ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Ελληνικ? οικονομ?α κατ? την πρ?τη περ?οδο ?παρξη? του νεοελληνικο? κρ?του? στηριζ?ταν στον πρωτογεν? τομ?α, δηλαδ? την αγροτικ? παραγωγ?. Βιομηχαν?α δεν υπ?ρχε, μ?νο οικοτεχν?α. Οι προσπ?θειε? των Κυβερν?σεων επ? τη? βασιλε?α? του ?θωνο? για την δημιουργ?α βιομηχαν?α? δεν ε?χε επιτυχ?α. Στον τομ?α παροχ?? υπηρεσι?ν αν?πτυξη γν?ρισε η ναυτιλ?α και το εμπ?ριο. ?να ?λλο χαρακτηριστικ? τη? οικονομ?α? του νεοσ?στατου Ελληνικο? Κρ?του? ?ταν ο μικρ?? βαθμ?? ενσωμ?τωση? στο διεθν?? οικονομικ? σ?στημα. Δεν παρακολουθε? τ?σο, ?σο, ?σω? θα ?πρεπε τι? διεθνε?? οικονομικ?? εξελ?ξει?. Τα στοιχε?α αυτ? θα τα εξετ?σουμε αναλυτικ? στην πρ?τη εν?τητα που ακολουθε? και η οπο?α ?χει διαιρεθε? σε τ?σσερι? υποεν?τητε?. Τρει? για να καλ?ψει ?λο το φ?σμα των οικονομικ?ν δραστηριοτ?των, δηλαδ? τον πρωτογεν?, τον δευτερογεν? και τον τριτογεν? τομ?α τη? οικονομ?α? και μ?α τ?ταρτη στην οπο?α εξετ?ζουμε την σχ?ση τη? Ελληνικ?? οικονομ?α? με το παγκ?σμιο οικονομικ? σ?στημα.

Την ?δια δια?ρεση ακολουθο?με και στην δε?τερη εν?τητα, στην οπο?α επισημα?νουμε τι? μεταβολ?? που συν?βησαν σε κ?θε μ?α απ? τι? εξεταζ?μενε? πτυχ?? τη? οικονομ?α? κατ? την περ?οδο μετ? την δεκαετ?α του 1870 και μ?χρι το 1909. Εκε? βλ?πουμε την ποσοτικ? αν?πτυξη μεν τη? αγροτικ?? παραγωγ??, δ?χω? ?μω? να υπ?ρχει κ?ποιο? κεντρικ?? σχεδιασμ?? και να δοθο?ν κατευθ?νσει? για καλ?τερη επιλογ? καλλιεργει?ν. Στον δευτερογεν? τομ?α, βλ?πουμε να συντελε?ται καθυστερημ?να η αν?πτυξη τη? βιομηχαν?α?. ?θηση στον τομ?α δ?νουν τα δημ?σια ?ργα. Η δημιουργ?α υποδομ?ν στον τομε?? των συγκοινωνι?ν και των επικοινωνι?ν ε?ναι μ?α σημαντικ? επ?ση? μεταβολ? που συντελε?ται σε αυτ? τη χρονικ? περ?οδο. Ταυτ?χρονα, βλ?πουμε να γ?νεται μ?α προσπ?θεια για ενσωμ?τωση τη? ελληνικ?? οικονομ?α? στο παγκ?σμιο σ?στημα.

Η περ?οδο? που εξετ?ζουμε καλ?πτει συνολικ?? την διακυβ?ρνηση του Καποδ?στρια και τι? Κυβερν?σει? επ? ?θωνο? και Γεωργ?ου Α?. Οι προσπ?θειε? των Κυβερν?σεων αυτ?ν αποσκοπο?σαν στην αντιμετ?πιση τη? χα?δου? καταστ?σεω? στην οπο?α βρισκ?ταν η κατεστραμμ?νη απ? την δεκαετ? π?λεμο και τι? εμφ?λιε? διαμ?χε? χ?ρα. Η δημιουργ?α του κρατικο? μηχανισμο?, των βασικ?ν θεσμ?ν και ν?μων και η επ?τευξη τη? ευταξ?α? και κλ?ματο? ασφαλε?α? ?ταν απολ?τω? αναγκα?ε? για την επιβ?ωση του Ελληνικο? κρ?του? και για την οικονομικ? του αν?πτυξη μ?σα στο διεθν?? περιβ?λλον.

