Medal Orła Białego (kopia)

Geneza orderow w Polsce i utworzenie Orderu Orła Białego

Historia orderow w Rzeczypospol it ej jest znacznie krotsza od dziejow znakow zaszczytnych ustanawianych w innych pa?stwach Europy i nadawanych przez władcow za osobiste m?stwo ( virtus ) i przymioty ( ornatum ) oraz wyb it ne zasługi dla monarchii ( mer it um ) , takich jak: hiszpa?ski order Calatrava (1158), angielskie ordery Podwi?zki (1348) i Ła?ni (1399), burgundzkie Złote Runo (1429), francuski order ?w. Ducha (1469) czy rosyjski ?w. Andrzeja (1698). Co prawda wizerunek orła zdobił szaty władcow, za? ła?cuchy z orłem były od dawna form? wyro?nienia, a od połowy XVI wieku krolowie "w dowod łaski lub te? w uznaniu poło?onych zasług dla tronu i kraju obdarzali panow, dygn it arzy pa?stwa i dostojnikow ko?cioła" kunsztownej roboty złotymi ła?cuchami z medalionami przedstawiaj?cymi ich podobizny, ale nie były to odznaczenia pa?stwowe. (Zob. Z. Gloger: Encyklopedia staropolska ilustrowana . Warszawa 1972 (reprint) t. III, s. 209 i n. oraz H. Sadowski: Ordery i oznaki zaszczytne w Polsce . Warszawa 1904, s. 32-44).

W Rzeczypospol it ej materia orderow była zdecydowanie odrzucana na sejmach ze wzgl?du na wyra?ne sprzeciwy posłow, czułych na formalnoprawn? rowno?? osob nale??cych do stanu szlacheckiego, niezale?n? od zro?nicowanego statusu maj?tkowego, a wi?c wykluczaj?c? nadawanie jakichkolwiek tytułow i odznacze?. Los taki spotkał projekt Orderu Niepokalanego Pocz?cia - przygotowany w 1637 roku na ?yczenie Władysława IV Wazy przez kanclerza Jerzego Ossoli?skiego - ktorym w zamy?le władcy miano odznacza? osoby zasłu?one, moralnie nieskaz it elne i gwarantuj?ce wiern? słu?b? ojczy?nie i krolowi. Wspomnie? o nim nale?y z racji, i? rewers tego orderu maj?cego form? krzy?a kawalerskiego zdobił biały orzeł z podniesionymi skrzydłami, powtorzony po?niej w Orderze Orła Białego. Na tym jednak podobie?stwo si? ko?czyło, bowiem projektowany order Niepokalanego Pocz?cia miał by? ustanowiony wol? Sejmu, aby "przyczyni? si? nie tylko do ?wietno?ci bractwa rycerskiego, ale te? do po?ytku pa?stwa" (Sadowski: ibid. s. 50), za? Order Orła Białego obmy?lił August II z saskiej dynastii Wettynow podczas spotkania z carem Rosji Piotrem I w Tykocinie 1 listopada 1705 roku, gdy - wskutek trwaj?cej od pi?ciu lat na ziemiach Rzeczypospol it ej wojny mi?dzy Saksoni? sprzymierzon? z Rosj?, a Szwecj? - został wyparty z wi?kszo?ci terytoriow Polski i zdetronizowany, ust?puj?c czasowo miejsca Stanisławowi Leszczy?skiemu. Paradoksem historycznym s? wi?c zarowno do?? dwuznaczne okoliczno?ci jego utworzenia, jak te? fakt, i? to pi?kne odznaczenie o proweniencji ikonograficznej si?gaj?cej czasow piastowskich i nawi?zuj?ce do orderu Niepokalanego Pocz?cia oraz krzy?a kawalerskiego noszonego na napier?nikach husarii zawdzi?czamy obcemu dyna?cie. Trudno nie odnie?? si? z rezerw? do wzmianki N.I. Kostomarowa (Mazepa i Mazepincy. St. Petersburg 1905, s. 523) o nadaniu orderu hetmanowi Mazepie w 1703 r. i do twierdzenia J. Feldmana (Polska w dobie wielkiej wojny połnocnej 1704-1709. Krakow 1925, s. 167), i? August II "dysponował orderem w 1703 roku" tj. na dwa lata przed jego ustanowieniem. Franciszek Pułaski nazywa zreszt? OOB "orderem tykoci?skim" - Tyg. Ilustrowany 1903, nr 29, s. 573. (Por. Anna Szczecina: O pocz?tkach Orderu Orła Białego (w:) Orzeł Biały Herb Pa?stwa Polskiego. Materiały sesji naukowej w dniach 27-28 czerwca 1995 r. na Zamku Krolewskim w Warszawie pod red. Stefana. K. Kuczy?skiego . Warszawa 1996, s.157 i 163).

Znakami orderu były pocz?tkowo owalny medalion wykonany w złocie, pokryty przezroczyst? czerwon? emali?, na ktorej umieszczono wizerunek białego orła, maj?cego na piersi tarcz? ze znakiem krzy?a na tle dwu skrzy?owanych mieczow [2] , a po?niej złoty krzy? malta?ski, emaliowany czerwono z białymi brzegami, wysadzany diamentami, z biało emaliowanym orłem o rozpostartych skrzydłach i z monogramem krolewskim na rewersie pod złot? koron? krolewsk? (usuni?t? w 1713 roku). Order był zawieszony na szerokiej wst?dze z mory jedwabnej, pocz?tkowo białej z dwoma amarantowymi pasami, a nast?pnie bł?k it nej, noszonej przez lewe rami? do prawego boku. Insygnia uzupełniała o?miopromienna gwiazda orderowa haftowana złotem, powtarzaj?ca motyw krzy?a nosz?cego na ramionach napis PRO FIDE, REGE ET LEGE (za wiar?, krola i prawo). Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego monogram saski na rewersie zast?piono graficznym rozwi?zaniem imienia MARYA. Z tego czasu pochodzi rownie? przysługuj?cy wył?cznie władcy złoty ła?cuch orderowy - wzorowany na dawnych klejnotach rycerskich, ktory w ikonografii przybierał dwie formy: podwojnego, cienkiego ła?cucha ł?czonego co kilka ogniw biało emaliowanymi orłami i zako?czonego zmniejszonym krzy?em orderowym, lub ła?cucha grubszego utworzonego z ogniw z monogramem władcy AR (Augustus Rex) i medalionami z wizerunkiem NMPanny z Dzieci?tkiem - nawi?zuj?cymi do orderu Niepokalanego Pocz?cia. Zgodnie z regulaminem oznaki OOB podlegały zwrotowi po ?mierci ich kawalera i temu, a tak?e grabie?y kolekcji publicznych i prywatnych dokonywanej przez zaborcow i okupantow przypisa? nale?y fakt zachowania si? niewielkiej liczby znakow orderowych nale??cych do konkretnych osob. Przykładowo, insygnia koronacyjne orderu Orła Białego Stanisława Augusta zostały wywiezione przez władze carskie na Kreml i dopiero w 1922 roku rewindykowane na mocy postanowie? Traktatu Ryskiego. W 1939 roku wobec zagro?enia zbli?aj?cej si? wojny, były ewakuowane wraz z innymi najcenniejszymi skarbami kultury polskiej do Francji, a stamt?d do Kanady, gdzie pozostawały w depozycie do 1958 roku. Zwrocone, pozostawały w zbiorach Muzeum Narodowego, a nast?pnie w Zamku Krolewskim w Warszawie. Liczne s? natomiast przekazy ikonograficzne krola Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym (w zbiorach Zamku Krolewskiego w Warszawie i Pałacu w Łazienkach).

