Ει­σα­γω­γη

            Στην πα­ρο?­σα ερ­γα­σ?­α α­να­φε­ρ?­μα­στε στην εμ­φ?­νι­ση και την πο­ρε?­α του Ορ­θο­δ?­ξου Μο­να­χι­σμο? στην ι­στο­ρι­κ? πε­ρ?­ο­δο που ?­χει ε­πι­κρα­τ?­σει να ο­νο­μ?­ζε­ται ≪βυ­ζαν­τι­ν?≫ και ου­σι­α­στι­κ?? ε?­ναι η Ρω­μα­?­κ? Αυ­το­κρα­το­ρ?­α με­τ? την ε­πι­κρ?­τη­ση του Χρι­στι­α­νι­σμο?.

            Θα αρ­χ?­σου­με με τι? α­παρ­χ?? του μο­να­χι­σμο?, ε­ρευ­ν?ν­τα? αν προ­?­π?ρ­χε τη? ε­πο­χ?? του Με­γ?­λου Κων­σταν­τ?­νου και με ποι­ε? μορ­φ?? εμ­φα­ν?­ζε­ται στην Α?­γυ­πτο τον 4 ^ο αι­?­να. Στην δε?­τε­ρη ε­ν?­τη­τα θα α­να­φερ­θο?­με στα ι­δε­?­δη, τα ι­δα­νι­κ? του Μο­να­χι­σμο?. Αυ­τ? ?­ταν τα κ?­νη­τρα που ο­δη­γο?­σαν του? χρι­στια­νο?? πο­λ?­τε? τη? Ρω­μα­?­κ?? Αυ­το­κρα­το­ρ?­α? να ≪α­πο­τα­γο?ν≫ (= να γ?­νουν Μο­να­χο?). Στο τρ?­το μ?­ρο? πραγ­μα­τευ­?­μα­στε την ε­ξ?­λι­ξη του μο­να­χι­κο? θε­σμο?, ε­πι­ση­μα?­νον­τε? του? ση­μαν­τι­κο?? σταθ­μο?? στην πο­ρε?­α του κα­τ? την υ­περ­χι­λι­ε­τ? ≪Βυ­ζαν­τι­ν?≫ Αυ­το­κρα­το­ρ?­α. Στην τε­λευ­τα?­α ε­ν?­τη­τα θα α­να­φερ­θο?­με στην θ?­ση του μο­να­χι­σμο? στην ≪Βυ­ζαν­τι­ν?≫ κοι­νω­ν?­α· την προ­σφο­ρ? των μο­να­χ?ν στι? το­πι­κ?? κοι­νω­ν?­ε? και κ?­νου­με μ?­α σ?ν­το­μη α­να­φο­ρ? στην σ?γ­κρι­ση του α­να­το­λι­κο? (ορ­θο­δ?­ξου) μο­να­χι­σμο? με τον δυ­τι­κ? (λα­τι­νι­κ?) μο­να­χι­σμ?.

            Πρ?­πει να ε­πι­ση­μαν­θε?, ?­τι η α­να­φο­ρ? μα? στο θ?­μα αυ­τ? θα ε?­ναι εν­τε­λ?? ε­πι­γραμ­μα­τι­κ?, με δεδομ?νο ?τι το θ?­μα προ­σφ?­ρε­ται για την συγ­γρα­φ? πο­λυ­τ?­μου ?ρ­γου.

 