 

 Α.
 Τα χαρακτηριστικ? τη? Ελληνικ?? Οικονομ?α? πριν το 1880

Α1. Στον πρωτογεν? τομ?α

?πω? ε?παμε Οικονομ?α του νεοσ?στατου Ελληνικο? κρ?του? το 1930 ?ταν κατ? β?ση αγροτικ? . Το μεγαλ?τερο μ?ρο? του πληθυσμο? ζο?σε στα χωρι?, μ?σα στα πλα?σια μια? μικρ?? και αυτ?ρκου οικονομ?α? παρ?γοντα? οι ?διοι το μεγαλ?τερο μ?ρο? των προ??ντων που ε?χαν αν?γκη [1] .  

Οι καλλιεργητ?? ?ταν ιδιοκτ?τε? των αγροτεμαχ?ων που καλλιεργο?σαν, ? απλο? νομε?? (ενοικιαστ?? ? μορτ?τε? [2] ) αυτ??. Η καλλι?ργεια γιν?ταν με πρωτ?γονα μ?σα και κατ?βαλαν   μεγ?λο κ?πο για να ?χουν μικρ? γεωργικ? ? κτηνοτροφικ? παραγωγ? [3] . Οι καλλι?ργειε? ?ταν κυρ?ω? δημητριακ?ν και υπ?ρχαν αρκετ?? εκτ?σει? με ελαι?νε? και αμπ?λια. Επ? Γεωργ?ου Α?αναπτ?χθηκε ιδια?τερα η αμπελουργ?α λ?γω τη? αυξημ?νη? ζ?τηση? τη? σταφ?δα? [4] .

Μεγ?λο ζ?τημα απ? την σ?σταση του Ελληνικο? Κρ?του? ?ταν η διανομ? των ≪εθνικ?ν γαι?ν≫, των κτημ?των δηλαδ? που αν?καν σε Οθωμανο?? (μουσουλμ?νου?) που ?φυγαν ? θανατ?θηκαν κατ? την δι?ρκεια τη? επαναστ?σεω? στην Πελοπ?ννησο. (Τα κτ?ματα των Οθωμαν?ν στην Ανατολικ? Στερε? πρ?φθασαν οι ιδιοκτ?τε? του? να τα πουλ?σουν σε ?λληνε? -Χριστιανο?? πριν την αποχ?ρησ? του?). Ο Καποδ?στρια? και ο ?θων ?θελαν να τα διανε?μουν σε ακτ?μονε?. Τελικ?? το ?ργο αυτ? συνετ?λεσε η Κυβ?ρνηση Κουμουνδο?ρου το 1871. ?τσι στην Πελοπ?ννησο ?χουμε α?ξηση των μικρο?διοκτητ?ν [5] . Αυτ? ?ταν η πρ?τη αγροτικ? μεταρρ?θμιση.

Α.2. Στον δευτερογεν? τομ?α

Ο τομ?α? τη? μεταποι?σεω?, δηλαδ? η δευτερογεν?? παραγωγ? συν?θω? δεν ξεπερνο?σε τα πλα?σια του αγροτικο? νοικοκυριο?, ?που τα μ?λη τη? οικογενε?α? μεταποιο?σαν τα προ??ντα που παρ?γαγαν για να καλ?ψουν τι? αν?γκε? του? σε ?λλα αγαθ? (ρο?χα, εργαλε?α, κ.λπ.). Κ?ποιε? φορ?? κ?ποιοι πλαν?διοι   εποχιακο? τεχν?τε?, ασκο?σαν την τ?χνη του? παρ?λληλα, ?μω? και συμπληρωματικ? με τι? αγροτικ?? του? ασχολ?ε? [6] . Το Οθωνικ? καθεστ?? προσπ?θησε να προωθ?σει την εκβιομηχ?νιση τη? χ?ρα?, δ?χω? ?μω? αποτ?λεσμα ?πω? απεδε?χθη. Ε?ναι χαρακτηριστικ? ?τι απ? τα ε?κοσι δ?ο σχ?δια που ε?χαν υποβληθε? στι? Κυβερν?σει? επ? ?θωνο?, μ?νο τ?σσερα απερρ?φθησαν. Τα υπ?λοιπα εγκρ?θηκαν, αλλ? δεν τελεσφ?ρησαν. Τα επιχειρηματικ? αυτ? σχ?δια υπεβλ?θησαν στην Κυβ?ρνηση προκειμ?νου να ζητ?σουν κ?θε ε?δου? παροχ?? (ακ?μη και οικονομικ??), διευκολ?νσει? και προν?μια ?στε να επιτ?χει ο ευεργετικ?? για την χ?ρα (?πω? δεν παρ?λειπαν να αναφ?ρουν) σκοπ?? του?. Και σχεδ?ν ?λα (εκτ?? απ? χρηματικ?? παροχ??) ?σα ζητο?σαν παρεχωρ?θησαν απ? το κρ?το? στου? επ?δοξου? βιομηχ?νου?, απ? οικ?πεδα μ?χρι ατ?λεια στην εισαγωγ? εξοπλισμο? και φορολογικ?? διευκολ?νσει? [7] .