Cho? sposob i procedura nadawania była wzorowana na statucie z 1637 roku, odmienne były intencje fundatora, bowiem Order Orła Białego, był wyrazem przychylno?ci krola nader mało dbałego o dobro Rzeczypospol it ej dla osob sprawuj?cych urz?dy senatorskie, jednak przede wszystkim takich, ktore mogły poprawi? stan jego finansow, płac?c za przywilej jego otrzymania nie tylko taks? orderow? wynosz?c? sto dwadzie?cia czerwonych złotych, ale dodatkowe wysokie sumy pieni??ne. Ogołem za panowania Augusta II Mocnego (1705-1733) Order Orła Białego otrzymało pi??dziesi?t osob, w tym - w przeciwie?stwie do orderu projektowanego przez Władysława IV, ktory mieli otrzymywa? jedynie jego poddani - bardzo liczni cudzoziemcy. Jako jedni z pierwszych zostali dekorowani władca Rosji - car Piotr I (w 1712 roku) i krol pruski Fryderyk II (1729). W?rod odznaczonych znale?li si? feldmarszałek rosyjski Nik it a Repnin (1705); ks. kurlandzki Ferdynand Kettler (1731), mnodzy władcy ksi?stw niemieckich, za? z Polakow Hieronim Lubomirski - hetman koronny (1705); Aleksander Sapieha - marszałek wielki l it ewski (1711) oraz Jan Klemens Branicki - hetman polny koronny (1726).

Pod rz?dami Augusta III (1734-1763) order stał si? przedmiotem transakcji handlowych. Ksi?dz J?drzej K it owicz - nieoceniony kronikarz czasow saskich - napisze zreszt? wyra?nie, i? order: "rzadko ktoremu z panow polskich był dawany i tylko takim, ktorzy intrat? roczni? krociami tysi?cow lub milionami rachowali" i dalej: "graf Bryl przedawał, od mo?nych i pragn?cych tej błyskotki bior?c po dziesi?? i wi?cej tysi?cy czerwonych złotych" . Je?eli zwa?ymy, ?e odnotowano 335 nada? zyski musiały by? poka?ne. Order Orła Białego otrzymały (zapewne bezpłatnie) osobisto?ci cudzoziemskie, na wzgl?dach ktorych zale?ało krolowi , m.in. feldmarszałek rosyjski Burhard Munnich (1735); ks. kurlandzki Karl Chrystian (1735); ks. Ludwig Ernest Sachsen-Gotha-Altenburg (1738), El?bieta - carowa (1743), oraz Piotr III - car Rosji (1743); gen. Jerzy Detloff Fleming - podskarbi wielki l it ewski (1744); gen. feldmarszałek Aleksiej Razumowskij (1746); ks. Karol Thurn und Taxis - komisarz cesarski do sejmu w Ratyzbonie (1750); ksi??e Fryderyk August (1751); gen. Iwan Szuwałow - szambelan dworu (1754), a tak?e liczni inni obcokrajowcy, ktorych zasług dla Rzeczpospol it ej trudno by dociec. Odznaczani byli i polscy poddani Sasa, m.in. przyszły krol Stanisław Poniatowski (1754); Jerzy Wandalin Mniszech (1735); Wacław Rzewuski (1735); wojewoda Jan Tarło (1736) i Augustyn Działy?ski (1753).

Orzeł Biały stanisławowski

Pod panowaniem ostatniego krola polskiego (1764-1795) nast?piła dalsza deprecjacja orderu wyra?aj?ca si? dwu- i trzykrotnie wi?ksz? liczb? i rodzajem nada?, ktorych ł?cznie naliczono 549. W gronie udekorowanych Polakow obok istotnie zasłu?onych: ksi?cia Adama Kazimierza Czartoryskiego (1764) - komendanta Szkoły Rycerskiej, wspołtworcy Puław - o?rodka kulturalnego, maj?cego zachowa? pami?tki minionej ?wietno?ci Rzeczypospol it ej, Antoniego Tyzenhauza - koniuszego wielkiego l it ewskiego (1771); szambelana Leona Moszy?skiego (1778); ks. gen. artylerii Kazimierza Nestora Sapiehy (1779), ks. Jozefa Poniatowskiego (1787), ks. podkomorzego l it ewskiego Macieja Radziwiłła (1788); Michała Kleofasa Ogi?skiego - działacza pol it ycznego i kompozytora (1789); Antoniego Pruszy?skiego - stolnika wielkiego koronnego (1788); Hugo Kołł?taja - wspołautora Konstytucji 3 Maja (1791); czy Tadeusza Czackiego - prezesa Komisji Edukacji i zało?yciela Liceum Krzemienieckiego (1792), znale?li si? po?niejsi targowiczanie: Franciszek Ksawery Branicki (1765); Stanisław Szcz?sny Potocki (1775) i Seweryn Rzewuski (1775), a tak?e "straszny" Jozef Stempkowski (1773), ktorego "zasług?" była okrutna pacyfikacja "rzezi huma?skiej". Prawdziwe apogeum dekorowania orderem nast?piło w latach 90. XVIII wieku, gdy bł?k it na wst?ga ozdabiała piersi ju? nie kilku, czy kilkunastu, ale od 40 do 80 osob rocznie, w tym m.in. niejakiego Kazimierza Bogatki - kasztelana kruszwickiego, Tadeusza Kociełła - starosty oszmia?skiego, Tadeusza Kozłowskiego - starosty bracławskiego, Antoniego Derszniaka - starosty chotynickiego, ale tak?e Giovanniego Vertorovy - patrycjusza z Bergamo.

Order Orła Białego pod zaborami

Na sympatie krola, ktorego najwyra?niej zawodził instynkt polityczny, wskazuje fakt, ?e po 1772 roku w gronie kawalerow orderu znale?li si?: wszechmocny poseł rosyjski w Polsce hr. Magnus Stackelberg (1773), generałowie rosyjscy: Nikołaj Artemjewicz Zagria?skij (1775); ks. Grigorij Aleksandrowicz Potiomkin; Michaił Nikitycz Kreczetnikow i Teodor Iwanowicz Glebow (wszyscy w 1776 r.) oraz Wasilij Wasiljewicz Engelhard (1787), a w 1793 roku Piotr Miatlew - szambelan dworu rosyjskiego w Grodnie (jego medalion orderowy ci?ty w chalcedonie znajduje si? w Muzeum Narodowym w Krakowie); generałowie Fedor Petrowicz Denisow i Aleksander Petrowicz Tormasow - dowodcy w wojnie z Polsk? 1792 roku, oraz nadzwyczaj liczni dostojnicy dworu carskiego i rowni im liczb? dygnitarze pruscy - słudzy władcow bior?cych udział w rozbiorach Polski.

