Ним?г? бе?г? Д?й?м т?ртип кодексы
Бе? ??ебе?с? - кешелек тупла?ан барлы? белем мен?н ??р кем ирекле б?леш? ал?ан донъя?а ти?ер?к барып ете? ?с?н Викимедиа проекттарында ??м ки?лект?ренд? к?бер?к кеше ?атнашыуы м?мкинлеген бир?бе?. Бе? й?м?и?тт?р?е? я?ы ?атнашыусылар ?с?н т?рл?, асы? ??м ине? м?мкинлеге булыр?а тейеш, тип и??пл?йбе?. Бе? ??р ?атнашыусы (й?ки ?атнашыр?а тел??се) ?с?н улар?ы? ы??ай, х??еф?е? ??м с?л?м?т булыуын тел?йбе?. Бе? улар?ы ?леге Т?ртип кодексын ?абул ите? аша шул килеш ?а?лар?а ??м к?р?к бул?анда ?айтанан ?арау?а й?кл?м? алабы?. Шулай у? бе? ?? проекттарыбы??ы контентты бо?оусылар?ан й?ки бо?оп к?р??те?сел?р??н я?лар?а тел?йбе?.
Викимедия миссия?ына ярашлы, Викимедиа проекттарында ??м ки?лект?ренд? ?атнашыусылар:
- ??р кем барлы? белем мен?н ирекле р??ешт? б?леш? ал?ан донъя т???рг? яр?ам ите?сел?р
- алдан у? билд?ле фекер?? (уй?а) ??м кире фекер?? булыу?ан ?ас?ан глобаль й?м?и?тте? бер ?л?ш? ??м
- ?? эшене? аны?лы?ына, тикшереп бул?анлы?ына ынтылыусылар.
Д?й?м т?ртип ?а?и???е б?т?н донъя буйынса Викимедиа проекттарында хе?м?тт?шлек ите? ?с?н ниге? булып тора. Й?м?и?тт?р уны урынла?ы м???ни ?имм?тт?р?е и??пк? алып, ?а?и??л?р булдырыу ?с?н тулыландыра ала, шул у? ва?ытта бында ?аналып кителг?н критерий?ар минималь д?й?м урта? т?ртип стандарты булара? ?а?лана.
- ябы?, асы? ??м ярым асы? хе?м?тт?шлек;
- й?м?и?т а?залары ара?ында фекер айырмалы?тарын тикшере? ??м бер-бере?? тел?кт?шлек белдере?;
- техник ??еш м?сь?л?л?ре;
- контент?а ?л?ш индере? неск?лект?ре;
- тыш?ы партнер?ар алдында аффиляциялан?ан ойошмалар?ы? й?ки й?м?и?тт?р?е? м?нф???тт?рен к?р??те?.
1 - Инеш
Д?й?м т?ртип ?а?и???е б?т?н донъя буйынса Викимедиа проекттарында хе?м?тт?шлек ите? ?с?н ниге? булып тора. Й?м?и?тт?р уны урында?ы м???ни ?имм?тт?р?е и??пк? алып, ?а?и??л?р булдырыу ?с?н тулыландыра ала, шул у? ва?ытта бында ?аналып кителг?н критерий?ар минималь д?й?м урта? т?ртип стандарты булара? ?а?лана.
Д?й?м т?ртип кодексы бер нинд?й сикл???е? барлы? викимедиасылар?а ?арата ла тиге? ?улланыла. Д?й?м т?ртип кодексына ?аршы килг?н ??м?лд?р ?с?н санкциялар ?улланылыуы м?мкин. Улар т???йенл?нг?н функционер?ар (урында?ы контекс?а б?йле) й?ки платформаны? хо?у?лы эй??е булара?, Викимедиа фонды тарафынан билд?л?н? ала.
2 ? К?т?лг?н т?ртип
??р викимедиасы, т?жриб?ле м?х?ррир бул?ынмы ул й?ки я?ы ?атнашыусы, й?м?и?т функционеры, Викимедиа фонды й?ки идара филиалы а?за?ымы, ?? т?ртибе ?с?н яуаплы.
Викимедианы? барлы? проекттарында, ки?лект?ренд? ??м сараларында т?ртип ихтирам?а, ???плелекк?, тел?кт?шлекк? ??м ?? яуаплылы?ы?ды а?лау?а ниге?л?нерг? тейеш. Был барлы? м?х?ррир??рг? ??м ?атнашыусылар?а, улар?ы? й?шен?, а?ыл й?ки физик м?мкинлект?рен?, тыш?ы й???н?, милли, дини, этник ??м м???ни сы?ышына, каста?ына, социаль синыфына, тел беле? ким?лен?, сексуаль й?н?лешен?, енесен? ??м эш урынына ?арама?тан, бары?ы мен?н аралашыу?а ?а?ыла. Шулай у? положение?а ярашлы, д?р?ж??е, о?талы?ы й?ки Викимедиа проектында?ы й?ки х?р?к?тенд?ге ?а?аныштары ниге?енд? ташлама я?алмай.
