De Noordzee is (net eender as de
Zuderzee
) an zien naem gekomme deu de
Friezen
, die-a in de
middeleeuwen
'n belangriek zeevaerend volk waeren. Vo ulder lag de zee te noorden, nie te westen zoo-as in Olland en Zeeland. Die naemen bin laeter in 't westen van 't land overgenome. 't Gieng, deudat de Nederduutse
Hanze
die naem ook gebruukte, zelfs zoo vaorde dan ze in Noorwegen, daer-a de Noordzee juust ten zujen van leit, ok nog van
Nordsjøen
praote. In Denemarken oort de naem
Nordsøen
nessens d'n eige naem
Vesterhavet
gebruukt.
Mee 'n oppervlakte van 575.000 km² is de Noordzee 'n betrekkelik kleine zee. Bovendien is ze relatief ondiepe mee 'n gemiddelde diepte van 94
meter
. Ze leit bekant elemaele op
continentaol plat
en valt daerom bie
iestieden
droog.
De Noordzee eit een echte
binnenzee
, de
Waddenzee
, die-a van Noord-Nederland tot an Denemarken loopt. De Waddenzee oort deur 'n antal eilanden, de
Waddeneilanden
van de Noordzee ofgescheie. D'r leit mar een eiland in volle zee:
Helgoland
. In 't noorden leit 'n diepe geule, juust langs de kuste van Noorwegen, dit noeme ze de
Noorse Kille
. Ier en dae leie d'r minder diepe stikken in de Noordzee, die a
banken
genoemd ore. De bekendste daevan is de
Doggersbanke
, vo de Zeeuwse kuste leit ook nog de
Schouwenbank
.
In 't noorden gaet de Noordzee over in den Atlantischen Oceaon, in 't noordoosten in 't
Skagerrak
, in 't zuudwesten in
't Kanaol
. D'r stroome verschillende rivieren in de Noordzee uut, waeronger de
Schelde
, de
Maes
, de
Rijn
, de
Elbe
en de
Theems
.
Buten de
zevenmijlszoone
was de Noordzee eeuwenlank in niemand z'n bezit, mae naedan ze nae d'n
Tweeden Wereldoorlog
begonnen mee nao
olie
en
gas
te boren ontstieng de be'oefte an 'n verdeelienge van de Noordzee. In
1970
wier 'n verdrag opgesteld daer-a een en ander in geregeld wier.
De eerste anzet tot vurmienge van 't Noordzeebassin wier al 350 miljoen jaer vromme gedaen, maer in 't
Tertiar
-tiedperk wier 't pas definitief gevurmd. Mee 't end van de lesten
iestied
, 11.000 jaer vromme, liep 't bassin langzaeman vol tot an 't niveau daer-at 't noe op staet.
'n Intersante vindplekke van
fossielen
is de Doggersbank, daer-an
mammoetresten
gevonden bin. Ten zujen van de Doggersbank leit de
Klaeverbank
, 'n grindofzettienge uut d'n tied dat de Noordzee droog lag en ier 'n rivier lanksliep.
't Zoutge'alte in de Noordzee verschilt mee plekke en tied van 't jaer, mae leit naebie de 20
promille
bie riviermonden en tussen de 32 en 35 in 't noorden van de zee. Dat eit d'rmee te maeken dat 't rivierwaeter z'n eige slecht vermengt mee 't zeewater. De gemiddelde temperatuur is in de winter 1 graod
Celsius
en in de zeumer 18 graojen. Van noord nae zuud bin dae groote verschillen in.
Wat-a meteen opvalt an 't Noordzeeklimaot is de groote vatbaereid vo
depressies
; deu zien liggienge is de luchtdruk dikkels nogal laeg. Zuudwestewind komt veruut 't meeste vo (roend de 18%), oostewind betrekkelik weinig (7%). Zwaere
sturmen
van windkracht 8 of ooger komme dikkels vo; in januaori is dat in 12% van d'n tied. De bedekkiengsgraed, dat wil zeie 't deel avn d'n eemel dat-a mee
wolken
bedekt is, leit gemiddeld zoo roend 3/4, wat-a ook relatief vee is. Naevenant valt d'r ook vee
regen
. In de vroege zeumer komt
mist
vee vo. Deu 't zeeklimaot bin de temperatuurfluctuaties beperkt in vergliekienge mee 't land. 't Grootste deel van de Noordzee eit in de klimaotindeelienge van
Koppen
'n
Cfb
-klimaot (maetig regenklimaot), alleene 't uterste noorden valt onder
Cfc
(regenklimaot mee korte, koele zeumer).