Kolejny rozdział w dziejach orderu zapisały czasy napoleo?skie. W art. 85 ustawy konstytucyjnej Ksi?stwa Warszawskiego ( Dz. Praw Ks. Warszawskiego , t. I, s. 1), zapisano: "Ordery cywilne i wojskowe, b?d?ce dawniej w Polsce utrzymuj? si?; a Krol jest naczelnikiem tych orderow" . W ci?gu o?miu lat odnotowano jednak zaledwie jedena?cie nada?, przy czym w?rod odznaczonych, obok Jozefa Wybickiego(1807), ministra spraw wewn?trznych Jana Pawła Łuszczewskiego (1809) i ministra skarbu Tadeusza Matuszewicza (1812) znalazł si? osławiony intendent generalny armii napoleo?skiej Pierre Daru (1807). Trudno os?dzi?, czy była w tym jakakolwiek inicjatywa panuj?cego - ksi?cia warszawskiego Fryderyka Augusta Wettyna.

W Krolestwie Polskim z mocy art. 44 ustawy konstytucyjnej "do panuj?cego nale?ało ustanawianie, urz?dzenie i rozdawnictwo orderow cywilnych i wojskowych" ( Dz. Praw Krolestwa Polskiego . t. I, Nr 1. Cyt. za M. Radziwiłł, B. Winiarski (opr.): "Krolestwo Polskie. Dokumenty historyczne dotycz?ce prawno-politycznego stosunku Krolestwa Polskiego do Cesarstwa Rosyjskiego" , Warszawa 1915, s. 26).

Pierwszym kawalerem orderu został przeto car Aleksander I , ktory wyst?puj?c podczas ceremonii przyj?cia insygniow orderu jako krol Polski w mundurze granatowym, natychmiast po niej przebrał si? w uniform rosyjski, mowi?c, i? "po odegranej komedii aktorowie zrzucaj? ubior" ! Order otrzymali rownie? bracia cara: Wielki Ksi??e Konstanty - namiestnik carski (1815) oraz Mikołaj Pawłowicz - po?niejszy car Mikołaj I (1818). W?rod siedemdziesi?ciu osob odznaczonych w latach 1815-1831 znajdziemy zarowno tworc? Legionow Polskich Jana Henryka D?browskiego (1815); Stanisława Staszica (1818) i generała napoleo?skiego Jozefa Zaj?czka (1815) piastuj?cego nast?pnie urz?d carskiego namiestnika Krolestwa, jak cesarzow? Aleksandr? Teodorown? (1829), nast?pc? tronu pruskiego Fryderyka Wilhelma (1929) oraz dalszych dygnitarzy rosyjskich, z osławionym Nikołajem Nikołajewiczem Nowosilcowem na czele (1818) a tak?e generałow carskich Dymitra Kurut? (1818) i Aleksandra Ro?nieckiego (1829). Wreszcie order Orła Białego został nadany feldmarszałkowi Iwanowi Paskiewiczowi - Erewanskiemu (1830), po?niejszemu pogromcy Powstania Listopadowego! (Wszystkie dane: St. Łoza: Order Orła Białego. Warszawa 1939. Spis odznaczonych w latach 1705-1831 s.21-69).

Po upadku powstania 1830 roku order został zawłaszczony przez władze rosyjskie (ktore rownie? nadawały krzy? Virtuti Militari jako odznak? wojskow? za "u?mierzenie" Powstania Listopadowego), zyskuj?c od 1832 roku form? obrazuj?c? ich stosunek do buntowniczej prowincji Cesarstwa. Zmniejszony krzy? z orłem polskim znajdował si? odt?d na piersiach czarno emaliowanego dwugłowego orła rosyjskiego, pod carsk? koron?. Noszony na wst?dze ciemnoszafirowej, był ni?szy w hierarchii od orderow ?w. Andrzeja oraz Aleksandra Newskiego. Nadawano go rownie? za zasługi bojowe w formie "z mieczami" (zob. il. w: V. M??i?ka: Faleristik. Ein Buch uber Ordenskunde. Praga 1976, s. 36).

Przywrocenie Orderu w Niepodległej Polsce

Odrodzenie Polski w 1918 roku to nie tylko odbudowa pa?stwowo?ci po 123 - letniej niewoli, ale zespalanie społecze?stwa podzielonego kulturalnie, j?zykowo, a cz??ciowo i religijnie. Wa?nym czynnikiem tej integracji stał si? orzeł - historyczne godło Krolestwa Polskiego [3] - ktorego u?ywania i publicznego pokazywania zakazywały władze zaborcze. Nie przypadkiem w mickiewiczowskiej "L it anii pielgrzymskiej" znalazły si? słowa: "O bro? i orły narodowe prosimy Ci?, Panie" (A. Mickiewicz: Ksi?gi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Dzieła poetyckie , Nowogrodek 1933, s. 237), a jedn? z najbardziej znanych pie?ni Powstania 1863 roku, ?piewan? rownie? w latach I wojny ?wiatowej był marsz strzelcow piora Władysława Anczyca: "Hej, strzelcy wraz, nad nami Orzeł Biały..." (zob. Pie?ni narodowe . Krakow 1894, s. 23-24. Por. te? Z. Andrzejowski: Wojenna pie?? polska . t. II. Warszawa 1939, s. 124-126). Orzeł na tarczy amazonek - wprowadzony swego czasu przez ks. Jozefa Poniatowskiego w Wojsku Polskim, na nakryciach głowy, sztandarach i ich zwie?czeniach, powrocił w skromnej formie na maciejowki ?ołnierzy I Brygady Legionow, dla ktorych był symbolem powracaj?cej niepodległo?ci. Znalazł si? te? na wi?kszo?ci odznak wojskowych i patriotycznych [4] , sztandarach i odznakach pułkowych kawalerii i piechoty [5] oraz na Krzy?u Walecznych (ustanowionym 11 sierpnia 1920 roku - Dz.U. nr 87, poz. 572), za? wprowadzony jako godło Rzeczypospol it ej rozporz?dzeniem Ministra Spraw Wewn?trznych Stanisława Thugutta z 1 grudnia 1918 roku został zatwierdzony ustaw? z 1 sierpnia 1919 roku o godłach i barwach Rzeczypospol it ej Polskiej (Dz.U. RP nr 69, poz. 416) oraz rozporz?dzeniem Prezydenta RP z 13 grudnia 1927 ( Dz.U. RP nr 115 , poz. 980), ze zmianami wprowadzonymi obwieszczeniem Prezesa Rady Ministrow z 12 pa?dziernika 1938 ( Dz.U. nr 2 , poz. 8).

