиэтиир.

Суоба?а суох ки?и эмиэ баар буолар. Ол ки?и ?й?гэр-санаатыгар ?ч?гэй уонна ку?а?ан диэн ?йд?б?ллэр эрдэ и?мэтэхтэринэ, бэйэтэ кэлин тугу о?орбутун туохха эмэ тэ?нээн к?р?р кыа?а суох буолан, суоба?а суох буола улаатар. О?орбут бы?ыытын атын туохха да, ханнык эрэ ?ч?гэй ки?и бы?ыытыгар тэ?нээн к?р?р кыа?а суо?а, ?ч?гэйи да, ку?а?аны да о?орбутун арааран бы?аарбатыгар тириэрдэр. Суох суоба?а ха?ан да?аны ыалдьыбат, бэйэтэ о?орбут ку?а?ан бы?ыытыттан ха?ан да санаар?аабат, ханнык да бы?ыыны о?орбутун барытын с?пт????, ?ч?гэйи о?орбутун курдук ылынар. Ку?а?ан дуу эбэтэр ?ч?гэй дуу дьыаланы о?ордум диэн кыайан бы?аарбат. Ханнык ба?арар дьыалалары о?орор кыахтанар. Суобас суох буолан ыалдьыбат, санаа?а киирэн мо?уоктаабат да?аны. Итинник ки?и олус ку?а?ан, сиэрэ суох да бы?ыыны о?орон баран, бу тугу о?ордум диэн хата санаар?аабат, кэмсинэр санаа киирбэт ки?итэ буолар.

Суоба?а суох ки?и диэн ≪?ч?гэйи, ку?а?аны кыайан араарбат ки?и≫, тугу о?ордо?уна ?ч?гэй, онтон тугу о?ордо?уна ку?а?ан диэн буоларын арааран билэргэ ??рэтиллибэтэх ки?и буолан тахсара бы?аарыллар.

Суобас диэн ки?иэхэ ??рэ?и-билиини ба?ылыа?ыттан ыла билэн-к?р?н ??рэнэн и?эринэн и?эр ?ч?гэй ?гэстэрэ буолаллар. Кини ийэ кута ?ч?гэй ?гэстэргэ ??рэнэн суобастаах буола улаатар эбит. Ки?и кэлин сыы?а туттан урут ??рэммит ?ч?гэй ?гэстэригэр с?п т?бэспэт бы?ыыны о?ордо?уна кини ?ч?гэй ?гэстэргэ ??рэммит ийэ кута санааргыыр. Ки?и санаа?а т??эр. Бу санаа?а т????, сыы?аны о?орбуппун диэн кэмсинии суоба?а ыалдьар диэн ааттанар.

Суобас уонна кэмсинии диэн тыллар ки?и ?й?н-санаатын олус дири?ник бы?аараллар. Сайдан и?эр кут-с?р ??рэ?э бу тыллары хантан т?р??ттэнэн ??скээн кэлбиттэрин бы?аара сатыыр кыахтанна. Ол бы?аарыы ки?и ?й?-санаата икки а?ы буоларыгар, ийэ кут уонна салгын кут диэннэргэ арахсыыларыгар оло?урар.

О?о кыра эрдэ?инэ тугу о?орорун ?йд??н-дь??ллээн араарбат. Бары бы?ыыларын барытын т?р?пп?ттэрин уонна улахан о?олору ?т?ктэн о?орорго ??рэнэн и?эр. Кэлин улаатан салгын кута сайынна?ына т?р?пп?ттэрин уонна учууталларын этиилэрин истэн ??рэнэр буолар. ≪Ийэм эппитэ≫, ≪Учуутал эппитэ≫,- диэн ким эрэ этиитин умнубакка о?орор буолар.

О?о кыра эрдэ?иттэн ?й?-санаата сайдан, к????рэн и?эр. Улаатан и?эн туох ханнык бы?ыыны о?оруон иннинэ, тугу о?орорун толкуйдаан, бы?ааран к?р?р кыахтанар. ≪Бу бы?ыыны о?ордохпуна туох эмэ ку?а?ан буолуо суо?а дуо?≫ эбэтэр ≪Сыы?аны о?оробун дуу, табабын дуу?≫ - диэн боппуруостарга эппиэттээн баран ?г?с дьыалаларын о?орорго ??рэнэр. О?о ?й?гэр-санаатыгар маннык кэм кэлиитэ салгын кута сайдан барыытынан бы?аарыллар. Салгын кут олус т?ргэнник сайдан и?эр. О?о ?й?гэр-санаатыгар билии хантан ба?арар киирэр: кинигэттэн, киинэттэн, видиктэн, телевизортан, оскуолаттан, уулуссаттан, т?р?пп?ттэриттэн, табаарыстарыттан, уонна да атыттартан. Ити курдук олус элбэх билиилэртэн талан ылан ханнык бы?ыыны о?орорун о?о бэйэтин ?й?нэн-санаатынан талан ылан бы?аарар. Ханнык ба?арар бы?ыыны о?ороругар бу о?оруохтаах бы?ыытын ту?унан бэйэтин эрдэтээ?и билиитигэр, урут о?оро ??рэммитигэр, ?гэс буолбут ?й?гэр-санаатыгар, ийэ кутугар тэ?нээн, сыаналаан к?р?р.