2.1 ? ??-ара ихтирам
Бе? викимедистар?ан бер-бере?ен? ихтирамлы булыу?арын к?т?бе?. Баш?алар мен?н Викимедиа ки?лект?ренд? онлайн- й?ки оффлайны аралаш?анда бе? бер-беребе?г? ихтирамлы м?н?с?б?тт? булыр?а тейешбе?.
Был т?ртипк? ин?, ?мм? уны? мен?н ген? сикл?нм?й:
- Эмпатия белдереге?.
Т?рл? сы?ышлы викимедиасылар ?е?г? ним? ?йт? ал?анын ты?ла?ы? ??м а?лар?а тырышы?ы?. ?? ?араштары?ы??а са?ырыу ташлар?а ??м викимедиасы булара?, ??еге?с? а?лауы?ы??ы, ним? к?т??еге??е ??м т?ртибеге??е ?улайлаштырыр?а ??ер булы?ы?.
- ??р са? изге ни?тт?н сы?ып эш итеге? ??м конструктив м?х?ррирлек мен?н ш???лл?неге?;
?е??е? ?л?ш?г?? проектты? сифатын й?ки эшен я?шыртыр?а тейеш. Фекереге??е белдереге? ??м фекер??р ты?ла?ы?, шул у? ва?ытта оппоненты?ы? изге ни?тт?н эш ит? тип ?абул итеге?. Т?н?ит ???пле ??м конструктив булыр?а тейеш. ?г?р кире эшм?к?рлек ра?ланма?а, барлы? викимедиасылар ?а х?р?к?тте? ??р ?атнашыусы?ы Викимедиа проекттарын я?шыртыу ма?сатынан эш ите?ен ?абул итерг? тейеш. Шул у? ва?ытта, бындай белдере? зыянлы ??м?лд?р?е ниге?л?? ?с?н фай?аланылыр?а тейеш т?гел.
- ?атнашыусылар?ы? ????рен нисек атауын ??м нисек ??р?тл??ен ихтирам итеге?.
Кекшел?р ????рен ??р?тл?г?нд? билд?ле терминдар ?улланыуы ихтимал. Бы?а ихтирамлы булы?ы? ??м ошо кешел?р мен?н аралаш?анда й?кеи улар тура?ында ??йл?г?нд?, был лингвистик ??м техник я?тан урынлы бул?анда ?улланы?ы?. М???л?н:
- Этник т?рк?мд?р ????рен ??р?тл?? ?с?н баш?а кешел?р ?уллан?ан тарихи атаманы т?гел, ? икенсе атаманы ?улланыу?а ??т?нл?к бире?е м?мкин;
- Кешел?р ?? исеменд? ?? теленд? ?е?г? таныш булма?ан х?рефт?р, ?нд?р ??м ?????р ?улланыуы м?мкин;
- Т?рл? исемд?р й?ки алмаштар ?улланыусы айырым сексуаль й?н?лешле й?ки гендер бер??йлекле кешел?р;
- ????рен ??р?тл?г?нд? физик й?ки психик м?мкинлект?ре сикл?нг?н кешел?р айырым терминдар ?уллана ала.
- Ш?хси осрашыу?ар ва?ытында бе? бары?ы мен?н д? ???пле булабы? ??м бер-беребе??е ихтирам ит?бе?, ??т?нл?кт?ребе??е, ш?хси сикт?р?е, хист?р?е, тардициялар?ы и??пк? алабы?.
2.2 ? ???плелек, тел?кт?шлек, яр?ам ??м яуаплылы? тойоу
Бе? т?б?нд?ге т?ртип булдырыу?а ынтылабы?:
- ???плелек
? кешел?р, шул и??пт?н таныш булма?андар?ы ла индереп, мен?н аралаш?анда т?ртип ??м телм?р ???плелеге.
- Тел?кт?шлек
? д?й?м эш мен?н м?ш??л ??м бер-бере?ен? к?р??тк?н ду?тарса яр?ам.
- ??-ара яр?ам
??м
а?лы яуаплылы?
Викимедиа миссия?ына ?лг?ше? ?с?н Викимедиа проекттары емешле, к??елг? ятышлы ??м х??еф?е? ки?лек бул?ын ?с?н ??е?? яуаплылы? алыу?ы а?лата.