?μω? η προσπ?θεια απ?τυχε, δι?τι η δομ? τη? κοινων?α? δεν ευνοο?σε την μορφ? συγκεντρωμ?νων εργαστηρ?ων. Στην Ελλ?δα δεν ε?χε σχηματισθε? οικονομ?α τη? αγορ??, ο?τε η   κοινωνικ? διαφοροπο?ηση ε?χε φθ?σει σε τ?τοιο σημε?ο ?στε να ευνοε? τον σαφ?στερο καταμερισμ? εργασ?α?. Γι' αυτ? μ?νο τρει? με τ?σσερι? τ?τοιε? επιχειρ?σει? επ?ζησαν, και αυτ? επειδ? προσαρμ?στηκαν στι? ειδικ?? συνθ?κε? τη? Ελληνικ?? Οικονομ?α? [8] .?να χαρακτηριστικ? παρ?δειγμα αποτυχ?α? βιομηχανικο? εγχειρ?ματο? ε?ναι η περ?πτωση του μεταξουργε?ου του Δουρο?τη στην Σπ?ρτη. Εκε?, αφο? οι εργ?τε? ?μαθαν τι? ν?ε? τεχνικ?? κλ?σεω? τη? μετ?ξη? στο εργοστ?σιο, επ?στρεψαν στα σπ?τια του? και αφο? βελτ?ωσαν τα παραδοσιακ? του? εργαλε?α, ?ρχισαν να παρ?γουν στι? οικοτεχν?ε? του? μεταξωτ? ν?μα τη? ?δια? ποι?τητα? με αυτ? του εργοστασ?ου [9] . ?να ακ?μη παρ?δειγμα, αποτελε? η περ?πτωση τη? αποτυχ?α? του ≪Βασιλικο? Ζαχαροποι?ου≫ στο Καινο?ριο, το οπο?ο απετ?λεσε και το τ?λο? των προσπαθει?ν για την εκβιομηχ?νιση τη? χ?ρα? με την προστασ?α του κρ?του?. Το θ?μα τη? κρατικ?? προστασ?α? θα επαν?λθει στην επ?μενη χρονικ? περ?οδο που εξετ?ζουμε στην εν?τητα Β?. Οι προηγο?μενε? αποτυχ?ε? ?δωσαν επιχειρ?ματα στου? οπαδο?? του λεγομ?νου φιλελε?θερου πνε?ματο? τη? οικονομ?α? να εκθει?ζουν τα προτερ?ματα του ανταγωνισμο? και τη? ελευθερ?α? των συναλλαγ?ν [10] .

Μετ? το 1850 εξελ?ξει? στον τομ?α τη? μεταξουργ?α? δ?νουν ν?α τροπ?. Συγκεκριμ?να, η ?νοδο? τη? τιμ?? του ακατ?ργαστου κουκουλιο? λ?γω μια? επιδημ?α που ε?χε πλ?ξει την σηροτροφ?α τη? Γαλλ?α? και ταυτ?χρονα η ?χι καλ? ποι?τητα του μεταξον?ματο? που παρ?γαγαν τα οικιακ? εργαστ?ρια, ?στρεψε την ελληνικ? σηροτροφ?α στην παραγωγ? και εξαγωγ? ακατεργ?στων κουκουλι?ν. ?τσι τα οικιακ? εργαστ?ρια μεταξουργ?α? οδηγο?νται σε κλε?σιμο. Αυτ? ε?χε ω? συν?πεια την συγκ?ντρωση τη? επεξεργασ?α? μετ?ξη? σε εργοστ?σια [11] .   ?τσι λοιπ?ν προ? τα τ?λη τη? δεκαετ?α? του 1850 ?χουμε την εμφ?νιση τη? πρ?τη? βιομηχαν?α? στον Ελλαδικ? χ?ρο, τη? μεταξουργ?α?. Μ?χρι το1860 δημιουργο?νται   π?ντε μεταξουργ?α και μ?σα στην επ?μενη δεκαετ?α ?λλα επτ? [12] .

Μ?χρι το τ?λο? τη? δεκαετ?α? του 1870 κ?νουν την εμφ?νισ? του? και ?λλε? βιομηχαν?ε? (π?ντω? ?χι π?νω απ? τρι?ντα συνολικ??) που δραστηριοποιο?νταν στου? τομε?? τη? κλωστο?φαντουργ?α? και των τροφ?μων [13] .