??рэ?и-билиини ба?ылаабыт ки?и ханнык ба?арар бы?ыыларын ??рэх--билии, суут-сокуон этиилэригэр тэ?нээн к?р?р. Ити бы?аарыыга с?б?лэстэхпитинэ ку?а?ан бы?ыылары о?орбот наада?а суут-сокуон этиилэрин эрдэттэн биллэххэ эрэ ту?алаах буолуон с?б? биллэр. Кини са?а о?ороору сорунан эрэр бы?ыытын суут-сокуон к?рд?б?ллэригэр тэ?нээн к?р?р кыахтанар. О?олору т??? эрдэттэн, ?йд?р?-санаалара са?а сайдан истэ?инэ сууту-сокуону, ку?а?ан бы?ыыны арааран билэргэ ??рэтэр ту?алаа?ын бу бы?аарыы бигэргэтэр.

Ку?а?ан дьоннор ха?ан ба?арар бааллар. Бэйэтигэр туох эмэ барыс киирэр кыахтанна?ына сорох ки?и сиэр-майгы к?рд?б?ллэрин тутуспат буолууну о?оруон эмиэ с?п. Манна эмиэ тэ?нээн к?р?? туттуллар. Бу бы?ыытыттан барыс киириитин улахана суут-сокуон эппиэтин ба?ыйда?ына, ки?и ку?а?ан бы?ыылары о?оруон с?п.

Айыл?а?а, тулалыыр эйгэ?э, ?лэ?э-хамнаска, дьо??о хайдах сы?ыанна?арыттан к?р?н ки?ини ≪Суобастаах≫ эбэтэр ≪Суоба?а суох≫ диэннэргэ араараллар. Дьону маннык араартаа?ын кыра о?о ?ч?гэй эбэтэр ку?а?ан ки?ини билэн араарарын курдук эрээри быдан киэ? уонна дири? ?йд?б?ллээх.

??рэх-билии сайдыбыт кэмигэр сууту-сокуону билэр, ки?и ки?иэхэ сы?ыаннарыгар а?ара барыылары та?аарбат, эйэ?эс, к?м?л????н ба?алаах ки?и, бы?ата ки?и ки?иэхэ сы?ыаннарыгар ??рэх-билии этэрин туту?ар ки?и бэйэтин суобастаах ки?ибин диэн этиниэн с?п буолар. Суобас итинник ?йд?б?лэ элбэх дьо??о и?эн сылдьар, ол дьон атын дьону сыаналыылларыгар эмиэ ити к?рд?б?ллэринэн ту?анан ≪Суобастаах≫ эбэтэр ≪Суоба?а суох≫ диэн бы?аараллар.

Элбэх ки?и ?й?-санаата хайа диэки халба?ныырыттан тутулуктанан суобас эмиэ уларыйан биэрэр. Дьон санааларыгар туохтан эмэ сылтанан уларыйыы киирдэ?инэ суобастаах буолуу к?рд?б?ллэрэ эмиэ уларыйаллар. Дьон ?йд?р?н-санааларын тосту уларыйыылара араас революциялар, перестройкалар кэннилэриттэн тахсаллар. Россия олохтоохторо ааспыт ?йэ?э хас да итинник, ?й-санаа тосту уларыйыыларын к?рс?ст?лэр. Билигин да?аны суобастаах буолуу эбэтэр суоба?а суох буолуу к?рд?б?ллэрэ оннуларын ситэ була иликтэр. Соторутаа?ыта ку?а?ан ?йд?б?ллээх ?сп?к?лээн диэн тыл билигин олус ?ч?гэй коммерсант диэ??э уларыйыыта бу атыы-эргиэн ?лэтин-хамна?ын т?р?т?н, бэйэ?э барыс киириитэ элбиирин син-биир уларыппат.

Суобастаах эбэтэр суоба?а суох диэн сыанабылы ки?и о?орор бы?ыыларыттан к?р?н, билэн атын дьон и?эрэллэр. Бу сыаналаа?ын дьон санаалара буолар. Онтон ки?и бэйэтин суобастаахпын эбэтэр суоба?а суохпун диэн сананара ?й?-санаата атын дьон бы?аарыыларыгар с?п т?бэ?эрин бы?аарар уонна ханнык ?йд?б?ллэр и?эн сылдьалларыттан эмиэ тутулуктаах.