In de open zee komme eigelik alleen mae microscopisch kleine plantjes vo die-an deel uutmaeke van 't
plankton
. Langs de kuste ei-je we grootere planten, voral
bruunwieren
.
Aollereerst bestaet 't ongewerveldenbestand ook uut minuscule planktondiertjes, die-an saeme mee 't plantaerdeg plankton as voedienge diene vo de visse in de Noordzee. Verders komme d'r in de Noordzee 'n oope
kwallen
vo.
Inktvissen
, zooas de
zeekatte
, bin der ook.
Zooas gezeid voeie de vissen d'r eige voral mee plankton; omdat dit eel vee vokomt in de Noordzee is t'r ook 'n keur an vissen te vinden. Voardeweg de talrieksten is vanouds d'n
aerienk
, juust as de
makrele
en d'n
ael
'n vis die-a kort onder 't waeteroppervlak zwemt. Boojemvissen bin onger meer de
kabeljauw
, de
scholle
, de
schelvis
, de
wijting
en de
tonge
. Al deeze vissen ore deur maessen opgegete en daerom in de Noordzee gevangen, waermee ulder antallen deur
overbevissienge
ofneent. Grootere vissen, daer-a nie op gejogen oort, bin de
maenvis
en verschillende soorten
aoien
, daeronder de
ondsaoi
en de
kataoi
.
De kleine en middelgroote vissen bin 't eten vo de zeezoogdieren. Die valle uuteen in twee groepen: de
walvisachtigen
(Cetacea) en de
robachtigen
(Pinnipedia).
Walvisachtigen die-an in de Noordzee vokomme ore meestal as dolfijnen erkend, wat-a 'n kwestie van definitie is (de meeste biologen gebruke de naem
dolfijn
in de taxonomie nie meer is). De
witsnuutdolfijn
komt vandaeg d'n dag 't meeste vo. Op ope zee oort 'n nogal is verward mee de
witflankdolfijn
. Aore, vee bekendere soorten bin d'n
bruunvis
, d'n
tumelaer
en de
gewonen dolfijn
, die-a in de kouwe Noordzee nie eel dikkels te zieen is. Vanof de jaeren derteg bin de meeste soorten, voral bruunvis en tumelaer, achteruut gegaen, vandaeg d'n dag erstelt de populatie z'n eige weer 'n bitje. D'n
orka
is eel wat grooter en vor im is de Noordzee, voral d'n trechter, 't zujelike deel d'rvan, eigelik vees te ondiepe. Dit geldt glad elemaele vo de
potvis
, die bie d'n trek van de
Noordelike Ieszee
nae 't zuje soms de fouten afslag neemt. Ast'n in de Noordzee komt spoelt 'n dikkels an op 't
strange
mee d'n dood tot gevolg.
Wat de robben angaet komme voral de
gewone zee'ond
en de
grieze zee'ond
vo. D'n eerste is overal te zieen, d'n andere komt an de Britse kuste vo. In Zeeland is de gewone zee'ond al stees meer te vinden, mae nog altied nie eel dikkels.
Lanks en op de
Noordzee
bin eel 't jaer deur vee veugels te vinden. 'n Typische zeeveugelfamilie bin de
meeuwen
; soorten die-an op of bie de Noordzee vokomme en dae foeragere bin de
kolle
, de
sturmmeeuwe
, de
drieteenmeeuwe
, de
kleine mantelmeeuwe
, de
groote mantelmeeuwe
, de
kokmeeuwe
en de
zwartkopmeeuwe
, mee as zeldsaeme soorten de
dwergmeeuwe
, de
geelpootmeeuwe
en de
vorkstaertmeeuwe
.
Sterns
bin d'r ook vee (
dwergstern
,
groote stern
,
Noordse stern
,
visdieve
mee de
lachstern
en
reuzenstern
af en toe op deurtocht). De
Noordse sturmveugel
oor ook nogal is vo 'n meeuwe of stern angeziee, maer is d'r nie mee verwant. Van de
strandloopers
komme de
bonte strandlooper
, de
kleine strandlooper
en d'n
drienteenstrandlooper
an zee vo.
Enden
die an zee leven bin de
brilduker
, de
eiderende
en de
zee-ende
. Vedders broeie nog twee
plevieren
, de
bontbekplevier
en
strandplevier
, an zee.