Według danych z 1938 roku, w Pabianicach mieszkało 8.357 osób narodowo?ci ?ydowskiej (16 procent ludno?ci miasta). Tutejsza gmina ?ydowska miała charakter skrajnie religijny. Dominowali w niej ortodoksyjni hasydzi.

8 wrze?nia 1939 r., po wkroczeniu hitlerowców do Pabianic, rozpocz?ły si? represje wobec ?ydów. W ?wi?to Rosz Haszana okupanci zdewastowali synagog? przy dzisiejszej ulicy Bó?nicznej. ?ołnierze Wermachtu chcieli j? spali?, ale mieszkaj?cy w pobli?u pabianiccy Niemcy obawiali si? po?aru. Przyrzekli, ?e sami rozbior? synagog?. Łomem rozbili drzwi. W ruch poszły piły, siekiery. Z wn?trza synagogi wyrywano drewno – na opał. Przez trzy dni ulicami miasta pod??ały karawany wozów i wózków z drewnem. A? zostały gołe mury. Wtedy z dachu synagogi Niemcy zrzucili gwiazd? Dawida.

Do ko?ca listopada budynek stał pusty, a? przyjechał pierwszy transport woły?skich repatriantów. W zrujnowanej synagodze zło?ono ich baga?e. Repatrianci zamieszkali w budynkach przy ul. Warszawskiej. Przez kolejne lata synagoga niszczała: zapadł si? dach, pop?kały ?ciany. W 1960 r. rozebrano j?. Dzi? stoj? tam gara?e.

Wi?zienie bez krat

Getto w Pabianicach okupanci utworzyli 8 lutego 1940 r. - na mocy zarz?dzenia Johannesa Schafera, prezydenta policji w Łodzi. Na Starym Mie?cie jego granice wytyczały ulice: od północy - Garncarska, Konopna i Młynarska, od wschodu - Kapliczna i Bó?niczna, od zachodu - Sobieskiego i Batorego, od południa - Tuszy?ska (dzi? Piotra Skargi). Wewn?trz getta znalazły si? ulice: Ko?cielna, Poprzeczna, Szewska, Majdany, Konstantynowska. Ulica Warszawska dzieliła getto na dwie cz??ci.

Tu hitlerowcy zap?dzali ?ydów z Pabianic i okolicznych miejscowo?ci. Ka?dy ?yd dostał ?ółt? opask?, któr? musiał nosi? na lewym ramieniu. Widniała na niej gwiazda Dawida. Podobne łaty z gwiazd? Dawida ?ydzi mieli nosi? na piersi i plecach.

Komendantem getta, z nadania landrata (starosty), został Niemiec Szpera. Nadzór sprawowali gestapowcy: Hans Mayer i Teodor Kanwiszer.

W grudniu 1940 r. w getcie było 8.000 osób. Wst?p do ?ydowskiej dzielnicy był zabroniony. ?ydowi, który o?mieliłby si? samowolnie wyj?? poza granice getta, groziła kara ?mierci. O?miohektarowy obszar nie był ogrodzony. Jego granic pilnowali wachmani i ?ydowscy policjanci. Ci ostatni regulowali przej?cie przez ul. Warszawsk?. Hans Mayer wydał rozkaz, ?e z jednej cz??ci getta do drugiej wolno przej?? do trzech razy w ci?gu dnia.

Utrzymaniem porz?dku i wykonywaniem polece? Niemców zajmowała si? Rada Starszych Getta. Nale?eli do niej: adwokat Szapiro, komendant policji ?ydowskiej Kuperwaser oraz Chmura. Przewodniczył Rubinstein. W styczniu 1942 r. na czele rady stan?ł prezes Goldblum. Siedzib? rada miała przy ul. Warschaustrasse 24.

Dostaw? ?ywno?ci do getta od lata 1940 r. zajmował si? Urz?d Wy?ywienia i Rozdziału ?ywno?ci Zarz?du Miejskiego w Pabianicach.

Z polecenia hitlerowców, gmina ?ydowska zało?yła w getcie warsztaty, zwane wspólnotami gospodarczymi. ?ydów zdolnych do pracy zatrudniono przy szyciu ubra?, bielizny, butów i robieniu mebli oraz w firmach Kelle i Gunter u. Szwartz. Wybran? grup? wo?ono do warsztatów w Kolumnie. Najlepsi ?ydowscy rzemie?lnicy mogli pracowa? we własnych mieszkaniach - na zlecenie instytucji i osób z tzw. aryjskiej cz??ci miasta.

W sierpniu 1940 r. hitlerowcy wyprowadzili z getta i zastrzelili Daniela Marzy?skiego (lat 68). Była to kara za samowolne opuszczenie getta w poszukiwaniu ?ywno?ci. W grudniu 1940 r. od kul okupanta zgin?li: Chara Wajteaub i Abram Józefowicz. W 1941 r. - Frania Goldberg (lat 46) i Ryfka Hofnung (lat 77).

Dzie? zagłady

16 maja 1942 r. ?ydom pozwolono zabra? tylko mały podr?czny baga?. Dostali polecenie stawi? si? na ul. Konstantynowskiej. Opornych hitlerowcy sił? wyci?gali z mieszka?.

Niebawem długie szeregi kobiet, m??czyzn i dzieci pognano ulicami: Warszawsk?, Zamkow?, Skromn? (dzi? Wyszy?skiego) i Augusty (dzi? Broniewskiego) - na stadion dawnego Towarzystwa Sportowego Kruscheender.