Α3. Στον τριτογεν? τομ?α

Με την επικρ?τηση τη? ειρ?νη?, αρχ?ζει να αναπτ?σσεται η ναυτιλ?α και το εμπ?ριο. Για την ?νθηση του εμπορ?ου σημαντικ? ρ?λο ?παιξε η πολιτικ? του κρ?του? που απ? το 1835 καθι?ρωσε την πλ?ρη ελευθερ?α του εμπορ?ου, η αν?πτυξη των συγκοινωνι?ν στην Ανατολικ? Μεσ?γειο κυρ?ω? με την δι?δοση τη? ατμοπλο?α? (αν και ?χι ακ?μη στα ελληνικ? πλο?α) και η εξ?πλωση των τηλεγραφικ?ν δικτ?ων μετ? το 1860. [14]

Εδ? πρ?πει να επισημ?νουμε ?τι η δημιουργ?α υποδομ?ν στον συγκοινωνιακ? τομ?α δεν ?ταν στι? ?μεσε? προτεραι?τητε? των Κυβερν?σεων επ? ?θωνο?. Μ?χρι το 1860 το οδικ? δ?κτυο τη? χ?ρα? ?ταν μ?λι? συνολικο? μ?κου? εκατ?ν πεν?ντα χιλιομ?τρων, εν? ?πειτα ?ρχισε να επεκτε?νεται με γοργο?? ρυθμο??. Η χ?ρα δεν ε?χε ακ?μη οργανωμ?να λιμ?νια. Η αν?πτυξη τη? ναυτιλ?α? ε?ναι γεγον??, αλλ? η χρ?ση τη? ατμοπλο?α? απ? τα ελληνικ? πλο?α ?ταν περιορισμ?νη κατ? την περ?οδο που εξετ?ζουμε. Η Ερμο?πολη τη? Σ?ρου ?γινε η ναυτικ? πρωτε?ουσα τη? χ?ρα? εν? αξι?λογα ναυτικ? κ?ντρα ?ταν η ?δρα, οι Σπ?τσε? και το Γαλαξ?δι. [15] Ο σιδηρ?δρομο? κ?νει την εμφ?νισ? του με την γραμμ? Αθην?ν Πειραι?? κατ? το 1869 [16] (ε?ναι η σημεριν? γραμμ? του ΗΣΑΠ).

 Το εξωτερικ? εμπ?ριο τη? Ελλ?δο?: κατ? την περ?οδο αυτ? βασιζ?ταν στι? εξαγωγ??: β?μβακο?, μολ?βδου, θε?ου, σταφ?δα?, κουκουλι?ν, ο?νου, κατεργασμ?νων δερμ?των κ.?, εν? οι εισαγωγ?? αφορο?σαν υφ?σματα, δημητριακ?, ακατ?ργαστα δ?ρματα, ζ?χαρη, ξυλε?α, ν?ματα, ζ?α και καφ? [17] .

Στο χρηματοπιστωτικ? σ?στημα, ?χουμε την ?δρυση τη? Εθνικ?? Τραπ?ζη? το 1841 με σκοπ? αρχικ?? να παρ?χει χαμηλ?τοκα δ?νεια κυρ?ω? στου? εμπ?ρου?, οι οπο?οι μ?χρι τ?τε αναγκ?ζονταν να προσφε?γουν στου? τοκογλ?φου?. Μ?χρι τ?τε ο δανεισμ?? κεφαλα?ων ?ταν μονοπ?λιο των τοκογλ?φων. Το 1843 ?μω? η ΕΤΕ ?ρχισε να δανε?ζει με χαμηλ? επιτ?κιο στου? ?διου? του? τοκογλ?φου? οι οπο?οι με την σειρ? του? παρε?χαν δ?νεια με τοκογλυφικ? επιτ?κιο στου? αγρ?τε? και καλλιεργητ?? με αρνητικ?? για την οικονομ?α συν?πειε?. Μετ? την ?νωση των Επταν?σων με την Ελλ?δα ?χουμε και την δραστηριοπο?ηση στον Ελλαδικ? χ?ρο τη? Ιονικ?? Τραπ?ζη? [18] .