Α. Οι Α­παρ­χεσ του Μο­να­χι­σμου

Ο Μο­να­χι­σμ?? δεν ε?­ναι ?­να φαι­ν?­με­νο που εμ­φα­ν?­ζε­ται ξαφ­νι­κ? στην χρι­στι­α­νι­κ? κοι­νω­ν?­α τον 4 ^ο αι­?­να με τον Μ. Αν­τ?­νιο. Προ­?­π?ρ­χε. Α­π? την πρ?­τη στιγ­μ? τη? χρι­στι­α­νι­κ?? εκ­κλη­σ?­α?, την 4 ^η δε­κα­ε­τ?­α μ.Χ. υ­π?ρ­χουν χρι­στια­νο? που ε­πι­θυ­μο?ν να ζ?­σουν ?­γα­μο β?­ο ω? α­φι­ε­ρω­μ?­νοι στον Θε­?. ?­θε­λαν να ε­φαρ­μ?­σουν τι? δι­δα­χ?? και το πα­ρ?­δειγ­μα του Ι­η­σο? Χρι­στο? στα Ευ­αγ­γ?­λια [1] κα­θ?? και του Ι­ω­?ν­νου του Προ­δρ?­μου και των Α­πο­στ?­λων [2] , ε­πι­δι­?­κον­τα? την χρι­στι­α­νι­κ? τε­λει­?­τη­τα [3] . ?­μω? δεν ζο?­σαν κα­τ' α­ν?γ­κην μα­κρι? α­π? τι? ορ­γα­νω­μ?­νε? μορ­φ?? κοι­νω­ν?­α? (στι? ≪ε­ρ?­μου?≫) και ο­νο­μ?­ζον­ταν α­σκη­τα? [4] , ? σπουδα?οι [5] . Στον β?­ο του Μ. Αν­τω­ν?­ου α­να­φ?­ρε­ται ?­τι ο Αν­τ?­νιο?, πριν α­να­χω­ρ?­σει στην ?­ρη­μο, μο?­ρα­σε τα υ­π?ρ­χον­τ? του στου? φτω­χο?? και πα­ρ?­δω­σε την α­δελ­φ? του σε Παρ­θε­ν?­να (ο?­κο χρι­στια­ν?ν α­σκη­τρι­?ν) για να τρ?­φε­ται [6] . Ζο?­σαν μα­ζ? με του? ?λ­λου? χρι­στια­νο??, αλ­λ? ?­ταν ?­γα­μοι και α­σκο?­σαν πιο ?ν­το­να την νη­στε?­α, την προ­σευ­χ? και την αρετ? τη? α­κτη­μο­σ?­νη? [7] . Υ­π?ρ­χουν μαρ­τυ­ρ?­ε? πε­ρ? αυ­τ?ν σε πολ­λο?? εκ­κλη­σι­α­στι­κο?? συγ­γρα­φε?? των τρι­?ν πρ?­των αι­?­νων, ?­πω? ο Ι­ου­στ?­νο? και ο Α­θη­να­γ?­ρα? [8] . Στι? ε­ρ?­μου? κα­τ?­φευ­γαν κυ­ρ?­ω? λ?­γω των δι­ωγ­μ?ν, ?­χι μ?­νον οι α­σκη­τ??, αλ­λ? και οι ?γ­γα­μοι χρι­στια­νο? [9] .   Π?ν­τω?, ?­χου­με μαρ­τυ­ρ?­ε? για την μα­ζι­κ? εγ­κα­τ?­στα­ση α­σκη­τ?ν στι? ε­ρ?­μου? τη? Αι­γ?­πτου α­π? τον 3 ^ο αι­?­να μ.Χ. [10] . Για­τ? ?­μω?, με­τ? την κα­τ?­παυ­ση των δι­ωγ­μ?ν, οι α­σκη­τ?? (οι α­φι­ε­ρω­μ?­νοι χρι­στια­νο?)   ?­πω? ο Πα?­λο? ο Θη­βα?­ο?, συ­ν?­χι­σαν να ζουν στι? ε­ρ?­μου?;