Order Orła Białego w II Rzeczypospolitej

Przesłanki reaktywowania Orderu Orła Białego jako najwy?szej nagrody za "znamien it e zasługi poło?one w czasie pokoju lub wojny dla chwały i po?ytku Rzeczpospol it ej" były tedy oczywiste. Jego przywrocenie w nieco zmienionej formie nast?piło ustaw? Sejmu RP z dnia 4 lutego 1921 roku ( Dz.U. R.P. nr 24 , poz. 136, 137. Zob. S. Łoza, S. Bie?kowski: Ordery i odznaczenia . Warszawa 1928, W. Bigoszewska: Polskie ordery i odznaczenia . Warszawa 1983 s. 8- 14, St . Oberle it ner: Polskie ordery, odznaczenia i niektore znaki zaszczytne 1705-1990 . t. I-II. Zielona Gora 1992-1999).

Odznakami orderu były odt?d: polski krzy? kawalerski o?mioro?ny, pokryty czerwon? emali? z białymi brzegami i z p?kami promieni złotych mi?dzy ramionami. Na awersie krzy?a przedstawiony był orzeł biało emaliowany, ze złotymi ?yłkami, w koronie na głowie, z dziobem i szponami złotymi. Na rewersie złotym z białymi kraw?dziami umieszczono centralnie monogram RP w polu zielonym otoczonym złotymi li??mi d?bowymi, oraz napis: ZA OJCZYZN? I NAROD. Krzy? noszono na szerokiej wst?dze z jedwabnej mory bł?k it nej. Insygnia uzupełniała srebrna gwiazda orderowa zdobna krzy?em bez orła powtarzaj?cym dewiz? orderu. Order był nadawany przez Prezydenta kandydatom przedstawianym przez Rad? Ministrow na podstawie wnioskow naczelny ch organow administracji opiniowanych przez pi?cioosobow? Kap it uł? wybieran? na trzy lata i wyłaniaj?c? ze swego grona Kanclerza - zast?puj?cego Wielkiego Mistrza (pierwszym kanclerzem był kard. Edmund Dalbor - prymas Polski, drugim marszałek Senatu Wojciech Tr?mpczy?ski, drugim Wielkim Mistrzem był Gabriel Narutowicz (odzn. 1922), a po nim kolejno prezydenci Stanisław Wojciechowski - 1922 i Ignacy Mo?cicki - 1926).

Klejnotem Rzeczpospol it ej przysługuj?cym wył?cznie prezydentowi RP b?d?cemu rownocze?nie Wielkim Mistrzem orderu, miał by? ła?cuch złoty z zawieszon? na nim gwiazd? orderow?, na ktorej powtorzono wizerunek orła. Płaskie ogniwa ła?cucha z monogramem RP w otoku li?ci d?bowych ł?czone były medalionami z herbami wojewodztw [6] . Nie był on jednak wykonany, natomiast formalnie klejnot orderowy stanowił rewindykowany w 1921 roku ła?cuch Stanisława Augusta Poniatowskiego, nie u?ywany jednak, na co wskazuj? oficjalne zdj?cia kolejnych prezydentow RP: Stanisława Wojciechowskiego oraz Ignacego Mo?cickiego (por. ksi?ga X lecie Polski Odrodzonej , Krakow 1928, s.85,86. Obecnie ła?cuch ten wraz z mieczem orderowym znajduje si? w kaplicy Zamku Krolewskiego w Warszawie).

Pierwszym kawalerem i Wielkim Mistrzem Orderu Orła Białego został Jozef Piłsudski - Naczelnik Pa?stwa (1918-1920) i zwyci?ski wodz naczelny w wojnie 1920 roku. Zdecydowan? wi?kszo?? ze stu dziesi?ciu (wg St. Łozy i 88 wg St. Oberle it nera) odznaczonych orderem w latach 1921-1939 stanowili cudzoziemcy, przede wszystkim głowy pa?stw z ktorymi Polska nawi?zała przyjazne stosunki, ich przedstawiciele dyplomatyczni oraz głowy rz?dow; m.in.: Woodrow Wilson - prezydent Stanow Zjednoczonych Ameryki (1922), Alexandre Millerand (1921), Gaston Doumerg ue (1924) i Albert Lebrun (1932) prezydenci Francji, Thomas Masaryk - prezydent Czechosłowacji (1925), Lauri Relander (1929) i Per Svinhufvud (1935) - prezydenci Finlandii, Ep it acio Pessoa da Silva - prezydent Brazylii (1922), Konstanty Paets - prezydent Estonii (1934), Aleksander I - krol Rumunii (1921), Albert I - krol Belgow (1921), Alfons XIII - krol Hiszpanii (1922), Wiktor Eman ue l III - krol Włoch (1922), Yoshih it o - cesarz Japonii (1923) i jego syn Hiroh it o - nast. tronu (1922), Charlotta Aldegunda - w. ks. Luksemburga (1932), Maria Aleksandra Wiktoria - krolowa Rumunii (1923), El?bieta - krolowa Belgow (1925), Borys III - car Bułgarii (1927), szach Reza Pahlevi - cesarz Iranu (1927), Amanullah - krol Afganistanu (1928), Gustaw V Adolf - krol Szwecji (1928), Haile Sellassie - cesarz Etiopii (1930), Haakon VII - krol Norwegii (1930) oraz Ben it o Mussolini - prezes Rady Ministrow Włoch (1923).

W gronie 23 Polakow odznaczonych orderem znalazły si? osobisto?ci pol it yczne takie jak: prezes Rady Ministrow Ignacy Jan Paderewski (1921), zasłu?ony przekonaniem prezydenta Stanow Zjednoczonych Woodrow Wilsona do idei proklamowania niepodległo?ci Polski, marszałek Sejmu Wojciech Tr?mpczy?ski (1921); prezes Rady Ministrow i min. skarbu Władysław Grabski (1923); Jozef Beck - minister spraw zagranicznych (1938), jak rownie? osoby nale??ce do hierarchii Ko?cioła katolickiego, w?rod nich arcybiskup Achilles Ratti (po?n. papie? Pius XI) w 1921 r. - nuncjusz papieski i jedyny dyplomata, ktory nie opu?cił Warszawy zagro?onej przez wojska bolszewickie, kardynałowie Edmund Dalbor (1921) - prymas Polski, Aleksander Kakowski - metropol it a warszawski (1925), August Hlond - prymas Polski (1932), a ponadto bp Zygmunt Łozi?ski (1921), kard. Piotr Gasparri (1925), ks. abp Adam Sapieha - metropol it a krakowski (1936), kard. Louis Dubois - abp Pary?a (1926), wreszcie Lorenzo Lauri (1927) i bp Francesco Marmaggi (1935) - nuncjusze apostolscy w Polsce.