Α.4. Η σχ?ση με το παγκ?σμιο οικονομικ? σ?στημα

Οι δ?ο πρ?τε? δεκαετ?ε? απ? την ?κρηξη τη? ελληνικ?? επαναστ?σεω? ?ταν κρ?σιμε? και καθοριστικ?? για τον τρ?πο τη? εντ?ξεω? τη? Ελλ?δο? στο διεθν?? οικονομικ? σ?στημα. Οι γεωπολιτικ?? συνθ?κε? ?ταν ιδανικ??, καθ?? οι μεγ?λε? δυν?μει?, και κυρ?ω? η Αγγλ?α αντιμετ?πιζαν σοβαρ? ενδεχ?μενε? προοπτικ?? διαδοχ?? τη? Οθωμανικ?? Αυτοκρατορ?α? απ? μ?α ?λλη κρατικ? οντ?τητα, προσαρμοσμ?νη στα δυτικ? πρ?τυπα. Αυτ? θα μπορο?σε να ε?ναι ?να Ελληνικ? Κρ?το? το οπο?ο θα επεκτειν?ταν σε μεγ?λο μ?ρο? τη? Οθωμανικ?? επικρατε?α? [19] . Δυστυχ??, ?μω?, οι επαναστατημ?νοι ?λληνε? και ?πειτα το νεοσ?στατο Ελληνικ? κρ?το? δεν εν?πνευσαν την   εμπιστοσ?νη ?τι θα μπορο?σαν να ανταποκριθο?ν σε αυτ?ν το ρ?λο. Το?το οφε?λεται σε μεγ?λο βαθμ? στι? καταστροφ?? του αγ?να, που ?χουν τη ρ?ζα του? στι? εμφ?λιε? διαμ?χε? που απ?τρεψαν την γρ?γορη επικρ?τηση τη? επαναστ?σεω?. Απεναντ?α? η χ?ρα παραδ?θηκε σε μ?α δεκαετ? περ?οδο συνεχ?ν πολ?μων, καταστροφ?ν και εμφυλ?ων ερ?δων. Ο πολ?τιμο? χρ?νο? δεν χ?θηκε απλ??, αλλ? επενδ?θηκε στη οπισθοδρ?μηση και την αποδυν?μωση τη? χ?ρα?. Ο Καποδ?στρια? και οι κυβερν?σει? του ?θωνα δεν κατ?ρθωσαν να ανακτ?σουν το χαμ?νο ?δαφο? [20] .

Στη συν?χεια η Αγγλ?α προσανατολ?στηκε στη διατ?ρηση τη? Οθωμανικ?? Αυτοκρατορ?α? και τον εκσυγχρονισμ? τη?, οπ?τε, ?ταν ?ρχισε η Ελλ?δα να εκσυγχρον?ζεται ?ταν πλ?ον αργ?. Οι διεθνε?? συγκυρ?ε? δεν ?ταν ευνο?κ?? για την Ελλ?δα. ?χασε την ευκαιρ?α να προλ?βει το τρ?νο τη? δε?τερη? φ?ση? τη? βιομηχανικ?? επαν?σταση? (1830-1870) [21] , τ?τε που δεν ε?χε αναπτ?ξει ακ?μη ιλιγγι?δη ταχ?τητα. ?τσι δεν κατ?φερε να ενταχθε? στο διεθν?? οικονομικ? σ?στημα κ?τω απ? συνθ?κε? μικρ?τερη?, τουλ?χιστον, εξ?ρτηση?, κατ? το παρ?δειγμα χωρ?ν ?πω? η Νορβηγ?α, η Σουηδ?α, η Δαν?α, η Πρωσσ?α η Βαυαρ?α κ.?. [22] .

 

Β.
Οι αλλαγ?? που συν?βησαν απ? το 1880 ?ω? το 1909

 

Β.1. Στον πρωτογεν? τομ?α

Η ενσωμ?τωση τη? Θεσσαλ?α? το 1881 σ?μαινε ?τι το Ελληνικ? Κρ?το? ε?χε στην επικρ?τει? του μεγ?λε? ε?φορε? πεδιν?? εκτ?σει? που θα μπορο?σαν να καταστ?σουν αυτ?ρκη την Ελληνικ? αγορ? σε σιτηρ?. Αυτ? δεν ?γινε δι?τι ο θεσσαλικ?? κ?μπο? αν?κε σε λ?γου? μεγαλο?διοκτ?τε? γη?, ?λληνε? που αγ?ρασαν τι? εκτ?σει? αυτ?? (τα λεγ?μενα ≪τσιφλ?κια≫) απ? του? Το?ρκου? τι? παραμον?? τη? ενσωματ?σεω?, οι οπο?οι δεν ?διναν ενδιαφ?ρον για την α?ξηση τη? παραγωγ??. Προτιμο?σαν να ?χουν περιορισμ?νη παραγωγ? για να επιτυγχ?νουν ακριβ? τιμ? πωλ?σεω? των σιτηρ?ν. Αυτ? ε?χε δυσμενε?? οικονομικ?? και κοινωνικ?? συν?πειε?. (Οι ακτ?μονε? καλλιεργητ?? αργ?τερα, το 1910, ξεσηκ?θηκαν και εξαν?γκασαν την Κυβ?ρνηση να διανε?μει τα τσιφλ?κια) [23] .