Атын ки?и о?орор бы?ыыларын бы?аарыыга ки?и бэйэтин суобас ту?унан ?йд?б?ллэринэн ту?анар. Суобас ту?унан ?йд?б?л б?л?х дьо??о биир суолталанарыгар тиийэр. Кинилэр бэйэлэрин суобас ту?унан ?йд?б?ллэригэр атын ки?и о?орор бы?ыыларын тэ?нээн к?р?р кыахтаахтара анараа ки?и бы?ыыларыгар суобас баарын дуу, суо?ун дуу бы?аарар.

Ки?и бэйэтин суобастаахпын эбит диэн сананна?ына, ол суобас бары к?рд?б?ллэрин билэр уонна са?а о?орор бы?ыытын ол билиитигэр тэ?нээн к?р?р кыахтаа?а суобастаа?ын биллэрэр.

Саха дьонугар ??рэх-билии, сурук нууччалартан киирэн суобас эмиэ кинилэртэн кэлбит. Сахалыы кэмсинэр санааны туспа арааран, ки?и ?й?ттэн-санаатыттан тэйитэн бы?аарыыга суобас олус с?п т?бэспит. Кэмсинэр санааны суобас диэ??э уларытыы бэйэ ??рэммэккэ эрэ, бу суоба?ы хантан эрэ булан да ылыахха с?п курдук ?йд?б?ллээх буола уларыйбыт.

Сайдан и?эр кут-с?р ??рэ?эр ки?и икки, тус-туспа ?йд??х-санаалаах диэн бы?аарар. Ки?и о?орбут дьыалата ийэ кутун ?й?гэр-санаатыгар с?п т?бэспэт, ол аата, кини урукку и?эриммит ?гэстэригэр с?п т?бэспэт бы?ыылары о?ордо?уна санааргыыр, кэмсинэр диэн буолар.

Суобас уонна кэмсинии диэн тыллар т??? да суолталара биир курдук буолбутун и?ин ки?и тус-туспа ?йд?р?гэр-санааларыгар сы?ыаннаахтар. Кут-с?р ??рэх к?м?т?нэн сахалыы бы?аарыыга бу икки тыл уратылара биллэн тахсаллар. Урут баар суобас ки?иттэн быра?ыллан, суох буолан хаалар эбит буолла?ына, кэмсинэр санаа ки?иттэн ха?ан да быра?ыллыбат, туспа арахсыбат, куруук бииргэ сылдьар.

Kи?и сыы?а туттан быстах ба?а санааларын толороору о?орон кэбиспит ку?а?ан бы?ыыларын салгын кутун ?й?гэр-санаатыгар, ??рэх-билии этиитигэр тэ?нээн к?р?н сыаналыыр бы?ыыта, онтон санаар?аа?ына суоба?а ыалдьар диэн буолар.

Онтон кэмсинии диэн ки?и салгын кутунан салалла сылдьан о?орбут бы?ыыта ийэ кутун ?й?гэр-санаатыгар с?п т?бэспэт буолуута ааттанар. Ийэ куту кытта сибээстэ?эр буолан кэмсинии ха?ан да ки?иттэн арахсыбат, куруук бииргэ сылдьар. Сахалыы ?йд?б?л?нэн кэмсинии диэн ?сс? к??скэ санаар?аа?ын, санаа?а ылларыы, сыы?аны о?орбуту билинии ?йд?б?лэ киириитэ ааттанар.

Сахалыы бы?аарыыга бу ?йд?б?л ордук чуолкайданан тахсар. О?о кыра эрдэ?инэ ийэ кутугар ≪?ч?гэй≫ диэн хайдах буолуохтаа?ын ту?унан чи? ?йд?б?л и?эрилиннэ?инэ, кини улаатан и?эн туох о?орор бы?ыыларын барыларын урукку ийэ кутугар и?эн сылдьар ?йд?б?ллэригэр тэ?нээн к?р?н бы?аарар. Бу тэ?нээн к?р??т?гэр са?а о?орбут бы?ыыта, урукку ийэ кутун ?йд?б?л?гэр кыайан с?п т?бэспэтэ?инэ ки?и санааргыыр, кэмсинэр.

Онтон о?о ийэ кутугар ≪?ч?гэй≫ диэн хайдах буоларын ту?унан олохсуйбут, ?гэс буолбут ?йд?б?л суох буолла?ына, бу ки?и ханнык да о?орор бы?ыытын кыайан тэ?нээн к?р?р кыа?а суо?уттан ханнык да санаа?а ылларбат, кэмсиммэт да?аны. Хата т?тт?р? баран, ?ч?гэйи дьэ о?ордо?ум буолуо диэн саныа?ын эмиэ с?п. Kыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара сайдар кэмигэр ки?илии майгыга ??рэтиллибэтэх, ?ч?гэйи да, ку?а?аны да араарбат дьон ити курдук ??ск??ллэр.