Η α­π?ν­τη­ση ε?­ναι ?­τι οι χρι­στια­νο? αυτο? ?­θε­λαν να βι­?­σουν την χρι­στι­α­νι­κ? τε­λει­?­τη­τα στον υ­π?ρ­τα­το βαθ­μ?.   Κα­τ? του? τρει? πρ?­του? με­τα-χρι­στι­α­νι­κο?? αι­?­νε? το πρ?­τυ­πο του τ?­λει­ου χρι­στια­νο? ?­ταν αυ­τ? του μ?ρ­τυ­ρο?. ?­σοι ?­ταν χρι­στια­νο? (?γ­γα­μοι και ?­γα­μοι) ?­ταν ≪εν δυ­ν?­μει μ?ρ­τυ­ρε?≫, ?­τοι­μοι να θυ­σια­σθο?ν γι' αυ­τ? που π?­στευ­αν. Πιο τ?­λεια α­π?ρ­νη­ση των εγ­κο­σμ?­ων α­π? την ε­κο?­σια ε­πι­λο­γ? του θα­ν?­του χ?­ριν τη? π?­στε­ω? στον Χρι­στ?, δεν υ­π?ρ­χει. Πολ­λο? α­σκη­τ?? και α­σκ?­τρι­ε? των πρ?­των αι­?­νων πρ?­σθε­σαν στην ?­σκη­ση και το μαρ­τ?­ριο ( Ο­σι­ο­μ?ρ­τυ­ρε? και Παρ­θε­νο­μ?ρ­τυ­ρε? ). Κα­τ? τον 4 ^ο αι­?­να κα­τ?­παυ­σαν οι δι­ωγ­μο? και η ζω­? των χρι­στια­ν?ν ?ρ­χι­σε να χα­λα­ρ?­νει. Πολ­λο? γ?­νον­ταν χρι­στια­νο? για να ?­χουν την ε?­νοι­α των κρα­τι­κ?ν αρ­χ?ν, πο? τ?­ρα υ­πο­στ?­ρι­ζαν του? χρι­στια­νο??. Δι­α­τ?­ρη­σαν ?­μω?, εν πολ­λο??, τον προ­η­γο?­με­νο ?μη χρι­στι­α­νι­κ?- τρ?­πο ζω­??. ?­σοι δεν συμ­βι­β?­στη­καν με την η­θι­κ? αυ­τ? κα­τ?­πτω­ση των χρι­στια­ν?ν, προ­τ?­μη­σαν να ζουν στην ?­ρη­μο [11] . Πρ?­κει­ται για ?­να κ?­νη­μα α­πο­δο­κι­μα­σ?­α? του εκ­κο­σμι­κευ­μ?­νου χρι­στι­α­νι­σμο? απ? λα­?­κο?? χρι­στια­νο?? [12] .

Στην ?­ρη­μο καλ­λι­ερ­γ?­θη­κε η ι­δ?­α του ≪μαρ­τυ­ρ?­ου τη? συ­νει­δ?­σε­ω?≫. Ε­πρ?­κει­το για μ?­α προ­σο­μο?­ω­ση του μαρ­τυ­ρ?­ου, το ο­πο?­ο τ?­ρα με­τα­φε­ρ?­ταν στον πνευ­μα­τι­κ? το­μ?­α. ?­πω? οι πα­λαι­ο? μ?ρ­τυ­ρε? κα­τε­ν?­κη­σαν τα ?ρ­γα­να του δι­α­β?­λου, οι ≪μ?ρ­τυ­ρε? τη? συ­νει­δ?­σε­ω?≫ ?­πρε­πε να κα­τα­νι­κ?­σουν τα ν?­α ?ρ­γα­να του δι­α­β?­λου, τα εγ­κ?­σμια [13] . Αυ­τ? ?­ταν το κ?­νη­τρο που ?­θη­σε τον Αι­γ?­πτιο χρι­στια­ν? χω­ρι­κ? Αν­τ?­νιο στην ?­ρη­μο.   Δεν ?­ταν ο πρ?­το?, αλ­λ? ?­γι­νε ο πιο γνω­στ??, χ?­ρι? την βι­ο­γρα­φ?­α του που συ­ν?­γρα­ψε ο Μ. Α­θα­ν?­σιο?. Το πα­ρ?­δειγ­μ? του α­κο­λο?­θη­σαν και ?λ­λοι πολ­λο?, κυ­ρ?­ω? στην Α?­γυ­πτο, που ο τ?­πο? και η ι­δι­ο­συγ­κρα­σ?­α των αν­θρ?­πων ευ­νο­ο?­σε την α­ν?­πτυ­ξη του μο­να­χι­σμο? [14] . Ο τρ?­πο? τη? κα­τ? μ?­να? α­σκ?­σε­ω? σε κελ? στην ?­ρη­μο ο­νο­μ?­σθη­κε α­να­χω­ρη­τι­σμ?? . Λ?­γο αρ­γ?­τε­ρα ο ?­σιο? Πα­χ?­μιο? θα ει­ση­γη­θε? την ορ­γ?­νω­ση των μο­να­χ?ν σε κοι­ν?­τη­τε? ο­μα­δι­κ?? α­σκ?­σε­ω?, τα κοι­ν?­βια [15] , ε­ν? ο μα­θη­τ?? του Μ. Αν­τω­ν?­ου, ?­σιο? Ι­λα­ρ?­ων, θα με­τα­λαμ­πα­δε?­σει τον Μο­να­χι­σμ? στην Πα­λαι­στ?­νη με την εν­δι­?­με­ση (με­τα­ξ? Α­να­χω­ρη­τι­σμο? και Κοι­νο­β?­ου) μορ­φ? τη? Λα?­ρα? .