Η δημιουργ?α Εργοστασ?ου λιπασμ?των στι? αρχ?? του 20 ^ου αι?νο? ?κανε εφικτ? την α?ξηση τη? παραγωγ?? [24] .

Η   υπεραν?πτυξη τη? μονοκαλλι?ργεια? του αμπελιο? χ?ριν τη? σταφ?δα? σε συνδυασμ? με την πτ?ση τη? τιμ?? τη? κατ? την δεκαετ?α του 1890 προκ?λεσε κρ?ση στην αγροτικ? οικονομ?α τη? χ?ρα? [25] . Ω? δι?ξοδο? βρ?θηκε αργ?τερα η διοχ?τευση τη? υπερπαραγωγ?? τη? σταφ?δα? στην βιομηχαν?α παρασκευ?? ηδυπ?των ≪κονι?κ≫ [26] .

Β.2. Στον δευτερογεν? τομ?α

Στον τομ?α τη? βιομηχαν?α? ?χουμε την εμφ?νιση περ?που 120 βιομηχανι?ν κατ? την δεκαετ?α του 1880, με την αξιοπο?ηση εγχωρ?ων κυρ?ω? επενδυτικ?ν κεφαλα?ων και αξιοποι?ντα? το εργατικ? δυναμικ? εργατρι?ν που ε?χαν λιγ?τερε? αποδοχ?? απ? του? ?νδρε? και περισσ?τερη σταθερ?τητα στην εργασ?α [27] .

?φεση επ?λθε γ?ρω στα μ?σα τη? δεκαετ?α? του 1890 και μ?λιστα κατ? την πτ?χευση του 1893, λ?γω ελλε?ψεω? κεφαλα?ων για επενδ?σει?. Προ? το τ?λο? του αι?νο? επ?λθε αν?καμψη λ?γω τη? εξυγι?νσεω? του νομισματικο? συστ?ματο?, τη? υποτιμ?σεω? του εθνικο? νομ?σματο? και τη? προσφορ?? εργασ?α? εκ μ?ρου? π?λι των γυναικ?ν που αναζητο?σαν συμπληρωματικ? εισ?δημα, λ?γω ακριβ?? τη? οικονομικ?? κρ?σεω?. Το πλε?νασμα τη? σταφ?δα? αξιοποι?θηκε για την βιομηχανικ? παραγωγ? του ≪κονι?κ≫. Ταυτοχρ?νω? ?χουμε αν?πτυξη   των μηχανουργε?ων του Πειραι?, του Β?λου και τη? Σ?ρου για την κ?λυψη των αναγκ?ν τη? ατμοπλο?α?, των σιδηροδρ?μων και του εξοπλισμο? των ορυχε?ων. Στι? αρχ?? του 20 ^ου αι?νο? εμφαν?ζονται και τα εργοστ?σια παραγωγ?? Ηλεκτρισμο?, σημαντικ?? παρ?γοντα? για την αν?πτυξη τη? βιομηχαν?α?, καθ?? και βιομηχαν?ε? παραγωγ?? τσιμ?ντου και λιπασμ?των [28] .

Β.3. Στον τριτογεν? τομ?α

Η μεταβολ? που ?χουμε στο χρηματοπιστωτικ? σ?στημα ε?ναι η προ? το τ?λο? του 19 ^ου αι?να ?δρυση και ?λλων τραπεζ?ν στην Ελλ?δα, ?πω? τη? Τραπ?ζη? των Αθην?ν, τη? Τραπ?ζη? τη? Ανατολ??, τη? Λα?κ?? Τραπ?ζη? και τη? Εμπορικ?? Τραπ?ζη? [29] .