Был т?ртипк? ин?, ?мм? уны? мен?н ген? сикл?нм?й:
- Остазлы? ??м инструктаж:
я?ы ?атнашыусылар?а проект?а инерг? ??м тейешле о?талы??а ?йр?нерг? яр?ам итеге?.
- Баш?а ?атнашыусылар артынан ?рара?ы?:
к?р?к ва?ытта баш?а ?атнашыусылар?ы яр?ам итеге?, улар мен?н Д?й?м т?ртип ?а?и??л?рен бо?оп аралаш?анда, я?ла?ы?.
- Баш?а ?атнашыусылар?ы? хе?м?тен таны?ы? ??м ба?ала?ы?:
улар?а яр?амы ??м хе?м?те ?с?н р?хм?т белдереге?.?г?р улар лайы? бул?а, кешел?р?е? тырышлы?ын ба?ала?ы? ??м ма?та?ы?.
2 ? К?т?лг?н т?ртип
Д?й?м т?ртип ?а?и??л?ре й?м??итте? а?заларына кире т?ртипте асы?лар?а яр?ам итерг? тейеш. Викимедиа х?р?к?тенд? т?б?нд?ге т?ртип ?абул ителм?й:
3.1 ? Те?к?г? тейе?
??ен? кешене т?? сиратта ?ур?ытыу?а, к?м?ете?г?, к??елен т?ш?р??г? й?н?лтелг?н ??м?л. Бындай ??м?лде глобаль м???ни-ара м?хитт? айы? а?ыллы кеше т??ерг? тейеш булма?ан сикт?р?е сы?ыу тип ?арар?а м?мкин. Б?а?ым я?ау, те?к?г? тейе? бик йыш эмоциональ к?с ?улланыу форма?ын ала ??м ?ур?ытыу ??м у?ай?ы? х?лг? ?уйыу ма?сатында эш урынына, ду?тарына й?ки ?аил? а?заларына м?р?ж???т ите? юлы мен?н тормош?а ашырыла. ?ай?ы бер осра?тар?а ??р айырым осра?та кире эмоциялар?а килтерм?г?н ??м?лд?р ?абатланыуы ар?а?ында те?к?г? тейе?г? ?йл?нерг? м?мкин. Ул ??ен? т?б?нд?гел?р?е ала, ?мм? улар мен?н ген? сикл?нм?й:
- К?м?ете?:
?? эсен? исем та?ыу?ы, раса ??м этнос?а т?б?н?ете? исемд?рен, шулай у? улар тура?ында?ы ?алыплаш?ан к??аллау?ар?ы ?улланыу, ш?хси характеристикалар?а ниге?л?нг?н тел??? нинд?й ?аны?ыу?ы ала. К?м?ете? интеллект, тыш?ы кейем, этник сы?ыш, раса, дин (й?ки уны? булмауы) м???ни?т, каста, енси й?н?леш, гендер, енес, инвалидлы?, й?ш, милл?т, с?й?си ?араш й?ки баш?а характеристикалар?а ?арата булыуы ихтимал. ?ай?ы бер осра?тар?а ?абатланып тор?ан к?л??, сарказм й?ки агрессия айырым ?ара?анда улай булма?а ла, д?й?м ал?анда к?м?ете? тип ба?аланыр?а м?мкин.
- Енси й???тт?н и?тибар к?р??те?:
енси и?тибар й?ки баш?алар?а ?арата тел??? нинд?й и?тибар, ?г?р кеше бындай и?тибар к?р?к?е? ик?нлеген бел??, р?хс?т ителм?й тип ба?алана.
- Янау?ар:
б?х?ст? е?е? й?ки кемделер ??еге?г? к?р?кле ма?сатта эшл?рг? м?жб?р ите? ?с?н асы?тан-асы? й?ки а?тыртын р??ешт? физик к?с ?улланыу?а, ха??ы? рухи й?берл??г? ишара, лайы??ы? р??ешт? абруйын т?ш?р?? й?ки ниге??е? р??ешт? суд?а м?р?ж???т ите? м?мкинлеге мен?н ?ур?ытыу.
- Баш?алар?а зыян килтере??е хуплау:
??ен? зыян эшл?г?нд?р?е й?ки ??-??ен? ?ул ?ал?андар?ы хуплау, шулай у? ?с?нс? я??а ?арата к?с ?улланыу ??м?лд?рен хуплау.
- Ш?хси м??л?м?тте асыу (доксинг):
Викимедиа проекттарында й?ки баш?а урында баш?а ?атнашыусылар?ы? ш?хси м??л?м?тен: исеме, эш урыны, й?ш?? урыны й?ки электрон почта?ы адресын асы?тан-асы? к?р??те? й?ки улар?ы? Викимедиа проекттарынан тыш эшм?к?рлеге тура?ында м??л?м?т таратыу.