О?о кыра эрдэ?инэ ?ч?гэй уонна ку?а?ан диэн ?йд?б?ллэри билэн, ийэ кутугар и?эриннэ?инэ, ?йэтин тухары о?орор бы?ыыларын ол билиитигэр тэ?нээн к?р?н бы?аарар. Кэлин кини о?орор бы?ыыларын барыларын ол уурулла сылдьар ?йд?б?ллэригэр тэ?нээн к?р?н ?ч?гэйи дуу эбэтэр ку?а?аны дуу о?орбутун бэйэтэ араара ??рэнэр. Ку?а?аны о?ордо?уна ийэ кутун ?й?-санаата ол сыы?а о?орбутуттан кэмсинэр, санааргыыр. Ки?и оччо?уна ол сыы?аны о?орбутун к?нн?р?р кыахтанар.

Саха дьонугар кэлин нууччалартан киирбит ?йд?б?л?нэн ??рэх-билии этиилэригэр с?п т?бэспэт, атын, ку?а?ан бы?ыылары ки?и о?ордо?уна ≪Суоба?а суох≫ ки?и буолар. О?о ??рэ?и-билиини атын ки?и этиититтэн, кинигэни аа?ан онтон ?йд??н ылынар буолуута салгын кута сайдыытыттан эрэ са?аланар. ??рэх-билии ?йд?б?ллэрэ о?о ?й?гэр-санаатыгар ?гэс буолан и?нэхтэринэ суобастаах буолуу ?йд?б?лэ ??ск??р. Ки?и сыы?а туттан суобастаах буолуу ?йд?б?л?гэр с?п т?бэспэт бы?ыыны о?ордо?уна ≪Суоба?а ыалдьар≫ диэн этэллэр. Кини суоба?а ыарыйда?ына, санаар?аата?ына, сыы?аны о?орбутун билинэн к?нн?р?нэр кыа?а улаатар.

Маннык бы?аарыылар о?ону кыра эрдэ?инэ ??рэтиигэ сахаларга уонна нууччаларга арааста?ыы баарын бы?ааран та?аарар. Саха дьоно о?олорун ийэ кутун аан ма?най сайыннарарга кы?аналлар, кыра эрдэхтэринэ бэрээдэккэ, ки?илии майгыга ??рэтэллэр. О?ону кыра эрдэ?инэ, бэйэтэ ?йд??б?т кэмигэр кытаанахтык, чи?ник бэрээдэккэ ??рэтэннэр ийэ кутугар ?ч?гэй, чи? ?йд?б?ллэри и?эрэллэр, ?ч?гэйи уонна ку?а?аны арааран билэн, ха?ан да а?ара барбатыгар ??рэтэллэр.

Нууччалыыттан кэлин киирэн и?эр ??рэххэ о?ону кыра, бэйэтэ ?йд??б?т эрдэ?инэ иитии уонна ??рэтии ту?унан ??рэх суох. О?о улаатан оскуола?а киирэн истэ?инэ ??рэтии, салгын кутун сайыннарыы эрэ ыытыллар. Кэлин кэм?э о?олор кыра эрдэхтэринэ куруук оонньуу, атаахтыы иитиллэннэр ийэ куттарыгар чи?, ?ч?гэй уонна ку?а?ан бы?ыылар тустарынан ханнык да ?йд?б?ллэрэ суох улаатар буоллулар.

≪?ч?гэйи уонна ку?а?аны арааран билбэт≫ дьон элбээн хааланнар бэрээдэги, сокуону тутуспаттар ?ксээтилэр. Ханнык да ыар, ку?а?ан, сиэргэ баппат бы?ыылары о?орон бараннар кыратык да санаар?аабат, кэмсиммэт, суобастара суох буолан ханан да ыалдьыбат эдэр дьон элбээтилэр.

Эдэрдэр ку?а?ан бы?ыылары о?оруулара элбээ?инэ о?ону кыра эрдэ?инэ ?ч?гэйи уонна ку?а?аны арааран билэргэ ??рэппэттэн, ийэ кутугар ?гэс о?орон чи? ?йд?б?ллэри и?эрбэттэн ??скээн тахсаллар. Былыргылар о?ону иитиигэ аналлаах этиилэрин: ≪О?ону оро??о туора сытар эрдэ?инэ ?ч?гэй бы?ыыга ??рэтэллэр≫ диэни са?алыы ылынан эдэр к?л??нэлэри иитиигэ уонна ??рэтиигэ ту?аналлар. (2,33).

Ту?аныллыбыт литература [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын бы?аарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьо-куускай: ≪Бичик≫ нац.кинигэ, кы?ата, 1994.- 264 с.

2. Каженкин И.И. Ки?и бы?ыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.