 

Β . Τα Ι­δε­ω­δη του Μο­να­χι­σμου

 Ω? κ?­ριο ι­δε­?­δε? του μο­να­χι­σμο? θε­ω­ρο?­με την ε­πι­δ?­ω­ξη τη? τε­λει­?­τη­τα? . Αυ­τ?, ?λ­λω­στε ?­ταν το κ?­νη­τρο του α­σκη­τι­κο? β?­ου των χρι­στια­ν?ν και πριν α­να­χω­ρ?­σουν στι? ε­ρ?­μου?. ?πω? α­να­φ?­ρε­ται στο β?­ο του, ?­τι ο ?σο? Αντ?νιο? ?­λα­βε την α­π?­φα­ση να γ?­νει α­σκη­τ?? ?­ταν ?­κου­σε κ?­πο­τε στην εκ­κλη­σ?­α του χω­ριο? του στην Α?­γυ­πτο το α­π?­σπα­σμα του Ευ­αγ­γε­λ?­ου: ≪Ε? θ?­λει? τ?­λει­ο? ε?­ναι, ?­πα­γε π?­λη­σ?ν σου τ? ?­π?ρ­χον­τα κα? δ?? πτω­χο??, κα? ?­ξει? θη­σαυ­ρ?ν ?ν ο?­ρα­ν?, κα? δε?­ρο ?­κο­λο­?­θει μοι.≫ (Ματθ. ΙΘ? 21) [16] .

            Ασφαλ??, κ?ποιοι απ? του? Μοναχο?? οδηγ?θηκαν στι? ερ?μου? απ? ?λλα, κατ?τερα κ?νητρα [17] . Αυτ? μπορε? να ?ταν η απαλλαγ? απ? του? φ?ρου?, ? την στρ?τευση, τα χρ?η, ? ?λλε? υποχρε?σει? [18] . ?λλοι κιν?θηκαν απ? ενδι?μεσα κ?νητρα, ?πω? απ? την αναζ?τηση τη? χαμ?νη? αγν?τητα?. ?λλοι μπορε? να οδηγ?θηκαν απ? μ?α μεταφυσικ? αγων?α. Και αυτο? συσχηματ?σθηκαν ?μω? σε ?ναν ιδια?τερο τρ?πο ζω?? (που σε γενικ?? γραμμ?? αποτελε?ται απ? το τρ?πτυχο νηστε?α-αγρυπν?α-προσευχ?) και διαμ?ρφωσαν το ασκητικ? ιδε?δε? που εξαπλ?θηκε γρ?γορα σε ?λη την ?κταση τη? Αυτοκρατορ?α? [19] .