- Э??рлекл??:
кешене проект барышында й?ки баш?а проекттар буйынса э??рлекл??, уны? к??елен т?ш?р?? ма?сатында к?п тап?ыр?ар т?н?итл??. ?г?р проблема фекер алышыу й?ки ?йр?те???н ?у? да б?тм???, й?м?и?т улар?ы эске ?а?и??л?рг? ярашлы х?л ит? ала.
- Троллинг:
провокация ма?сатында фекер алышыу?ы а?лы р??ешт? бо?оу й?ки наха? х?б?р??р я?ыу.
3.2 ? Власть, ??т?нл?кт?р ??м йо?онтололо? мен?н яуыз ни?тт?н фай?аланыу
Влас?а, ??т?нл?кт?рг? й?ки йо?онто?а эй? кемдер баш?алар?а ?арата ихтирам?ы?, ?аты бул?а й?ки к?с ?уллан?а, был власты яуыз ни?тт? ?улланыу тип ба?алана. Викимедиа м?хитенд? был вербаль й?ки психологик ба?ым форма?ын ала ??м те?к?г? тейе? мен?н ки?ешерг? м?мкин.
- Функционер?ар, р?сми кешел?р ??м хе?м?тк?р??р?е? вазифа?ын яуыз ни?тт? фай?аланыуы:
т???йенл?п ?уйыл?ан функционер?ар, шулай у? Викимедиа фондыны? й?ки уны? филиалдарыны? р?сми кешел?ре, хе?м?тк?р??ре ?улында бул?ан абруй?ы, белемде й?ки ресурстар?ы баш?алар?ы ?ур?ытыу й?ки улар?а янау ?с?н фай?аланыу.
- Абруй ??м б?йл?нешт?р мен?н яуыз ни?тт?н фай?аланыу:
баш?алар?ы ?ур?ытыу ?с?н абруйы?ды ??м урыны?ды фай?аланыу. Бе? т?жриб?ле ??м х?р?к?тт? б?йл?нешт?ре бул?ан кешел?р??н ????рен ?а? тотоу?арын к?т?бе?, с?нки улар?ы? асыулы комментарий?ары к?т?лм?г?нс? кире реакция тыу?ырыуы м?мкин. Й?м?и?тт? абруйы бул?андар ышаныслы тиг?н ??т?нл?кк? эй?, шу?а к?р? улар?а ????ре мен?н риза булмаусылар?а ??ж?м ите? ?с?н был ??т?нл?кт? ?улланыу ярамай.
- Психологик манипуляция:
б?х?ст? е?е? й?ки кемделер ??еге? тел?г?нс? эшл?те? ма?сатында баш?алар?ы ??ене? донъяны ?абул ите?енд?, хист?ренд? ??м а?лауында шикл?нерг? м?жб?р ите?.
3.3 ? Контентта?ы вандаллы? ??м проекттар?а баш?а т?рл? зыян килтере?
А?лы р??ешт? алдан бер фекерг? килеп ял?ан, аны? булма?ан й?ки урын?ы? контентты ??т?? й?ки контент булдырыу?а ?аршы булыу, ?атмарлаштырыу, баш?а т?рл? ауырлы?тар тыу?ырыу. Был ??ен? т?б?нд?гел?р?е ала, ?мм? быны? мен?н ген? сикл?нм?й:
- Фекер алышыу й?ки а?латма булмайынса тел??? нинд?й контентты бер с?б?п?е? юй?ырыу й?ки бындай ??м?ле ?? белдеге?? баш?арыу?ы? ?абатланыуы
- Факттар?ы й?ки ?араштар?ы бер аны? интерпретация фай?а?ына (шул и??пт?н д?р?? булма?ан й?ки к?р?л?т? ял?ан сы?ана?тар к?р??те?, д?р?? бул?ан редакцион контентты ??г?рте?) контент мен?н даими манипуляциялар эшл??.
- Ш?хесе й?ки ш?хси инаныу?ары ?с?н айырым кешел?р й?ки т?рк?мд?рг? ?арата улар?ы к?м?ете?, т?б?н?ете?, к?ра алмаусылы? тыу?ырыу ма?сатында т?рл? формала к?р? алмаусанлы? ?????ре ?йте? й?ки дискриминация.
- Энциклопедик м??л?м?т ?улланыуынан тыш баш?а кешел?рг? яна?ан й?ки зарарлы бул?ан символдар, ??р?тт?р, категориялар, тегтар й?ки икенсе контент ?улланыу. Был маргиналл?штере? ??м остракизм ма?сатында контент тура?ында ?а?и??л?р булдырыу?ы ?? эсен? ала.