Σημαντικ? ε?ναι η αν?πτυξη του τομ?α των μεταφορ?ν. Στη ναυτιλ?α ?χουμε την ραγδα?α δι?δοση τη? ατμοπλο?α?, κυρ?ω? με την πρωτοβουλ?α εφοπλιστ?ν απ? την Χ?ο, την Ιθ?κη και την Κεφαλλην?α. Σημαντικ? πρ?οδο ?χουμε στην επ?κταση του οδικο? δικτ?ου που μ?χρι την δεκαετ?α του 1880 σχεδ?ν δεκαπλασι?ζεται για να φθ?σει τα χ?λια τριακ?σια χιλι?μετρα. Το σιδηροδρομικ? δ?κτυο επεκτε?νεται ταχ?τατα και το 1892 φθ?νει τα εννιακ?σια χιλι?μετρα, για να ολοκληρωθε? μ?χρι το 1909 φθ?νοντα? περ?που τα χ?λια εξακ?σια [30] (και σχεδ?ν να παραμε?νει εκε? ≪?χρι τη? σ?μερον≫!). ?να ?λλο σημαντικ? ?ργο με ευεργετικ?? συν?πειε? για την οικονομ?α ?ταν η δι?νοιξη τη? δι?ρυγα? τη? Κορ?νθου, ?να ?νειρο χιλιετηρ?δων, η οπο?α δι?ρκεσε απ? το 1882 ?ω? το 1893 [31] .

Β.4. Η σχ?ση με το παγκ?σμιο οικονομικ? σ?στημα

?πω? ε?δαμε, κατ? την προηγο?μενη χρονικ? περ?οδο η Ελλ?δα ε?χε χ?σει την ευκαιρ?α να συμμετ?σχει στη δε?τερη φ?ση τη? βιομηχανικ?? επαναστ?σεω?. Η Ελλ?δα τη? περι?δου αυτ?? καλε?ται να ενσωματωθε? σε ?να διεθν?? οικονομικ? σ?στημα που κυριαρχε?ται απ? εμπορικ? και τραπεζικ? δ?κτυα με κ?ντρο το Λονδ?νο, ?λλα ταυτ?χρονα διακλαδ?ζονται και σε ?λλε? χ?ρε? ?πω? η Γαλλ?α, η Ολλανδ?α, η Αμερικ? και η Γερμαν?α. Χαρακτηρ?ζεται απ? την επιταχυν?μενη αν?πτυξη του καπιταλισμο? και τη? τεχνολογ?α? [32] .

Η Ελλ?δα εκσυγχρον?σθηκε μεν αλλ? με τ?σο βραδε?? ρυθμο?? που εν τ?λει υποσκελ?στηκε απ? του? γρηγορ?τερου? ρυθμο?? του Δυτικο? καπιταλισμο?. Η αιτ?α γι' αυτ?   ε?ναι   η ?παρξη αντ?ρροπων δυν?μεων που επ?δρασαν επιβραδυντικ? στην πρ?οδο του εκσυγχρονισμο? τη? χ?ρα? [33] .Στην Ελλ?δα δεν κατ?φερε να δημιουργηθε? η κυριαρχ?α του βιομηχανικο? καπιταλισμο? με διεθνε?? ανταγωνιστικ?? δυνατ?τητε? [34] . Αυτ? ?ταν αποτ?λεσμα λανθασμ?νων επιλογ?ν βιομηχανικ?ν επενδ?σεων [35] . Ακ?μη η μεταν?στευση ε?χε σαν αποτ?λεσμα την αιμορραγ?α του εργατικο? δυναμικο? τη? χ?ρα?. Η αν?πτυξη τη? ναυτιλ?α?, αν και ?ταν σημαντικ?, διευκ?λυνε την επ?νδυση των πλεονασματικ?ν κεφαλα?ων στο εξωτερικ? και ?χι στην Ελλ?δα. Γενικ?? ο δυσμεν?? τρ?πο? ενσωματ?σεω? τη? ελληνικ?? οικονομ?α? στο διεθν?? σ?στημα,   μπορε? να αποδοθε? στην ανεπ?ρκεια τ?σο τη? διαθ?σιμη? εργασ?α?, ?σο και των επενδυτικ?ν κεφαλα?ων [36] .

 

 