Order nadano te? zasłu?onym wojskowym polskim: gen. Jozefowi Hallerowi - dowodcy II Brygady Legionow (1921); gen. Zygmuntowi Zieli?skiemu - dowodcy "?elaznej Brygady" Legionow Polskich (1921); płk Waleremu Sławkowi - prezesowi Rady Ministrow (1935), wreszcie gen. Edwardowi Rydzowi ?migłemu - Marszałkowi Polski (1936) i zagranicznym - przede wszystkim Ferdynandowi Fochowi - marszałkowi Francji, Wlk. Brytanii i Polski (1922) oraz Josephowi Joffre i Henri Petainowi - marszałkom Francji (1922), gen. Henri Le Rond - przew. Komisji plebiscytowej dla Gornrgo ?l?ska (1922) i gen. Janowi Laidonerowi - wodzowi nacz. wojsk łotewskich (1938).

Kawalerami OOB zostali natomiast zaledwie trzej uczeni: prof. Kazimierz Morawski - historyk, prezes PAU (1921), prof. Oswald Balzer - prawnik, historyk (1921), prof. Kazimierz Bartel - matematyk, prezes RM, senator RP (1932); cho? wielekro? ich wi?cej miało rzeczywiste i niepodwa?alne zasługi.

Jedynym kawalerem orderu odznaczonym po?miertnie był Bronisław Pieracki - minister spraw wewn?trznych, skrytobojczo zamordowany przez ukrai?skiego nacjonalist? (1934), natomiast jedynym pozbawionym orderu z mocy wyroku s?du był Wincenty W it os skazany w pol it ycznym procesie brzeskim; poseł do Sejmu Krajowego galicyjskiego (1908-1914), parlamentu austriackiego (1911-18), przewodnicz?cy Komisji Likwidacyjnej (1918), wspołtworca NKN, premier, wielokrotnie wybierany posłem w latach 1919-1930.

Ustawowy wymog działania "dla chwały i po?ytku Rzeczpospol it ej" sprawił natomiast, ?e order nie dostał si? przedstawicielom naszych najbli?szych s?siadow: Niemiec h it lerowskich i Rosji sowieckiej.

Orzeł Biały na wychod?stwie

Wbrew propagandowym twierdzeniom sowieckim i niemieckim, ?e pa?stwo polskie przestało istnie?, rz?d polski ukonstytuowany w ko?cu wrze?nia 1939 roku, pocz?tkowo we Francji, a nast?pnie w Anglii i b?d?cy legaln? reprezentacj? narodu sprawował wi?kszo?? funkcji mo?liwych do realizacji na wychod?stwie i w czasie wojny. Nale??ce do prezydenta RP konstytucyjne prerogatywy nadawania Orderu Orła Białego na zasadach okre?lonych ustaw? z dnia 4 lutego 1921 roku pozostały niezmienione, jednak praktycznie najwy?szym odznaczeniem stał si? Order Wojskowy Virtuti Militari. W ci?gu połwiecza 1939-1989 poza kolejnymi prezydentami RP na wychod?stwie (Władysławem Raczkiewiczem, Augustem Zaleskim, Stanisławem Ostrowskim, Edwardem Raczy?skim, Kazimierzem Sabbatem i Ryszardem Kaczorowskim) order otrzymały zaledwie cztery osoby, w tym trzy po?miertnie.

Pierwszym odznaczonym (zarz. Prezydenta RP 7 21.10.1941) "za zasługi w walce o Polsk? opart? na zasadach prawa i demokracji" został Henryk Lieberman (1941), adwokat, polityk, działacz robotniczy, poseł do parlamentu austriackiego i Sejmu, a od 1940 roku wiceprezes Polskiej Rady Narodowej, minister w rz?dzie gen. Sikorskiego i ...zdeklarowany przeciwnik Piłsudskiego.

Drugim kawalerem OOB był zmarły tragicznie w 1943 roku gen. broni Władysław Sikorski "zaliczony w poczet Kawalerow Orderu Orła Białego, najwy?szego odznaczenia honorowego, za istotne i wybitne zasługi dla chwały i po?ytku Rzeczpospolitej na stanowisku prezesa Rady Ministrow i Naczelnego Wodza Sił Zbrojnych" , na ktorego trumnie insygnia orderu Orła Białego zło?ył prezydent Władysław Raczkiewicz w czasie uroczysto?ci pogrzebowych (por. Dz.U. 1943, nr 8 - opis uroczysto?ci ).

Trzeci order otrzymał Tadeusz Tomaszewski (1950) - prezes emigracyjnej Rady Ministrow za prezydentury Augusta Zaleskiego ( Dz.U. 1950, Nr 1 , s. 1), a czwarty Eustachy Sapieha w 1956 r. ( zarz. Prezydenta RP z 7.08.1956 ).

Od Orderu Budowniczych Polski Ludowej do Orderu Zasługi PRL

Intryguj?cym i przemilczanym faktem (pomijanym w po?niej wydawanych przepisach i literaturze, zob. np. H. Holder w: Ordery i odznaczenia PRL . Warszawa 1963, s. 7) było zatwierdzenie dekretem PKWN z 22 grudnia 1944 roku o orderach, odznaczeniach i medalach ( Dz.U. RP nr 17 , poz. 91 - uchyl. ustaw? z 17.02.1960 o orderach i odznaczeniach - Dz.U. 1968, nr 10 , poz. 66) Orderu Orła Białego jako nagrody "wybitnych zasług poło?onych dla chwały i po?ytku Rzeczypospolitej Polskiej" . Nie powołano jednak jego kapituły i nie nadano nikomu jego insygniow, za? najwy?szym odznaczeniem cywilnym stał si? Order Budowniczych Polski Ludowej ustanowiony 2 lipca 1949 roku celem "wynagradzania wyj?tkowych zasług poło?onych dla dzieła budowy Polski Ludowej" i "odznaczania obywateli polskich zasłu?onych wybitnymi czynami w dziedzinie rozwoju gospodarki narodowej, o?wiaty, nauki, kultury, sztuki, ochrony zdrowia, obronno?ci kraju lub słu?by publicznej" (a tak?e przedsi?biorstw, instytucji i jednostek podziału terytorialnego!). Cudzoziemcom tego odznaczenia nie nadawano, poza haniebnymi przykładami nadania Virtuti Militari IV klasy gen. Iwanowi Sierowowi (1946, uchyl. 1995) i Krzy?a Wielkiego VM Leonidowi Bre?niewowi (1974, pozbaw. 1990).