Faszy?ci rozpowiadali, ?e gromadz? ?ydów na stadionie, by przeprowadzi? spis ludno?ci. Szef wywiadu ogólnego pabianickiej Armii Krajowej, ppor. Piotr Baryka, tak raportował: „Długim szeregiem szli… bici i poniewierani… Tragicznie wygl?dali w tym orszaku starcy i ci??ko chorzy, jak równie? matki d?wigaj?ce dzieci”.

Na stadionie zarz?dzono segregacj?. Tak opisuje to w swym raporcie zast?pca komendanta Szarych Szeregów w Pabianicach, który wydarzenie obserwował z ukrycia: „Widziałem, jak zajechała limuzyna, z której wysiadł major policji Sudau w otoczeniu kilku wy?szych osobisto?ci miasta Pabianic. Weszli oni na wał okalaj?cy boisko z minami władców i patrzyli z pogard? na zgrupowanych tam ?ydów. Dziwnie uroczyst? cisz? przerywały tylko okrzyki mundurowych, a w ?lad za tym wrzaski bitych ofiar. Przeprowadzono segregacj?, rozdzielano ojców od rodzin, matki od dzieci, według uprzednio poczynionych kryteriów. Utworzone grupy przepuszczano przez wysokie przej?cie prowadz?ce na ?rodek boiska. Przy przej?ciu tym stało kilku ?andarmów, którzy znów nie wiadomo, który raz z kolei, wymierzali skrupulatnie ka?demu przechodz?cemu, nie wył?czaj?c starców i kobiet porcj? kijów przez plecy, głow?, gdzie popadło. Niemowl?ta odebrane matkom jak ?mieci rzucano do rowu”.

Kto si? opierał, ten był karany ?mierci?. Hitlerowcy zamordowali Mojsze Sieradzkiego (lat 17), Mosiela Janowskiego (lat 18), Hanocha Berli?skiego (lat 17), Mendela Wołka (lat 65), Łaj? Mandel (lat 35), Moszaka Bauera (lat 86), Moszka Lewi (lat 63), Fajwela Hofnunga (lat 59).

Podczas marszu oprawcy zastrzelili Joela Goldsobela (lat 72) oraz Szlom? Lajb Judkowicza (lat 77), którzy nie mogli nad??y?. Jedyny ?ydowski lekarz, doktor ?wider, podczas formowania ostatniego transportu popełnił samobójstwo, połykaj?c trucizn?.

Litera "B". Wyrok ?mierci

Jeszcze w kwietniu ?ydów z getta badali niemieccy lekarze. Ka?demu na ciele postawili stempel. Piecz?? z liter? „A” oznaczała „zdolny do pracy”. Z liter? „B” – „niezdolny do pracy”. Litery te były albo wyrokiem ?mierci, albo przedłu?eniem m?ki. Dzieci do 10. roku ?ycia ostemplowano liter? „B”.

?ydów ze stemplem „B” (około 4.000 osób) hitlerowcy zagonili do bydl?cych wagonów, podstawionych na bocznic? kolejow? obok młyna Spójnia. Wagony pojechały do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Tam pabianickich ?ydów zagazowano spalinami w specjalnie skonstruowanych samochodach ci??arowych.

W ubraniu jednego z zagazowanych ?ydów, oddanym do dezynfekcji w zakładach Kindlera w Pabianicach, robotnicy znale?li notatki tej tre?ci (pisownia oryginalna):

„Dnia 2 kwietnia 1943 r. Kartka ta pisana jest przez ludzi, którzy maj? do ?ycia zaledwie kilka godzin. Kto te kartk? przeczyta trudno mu b?dzie do wiary! Czy to jest prawda czy te? nie. Otó? jest to prawd? tragiczn?, bo w tej miejscowo?ci znajduj? si? Wasi bracia i siostry, którzy tak?e zgin?li t? sam? ?mierci?! Jest to miejscowo??, która nazywa si? Koło. W odległo?ci 12 km tego danego miasta znajduje si? ta rze?nia ludzi. My za? pracowali?my jako rzemie?lnicy. Pomi?dzy nami byli krawcy, kamasznicy i szewcy”.

?ydów z piecz?ci? „A” na ciele (około 3.700 osób) oprawcy wywie?li do getta w Łodzi. Pierwszy transport pojechał tramwajem 17 maja o ?wicie - na Bałucki Rynek. Kolejne transporty jechały noc? z 17 na 18 maja i przez cały 18 maja. Pabianickich ?ydów wp?dzono do domów, z których kilkana?cie dni wcze?niej do obozów zagłady faszy?ci wywie?li blisko 11 tysi?cy niemieckich i czeskich ?ydów. Przy ul. Masarskiej 22 gnie?dziły si? 1.082 kobiety z Pabianic.

18 maja hitlerowcy zlikwidowali ?ydowski szpital przy ul. Konstantynowskiej w Pabianicach. Spieszyli si?. W pół godziny chorych, kaleki i umieraj?cych z głodu wyrzucali z okien pi?trowego budynku. Zgin?ło około 200 osób.

Na terenie zlikwidowanego getta przez kilka miesi?cy był obóz pracy podległy Gettoverwaltung Litzmannstadt. Pod rozkazami Niemca Seiferta pracowało tam 186 silnych ?ydów. Segregowali mienie zagazowanych w obozach. Cz??? dobytku pabianickich ?ydów hitlerowcy sprzedali miejscowym Niemcom. Cz??? wywie?li do Łodzi. Pierzyny i poduszki na miejscu przerabiali w warsztatach produkuj?cych kołdry.

opracowała: Gra?yna Grabowska

?ródło: Andrzej Gramsz, Dzieje Pabianic. Kalendarium Okresu Okupacji 1939-1945, Muzeum Miasta Pabianic