ΣΥμπερασματα

?ταν Καποδ?στρια? αν?λαβε την διακυβ?ρνηση τη? Ελλ?δα?, υπ?ρχε ?να χ?ο?. Το Ελληνικ? κρ?το? νομικ?? δεν υφ?στατο. ?ταν επαναστατημ?νε? επαρχ?ε? τη? Οθωμανικ?? Αυτοκρατορ?α? και μ?λιστα με ακαθ?ριστα σ?νορα. Ο Ιμπρα?μ ακ?­μη ?ταν παρ?ν στην Πελοπ?ννησο, εν? μ?χε? με του? Το?ρκου? μα?νονταν ακ?μη στην Στερε?. Οι ?λληνε? μ?χονταν μεταξ? του?. Στην ξηρ? κυριαρχο?σε η ληστε?α και στην θ?λασσα η πειρατε?α. Κρατικ?? μηχανισμ?? δεν υπ?ρχε, ο?τε ν?μοι, ο?τε υποδομ?? ο?τε καν ν?μισμα. Π?? να υπ?ρξει αν?πτυξη τη? οικονομ?α? κ?τω απ? τ?τοιε? συνθ?κε?. Ασφαλ?? προε?χε η δημιουργ?α κλ?ματο? ασφαλε?α? και η αντιμετ?πιση ?λων των προβλημ?των που αναφ?ραμε. Ε?ναι πρ?γματι θα?μα το π?σα πολλ? μπ?ρεσε να κ?νει σε τ?σο λ?γο χρονικ? δι?στημα ο δολοφονηθε?? Κυβερν?τη?. Με τι? εν?ργει?? του εκδ?ωξε του? εχθρο??, π?τυχε την αναγν?ριση τη? ανεξαρτησ?α?, την επιτυχ? χ?ραξη των συν?ρων, την καταστολ? τη? πειρατε?α? και την περιστολ? τη? ληστε?α?, ?θεσε τα θεμ?λια του κρατικο? μηχανισμο? και του? πρ?του? ν?μου?   το πρ?το ν?μισμα και ?λλα πολλ? [37] . Οι Κυβερν?σει? επ? ?θωνο? οικοδ?μησαν π?νω στα θεμ?λια του Καποδ?στρια και οργ?νωσαν τον στρατ? και το Ελληνικ? κρ?το? με συστηματικ? τρ?πο. Προσπ?θησαν να εμπεδ?σουν κλ?μα ασφαλε?α? και συμφιλι?σεω? [38] . Δεν κατ?φεραν -?μω?- να επιτ?χουν την εκβιομηχ?νιση τη? χ?ρα?. Αυτ? ?γινε κατορθωτ? αργ?τερα και ?σω? ?χι στον βαθμ? που θα μπορο?σε να γ?νει. Α? μη λησμονο?με τι? αλλεπ?λληλε? πολεμικ?? αναμετρ?σει?. Το μεγα­λ?­τερο μ?ρο? των δαπαν?ν του κρατικο? προ?πολογισμο? διετ?θετο για εξοπλισμο??, και ?χι για δημιουργ?α υποδομ?ν [39] . Αυτ? ε?χε σημαντικ? αντ?κτυπο στην οικονομ?α. Αυτ? ε?ναι ?να απ? τα προβλ?ματα που κληρονομ?σαμε μ?χρι σ?μερα.

Δεν πρ?πει να παραθεωρο?με τι? μεγ?λε? δυσκολ?ε? που αντιμετ?πισαν οι πρ?τε? Κυβερν?σει? του Ελληνικο? κρ?του? και α? μην κρ?νουμε εκ του ασφαλο?? και με σ?γχρονα κριτ?ρια την εποχ? εκε?νη. Ασφαλ?? τα πρ?γματα θα μπορο?σαν να ε?ναι καλ?τερα. Θα μπορο?σαν ?μω? να ε?ναι και χειρ?τερα. Ο μεγαλ?τερο? ?νοχο? για τι? αποτυχ?ε? που ε?χαμε ?ταν η ?λλειψη ομοψυχ?α? στι? κρ?σιμε? στιγμ??.

 

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

1. Αγριαντ?νη Χρ., Οι απαρχ?? τη? εκβιομηχ?νιση? στην Ελλ?δα τον 19 ^ο αι?να, Αθ?να, εκδ. Ιστορικ? Αρχε?ο Εμπορικ?? Τρ?πεζα?, 1986.
2. Δερτιλ?? Γ., Ελληνικ? οικονομ?α (1830-1910) και βιομηχανικ? επαν?σταση , Αθ?να, Σ?κκουλα?, 1984.
3. Μαρκ?το? Σπ., ≪Απ? τον Καποδ?στρια στον Βενιζ?λο: πολιτικ? Ιστορ?α≫ ≪Οικονομικ? Ιστορ?α του Ελληνικο? Κρ?του? τον 19 ^ο αι?να≫, στο   Γ. Μαργαρ?τη?, Σπ. Μαρκ?το?, Κ. Μαυρ?α?, Ν. Ροτζ?κο? Ελληνικ? Ιστορ?α, Τ?μ. Γ? Νε?τερη και Σ?γχρονη Ιστορ?α , εκδ. ΕΑΠ, Π?τρα 1999, σελ. 139-167 & 171 -188.
4. Ιστορ?α του Ελληνικο? ?θνου?, τ. I Γ και τ. ΙΔ?, Αθ?να, Εκδοτικ? Αθην?ν, 1974-1975, σσ. 16-21, 94-105, 171-165, 310-314 (τ. ΙΓ?) και 8-14, 50-52, 54-56, 60-87, 192-197 (τ. ΙΔ?).