Ustaw? z dnia 10 kwietnia 1974 roku o ustanowieniu Orderu Zasługi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ( Dz.U. nr 14 , poz. 83) ustanowiono nowy Order Zasługi PRL przypominaj?cy ikonograficznie Order Orła Białego, z tym ?e krzy? kawalerski OOB zast?piono pi?cioramiennym krzy?em gwia?dzistym (nieco zbli?onym kształtem do krzy?a orderowego miechowskich Bo?ogrobcow i napoleo?skiej Legii Honorowej), czerwono emaliowanym z białymi brzegami i p?kami promieni złotych mi?dzy ramionami oraz orłem pa?stwowym według wzoru zatwierdzonego dekretem z 7 grudnia 1955 roku (o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz piecz?ciach pa?stwowych - ( Dz.U. nr 47 , poz. 314), na ciemnoniebieskiej wst?dze, za? insygnia orderu I klasy noszono przez prawe rami? do lewego boku. Order przyznawano "obywatelom pa?stw obcych lub innym osobom zamieszkałym za granic?" za "wybitny wkład w dzieło rozwoju wspołpracy mi?dzynarodowej oraz umacniania przyja?ni z Polsk? Rzeczpospolit? Ludow?" . (Cho? z mocy art. 2 ust. 2 przepisow wprowadzaj?cych ustaw? z 16 pa?dziernika 1992 r., o orderach i odznaczeniach, uchylaj?cych przepisy o tytułach honorowych oraz zmieniaj?cych niektore ustawy - Dz.U. nr 90 poz.451 - straciła moc ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ustanowieniu Orderu Zasługi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej został on faktycznie utrzymany now? ustaw? orderow? (art. 13. 1) jako Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej b?d?cy "nagrod? za wybitne zasługi poło?one dla wspołpracy mi?dzy narodami. Order jest nadawany cudzoziemcom i zamieszkałym za granic? obywatelom polskim, ktorzy swoj? działalno?ci? wnie?li wybitny wkład we wspołprac? mi?dzynarodow? oraz wspołprac? ł?cz?c? Rzeczpospolit? Polsk? z innymi pa?stwami i narodami" - w niewiele zmienionej formie graficznej. Por. rozporz?dzenie Prezydenta RP z 10.10.1992 - Dz.U. nr 90 , poz. 452).

Orzeł Biały od roku 1991 do dzisiaj

Prace nad przygotowaniem nowej ustawy o orderach i odznaczeniach maj?cej uwzgl?dnia? zarowno przemiany ustrojowe, jak rownie? tradycje historyczne prowadzone były od połowy 1991 do pa?dziernika 1992 roku przez Biuro Kadr i Odznacze? oraz Biuro Prawne Kancelarii Prezydenta RP, przy wspołpracy Instytutu Nauk Prawnych PAN [7] , Instytutu Historii PAN, Wojskowego Instytutu Historycznego oraz muzeow narodowych i stowarzysze? kombatanckich. Przedstawiaj?c Sejmowi RP projekt ustawy o orderach i odznaczeniach Prezydent RP Lech Wał?sa upowa?nił wowczas Sekretarza Stanu w jego Kancelarii - Lecha Falandysza do reprezentowania w toku prac parlamentarnych jego stanowiska w sprawie (pismo do Marszałka Sejmu RP prof. Wiesława Chrzanowskiego z 02.03.1992 - druk nr 152).

W swym wyst?pieniu w Sejmie profesor Lech Falandysz podkre?lił, i? "przemiany zachodz?ce w Rzeczypospolitej Polskiej powoduj? konieczno?? pilnego uporz?dkowania systemu nagradzania osob zasłu?onych" . Zaakcentował on dobitnie, ?e "godno?? zwi?zana z nadaniem orderu wyklucza jak?kolwiek mo?liwo?? ubiegania si? o ten order przez samych zainteresowanych" - jak to miało miejsce w nieodległej przeszło?ci.

Projekty ustawy o orderach i odznaczeniach były przedmiotem dyskusji w Sejmie, jednak w materii OOB nie wnosiła ona szczegolnych zmian. Z poprawek zgłoszonych przez Senat RP, zwracała uwag? propozycja uzupełnienia art. 10 o pkt. 3 w brzmieniu: "Przywraca si? Ła?cuch Orderu Orła Białego i tradycj? jego u?ywania" . Postulat ten nie został przyj?ty nie tylko z racji, ?e byłoby to w istocie ustanowienie nie za? przywrocenie insygniow nie u?ywanych w II Rzeczypospolitej, ale z powodu zastrze?e? co do słuszno?ci stosowania XVIII-wiecznego klejnotu koronnego jako atrybutu prezydenta demokratycznego pa?stwa. (Form? orderu Orła Białego maj? niektore distinktoria kanonickie; ks. prałat Henryk Jankowski z Gda?ska nosi je na ła?cuchu Orderu).

Insygnia OOB u?ywane obecnie [8] nie odbiegaj? od wzoru ustanowionego w II Rzeczypospolitej, bowiem: "Odznak? Orderu Orła Białego jest krzy? rownoramienny, złocony, zako?czony na rogach ramion kulkami. Ramiona krzy?a pokryte s? czerwon? emali? z białymi brzegami w złoconym obramowaniu. Mi?dzy ramionami krzy?a umieszczone s? p?ki złoconych promieni. W ?rodku krzy?a biało emaliowany orzeł według wzoru okre?lonego w ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 roku o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej, ze złoconymi ?yłkami, koron?, dziobem i szponami. Na odwrotnej stronie ramiona krzy?a s? złocone, z biało emaliowanym obramowaniem i wypukłym napisem ZA OJCZYZN? I NAROD. W ?rodku krzy?a na okr?głej biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych li?ci d?bowych pokrytych zielon? emali? umieszczony jest złocony monogram RP. Krzy? zawieszony jest na bł?kitnej wielkiej wst?dze szeroko?ci 100 mm . Odznak? Orderu jest ponadto gwiazda orderowa srebrzona o ?rednicy 80 mm z o?miu p?kow promieni. Na gwie?dzie umieszczony jest złocony krzy? według wzoru opisanego w ust. 1, jednak?e bez orła i bez kulek na rogach ramion. Mi?dzy ramionami krzy?a złociste płomyki, na ramionach krzy?a złocony napis ZA OJCZYZN? I NAROD. W ?rodku krzy?a na okr?głej, biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych li?ci d?bowych pokrytych zielon? emali? umieszczony jest złocony monogram RP" .

W ustawie uchwalonej dnia 16 pa?dziernika 1992 ( Dz.U. nr 90 , poz. 450; zm. Dz.U. 1999 nr 101 poz.1177, Dz.U. 2000 nr 62 , poz. 718 i Dz.U. 2002 , nr 74 poz. 676) podkre?lono "ci?gło?? tradycji narodowych w wyro?nianiu zasług, cnot obywatelskich i wybitnych osi?gni??" (art.1). Order Orła Białego został uznany za najwy?szy w hierarchii order Rzeczypospolitej Polskiej nadawany za znamienite zasługi zarowno cywilne, jak wojskowe, poło?one w czasie pokoju lub wojny, dla chwały i po?ytku Rzeczypospolitej Polskiej. W my?l ustawy (art. 10) miał by? nadawany obywatelom polskim, a tak?e cudzoziemcom przez Prezydenta RP z jego własnej inicjatywy lub na wniosek Prezesa Rady Ministrow, ministrow, kierownikow urz?dow centralnych oraz wojewodow (art. 2), opiniowany przez Kapituł? stoj?c? "na stra?y honoru orderu" (art. 20. 1). Wa?kim, wynikaj?cym st?d jest przepis umo?liwiaj?cy pozbawienie orderu na wniosek Kapituły lub z inicjatywy prezydenta gdyby jego nadanie nast?piło w wyniku wprowadzenia w bł?d, albo - co istotniejsze - odznaczony popełnił czyn "wskutek ktorego stał si? niegodny orderu" (art. 36). W my?l art. 23 ustawy Kapituł? Orderu Orła Białego stanowi? Wielki Mistrz Orderu i pi?ciu członkow Kapituły. Poniewa? Prezydent RP z tytułu swego wyboru na ten urz?d staje si? ex lege jego kawalerem, Wielkim Mistrzem i przewodnicz?cym jego Kapituły [9] , pierwsze insygnia otrzymał Prezydent Lech Wał?sa (1993). Pierwszym odznaczonym Orderem Orła Białego został Jego ?wi?tobliwo?? Jan Paweł II - papie? (1993). W ci?gu dziesi?ciolecia liczba nada? obj?ła 98 osob, ktorym słu?y tytuł oficjalny: Kawalera Orderu Orła Białego.

Zgodnie z art. 7 ustawy orderowej, znaki OOB mog? by? nadawane po?miertnie, co jest szczegolnie istotne wobec wybitnych dowodcow wojskowych i działaczy niepodległo?ciowych przez długie lata ods?dzanych od czci i wiary, pozbawianych obywatelstwa polskiego i w rozmaity sposob wymazywanych z pami?ci pokole?. Dlatego form? oficjalnej ekspiacji przybrało odznaczenie w roku 1995 "w uznaniu historycznych zasług dla niepodległo?ci i chwały Rzeczypospolitej" : gen. broni Władysława Andersa - szefa sztabu I dyw. strzelcow w I Korpusie Polskim (1918), dowodc? Nowogrodzkiej Brygady Kawalerii w 1939 roku, wi??nia NKWD, organizatora i dowodc? II Korpusu Polskiego (1942-1944) i Naczelnego Wodza, bezprawnie pozbawionego w 1946 roku obywatelstwa polskiego; gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego "Bora" - Komendanta Głownego Armii Krajowej (1943-1944) premiera Rz?du Polskiego w Londynie (1947-1949); gen bryg. Leopolda Okulickiego "Nied?wiadka" - ostatniego dowodc? AK, skazanego w Moskwie w procesie politycznym szesnastu przywodcow podziemnego Pa?stwa Polskiego; gen. dyw. Stefana Roweckiego "Grota" - komendanta ZWZ, dowodc? Armii Krajowej, zamordowanego przez Niemcow; oraz gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego - szefa sztabu Legionow (1914), ministra spraw wojskowych II RP (1918) i Komendanta Głownego ZWZ.

Rownie? po?miertnie odznaczono delegatow rz?du RP na Kraj: Jana Skorobohatego - Jakubowskiego, Cyryla Ratajskiego, Jana Piekałkiewicza, Jana Jankowskiego i Stefana Korbo?skiego oraz Adolfa Bni?skiego - delegata rz?du RP na ziemie wcielone do III Rzeszy (1995), a roku 1996 Kazimierza Pu?aka - działacza robotniczego i polityka, przewodnicz?cego Rady Jedno?ci Narodowej (1944), wi??nia politycznego Szlisselburga (1911-1917), Łubianki (1945-1946) i Rawicza (1948-1950); oraz Eugeniusza Kwiatkowskiego - wspołtworc? przemysłu II RP.

Wydaje si? godne rozwa?enia po?miertne przywrocenie Orderu Orła Białego Wincentemu Witosowi - uwa?anemu za najwybitniejsz? posta? polskiego ruchu ludowego - premierowi Rz?du Obrony Narodowej w czasie wojny 1920 roku, wspołtworcy "Centrolewu", skazanemu i pozbawionemu praw w procesie brzeskim.

W?rod odznaczonych za ?ycia bohaterow drugiej wojny ?wiatowej znale?li si? gen. broni Stanisław Maczek (1994), El?bieta Zawacka "Zoe" - cichociemna, kaw. VM (1995) oraz Marek Edelman - ostatni dowodca powstania w Getcie Warszawskim (1998). Do ich grona doł?czyli, ?yj?cy - ale maj?cy ju? zapewnione miejsce na kartach historii: Adam Bie? - b. minister i delegat rz?du RP na kraj (1994); Jan Nowak-Jeziora?ski - działacz konspiracji w latach II wojny ?wiatowej, emisariusz rz?du RP na wychod?stwie, dyrektor sekcji polskiej radia Wolna Europy, Członek Kapituły OOB (1994); Stanisław Broniewski "Orsza" - harcerz, dowodca Szarych Szeregow, Kanclerz OOB w latach 1995-2000 (1995), prof. Jan Karski (1995) i Zbigniew Brzezi?ski (1995), a tak?e działacze opozycyjni Jacek Kuro? i Karol Modzelewski (1997), Tadeusz Mazowiecki - pierwszy premier III RP, członek Kapituły OOB od 1999, Władysław Bartoszewski - historyk, b. minister spraw zagranicznych, członek Kapituły OOB od 2001 (1995); prof. Krzysztof Skubiszewski - b. minister spraw zagranicznych, członek Kapituły OOB (1999) oraz prof. Bronisław Geremek (2002).

Najliczniejszymi kawalerami OOB s? - jak i poprzednio - głowy pa?stw: zarowno krolowie, jak prezydenci, odznaczani "w uznaniu znamienitych zasług w rozwijaniu przyjaznych i wszechstronnych stosunkow ich krajow z Rzeczpospolit? Polsk?" lub "rozwijaniu wspołpracy" , przy okazji ich wizyt w Polsce lub zagranicznych woja?y Prezydenta RP. Koronowane głowy to : Karol XVI Gustaw - krol Szwecji (1993), Beatrix - krolowa Holandii (1994), Harald V - krol Norwegii (1995), Małgorzata II - krolowa Danii (1995), El?bieta II - krolowa brytyjska (1996), Albert II - krol Belgow i Paola - krolowa Belgow (1999), Juan Carlos I - krol Hiszpanii i Sofia - krolowa Hiszpanii (2001), Akihito - cesarz Japonii (2002).
Odznaczeni prezydenci: Vaclav Havel - prezydent Republiki Czeskiej (1993), prezydenci Finlandii Mauno Koivisto (1993), Martti Ahtisaari ((1997) i Tarja Halonen (2001), Suleyman Demirel - prezydent Turcji (1993), prezydenci W?gier Arpad Goncz (1994) i Ferenc Madl (2001), prezydenci Litwy Algirdas Brazauskas (1996) i Valdas Adamkus (1999), prezydenci Włoch Oscar Scalfaro (1996) i Carlo Ciampi (2000), Jacques Chirac - prezydent Francji (1996), Constantinos Stephanopoulos - prezydent Grecji (1996), prezydenci Łotwy Guntis Ulmanis (1997) i Vaira Vike-Freiberga (2003), Leonid Kuczma - prezydent Ukrainy (1997), prezydenci Słowacji Michal Kova? (1997) i Rudolf Schuster (2002), Jorge Sampaio - prezydent Portugalii (1997), prezydenci Estonii Lennart Meri (1998) i Arnold R?tel (2001), Tomasz Klestil - prezydent Austrii (1998), prezydenci Niemiec Helmut Kohl (1998) i Johannes Rau (2002), Gerhard Schroder - kanclerz Niemiec (2002), Fernando Cardoso - prezydent Brazylii (2002), Nursultan Nazarbayev - prezydent Kazachstanu (2002), Milan Ku?an - prezydent Słowenii (2002).

Cho? odznaczeni nie zawsze wypełniaj? powinno?ci, trudno sugerowa? pozbawianie ich odznacze? maj?cych w tym przypadku charakter czysto kurtuazyjny. Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu przypisywana jest admonicja udzielona jednemu z kawalerow Orła Białego: "Zrob mi Wasze honor i zdejmij go gdy ci? b?d? wiesza?!" Warto jednak przypomnie?, ?e w przeszło?ci nadawanie niektorych orderow (np. Orderu Złotego Runa) osobom niegodnym decydowało o ich zwrocie przez istotnie zasłu?onych. Faktem jest te?, ?e Prezydent RP pozbawił w 1990 roku Wielkiego Krzy?a Zasługi Virtuti Militari bezpodstawnie udekorowanego Leonida Bre?niewa, a nast?pnie order ten odebrano Iwanowi Sierowowi - generałowi NKWD odpowiedzialnemu m.in. za podst?pne aresztowanie szesnastu przywodcow podziemnego pa?stwa polskiego.

Znacznie mniej liczni s? uczeni, ktorych w?rod kawalerow Orderu Orła Białego znalazło si? zaledwie czterech: prof. Aleksander Gieysztor - historyk, prezes PAN, sekretarz Kapituły OOB w latach 1995-1999 (1994), prof. Barbara Skarga - filozof, członek Kapituły OOB od 2001 (1995), prof. Stefan ?wie?awski - filozof (1996) oraz prof. Leszek Kołakowski - filozof (1997) oraz arty?ci: Witold Lutosławski - kompozytor (1994), Marianna Zimi?ska Sygiety?ska "Mira" - wspołzało?ycielka i dyrektorka Zespołu Pie?ni i Ta?ca "Mazowsze" (1995); a tak?e pisarze, publicy?ci i poeci: Czesław Miłosz - poeta, laureat literackiej nagrody Nobla (1994), Stanisław Stomma i Jerzy Turowicz (1994), Stanisław Lem (1996), Gustaw Herling-Grudzi?ski (1998), Zbigniew Herbert (1998), Karl Dedecius - tłumacz i propagator literatury polskiej (2003).

W przeciwie?stwie do nada? z lat 1705-1939 Prezydent i Kapituła uznali za godne uhonorowania zasługi jedynie dwu - poza papie?em - osob duchownych: ks. kardynała Stefana Wyszy?skiego - prymasa Polski odznaczonego po?miertnie (1994) oraz ks. Jozefa Tischnera - filozofa, pisarza i publicyst? (1999). W gronie odznaczonych znale?li si? wreszcie dobro czyni?cy: Zofia Morawska - długoletnia opiekunka niewidomych w Laskach (1994), Jan Zamoyski - senator RP i opiekun sierot (1995) oraz Irena Sendlerowa - zasłu?ona dla ratowania dzieci ?ydowskich z Getta warszawskiego (2003).

Pozostaje tedy zako?czy? ?yczeniem ministra Falandysza, przemawiaj?cego w Sejmie RP, by to "szczegolne, niematerialne wyro?nianie zasług, odwagi, cnot obywatelskich i wybitnych osi?gni??, przywrociło orderom ich godno??, a ich Kawalerom nale?ny im szacunek" .

Przypisy:

[1] Autor - profesor nauk prawnych brał w 1991 r. udział w tworzeniu nowej ustawy o orderze Orła Białego, na ?yczenie Kancelarii Prezydenta RP skierowane do dyrektora Instytutu Nauk Prawnych PAN. Niniejszy esej był przeznaczony do Ksi?gi Pami?tkowej Profesora Lecha Falandysza - b. Sekretarza Stanu w Kancelarii Prezydenta RP i Rektora Wy?szej Szkoły Handlu i Prawa - niewydanej przez ni? z niejasnych przyczyn.

[2] Trzy egzemplarze medalu nale??ce do Karola Stanisława, Jana Mikołaja oraz Michała Antoniego ks. Radziwiłłow. znajduj? si? w zbiorach Gabinetu Numizmatycznego Zamku Krolewskiego w Warszawie.

[3] "Est autem tocius Polonie Regni caput insigne et generale Aquila alba, capite gestans coronam auream, alis extensis et in longum per lineam auream adornatis, in campo rubeo. Quam solus Rex et princeps monarcha Polonie solet pro insignio et armis in clipeo portare" - Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae . Z r?kopisu kornickiego wyd. Z. Celichowski. Pozna? 1885.

[4] Zob. M. Opałek: Pami?tkowe odznaki i medale polskie . Zesz. 1-3 Krakow 1915-1917.

[5] Zob. m.in. B. Krolikowski: Polski orzeł wojskowy 1807-1978 . Lublin 1978; M.K. Malinowski: Polski orzeł wojskowy (w:) Bro? i barwa Niepodległej Polski. Katalog wystawy Elbl?g 1978 , s. 110-126; A.R. Chody?ski: Uwagi o kształtach orłow polskich (w:) Orzeł - znak ?ołnierza polskiego. Malbork 1983 , s.23-33; H. Wielecki, R. Sieradzki: Wojsko Polskie 1921-1939. Odznaki pami?tkowe piechoty . Warszawa 1991 oraz tych samych autorow: Organizacja i odznaki kawalerii . Warszawa 1992.

[6] Ustaw? z 18 marca 1932 r. zmieniono wzor ła?cucha, zło?onego odt?d z "orłow biało emaliowanych, z koron?, dziobem i szponami złotymi, poł?czonych naprzemian z medalionami owalnymi emaliowanymi z wizerunkiem Matki Bo?ej z Dzieci?tkiem na r?ku i medalionami owalnymi, emaliowanymi z monogramem MARYA" - jednak ła?cuch o tym wzorze nie był nigdy u?ywany.

[7] i jego pracownika - autora niniejszego tekstu. [8] Zgodnie z rozporz?dzeniem Prezydenta RP z 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarow, wzorow rysunkowych oraz sposobu i okoliczno?ci noszenia odznak orderow i odznacze? - Dz.U. nr 90 poz..452.

[9] obecnie w składzie: prof. Barbara Skarga (Kanclerz Orderu), Władysław Bartoszewski (sekretarz Kapituły), Tadeusz Mazowiecki, Jan Nowak-Jeziora?ski i prof. Krzysztof Skubiszewski (członkowie).

Jan Pruszy?ski