            Στην Α?γυπτο οι αγρ?μματοι αναχωρητ?? ?πλεκαν καλ?θια προσπαθ?ντα? να προσε?χονται συνεχ??, επαναλαμβ?νοντα? ψαλμο?? που ε?χαν αποστηθ?σει. Ζο?σαν σε απλ?? καλ?βε?. Φορο?σαν απλ? και λιτ? ρο?χα. Ν?στευαν αυστηρ?, ιδ?ω? κατ? την περ?οδο τη? Μεγ?λη? Τεσσαρακοστ??. ?τρωγαν (συν?θω? ?να παξιμ?δι βρεγμ?νο, με λ?γα λαχανικ? ?σπρια ? καρπο??) μ?α φορ? την ημ?ρα. μετ? την δ?ση του ηλ?ου. Κοιμ?νταν σε μ?α ψ?θα. Ασκο?νταν στην προσευχ? και την καθαρ?τητα των λογισμ?ν, μ?χρι να φθ?σουν στην αγι?τητα. Παρ?μοια ?ταν η ζω? των αναχωρητ?ν παντο? [20] .

            Στα κοιν?βια η ζω? ?ταν πιο ?νετη, αλλ? εκε? η δυσκολ?α ?ταν στο να ασκε?ται κανε?? στην υπακο? στι? διαταγ?? των ανωτ?ρων. Τα κοιν?βια ?ταν σαν στρατ?πεδα. Ο καθ?­να? ε?χε το διακ?νημ? του, δηλαδ? μ?α διατεταγμ?νη υπηρεσ?α. Συμμετε?χαν ?λοι στην κοιν? λατρε?α στην εκκλησ?α   και στην κοιν? τρ?πεζα (γε?μα). Εκε? ακ?μη και την ?ρα του φαγητο? κ?ποιο? ?κανε αν?γνωση εκφ?νω?, ?τσι ?στε ο νου? να παραμ?νει συγκεντρωμ?νο? στα πνευματικ? [21] . Το βρ?δυ στο κελ? του, ο μοναχ?? του κοινο­β?ου ?πρεπε να ασχοληθε? και με την ατομικ? του προσευχ?. Με αυτ?ν τον τρ?πο ο Μοναχ?? του κοινοβ?ου επεδ?ωκε την τελει?τητα.

            Βο­η­θη­τι­κ? μ?­σο, λοιπ?ν,   για την ε­π?­τευ­ξη τη? τε­λει­?­τη­τα? μπο­ρε? να θε­ω­ρη­θε? η α­πο­μ?­κρυν­ση α­π? τον κ?­σμο. Αυ­τ? λ?­γε­ται ≪α­πο­τα­γ?≫. Ε?­ναι η α­πο­μ?­κρυν­ση α­π? τι? αι­τ?­ε? τη? α­μαρ­τ?­α? και η με­τα­φο­ρ? του πε­δ?­ου μ?­χη? στον χ?­ρο τον λο­γι­σμ?ν. Με την βο­?­θεια τη? η­συ­χ?­α?, ο μο­να­χ?? ε­πι­κεν­τρ?­νει την προ­σο­χ? του στην προ­σπ?­θεια να δι­α­τη­ρ?­σει τον νου του κα­θα­ρ? α­π? κ?­θε σκ?­ψη, να εγ­κα­θι­δρ?­σει μ?­σα του την α­δι­?­κο­πη μν?­μη του Θε­ο? και την α­δι­?­λει­πτη ε­πι­κοι­νω­ν?­α μα­ζ? του. Αυ­τ? προ­σπα­θε? να το κα­τορ­θ?­σει ε­πα­να­λαμ­β?­νον­τα? συ­νε­χ?? μια σ?ν­το­μη προ­σευ­χ?, που α­πο­τε­λε?­ται α­π? τα λ?­για ≪Κ?­ρι­ε Ι­η­σο? Χρι­στ? Υι­? του Θε­ο?, ε­λ?­η­σ?ν με≫. Οι Μο­να­χο? προ­σπα­θο?­σαν να συν­το­ν?­σουν την προ­σευ­χ? αυ­τ? με την α­να­πνο­?, ?­στε να κα­τα­στ? α­δι­?­λει­πτη [22] . Η α­π?­κτη­ση τη? α­δι­?­λει­πτη? προ­σευ­χ?? ο­νο­μα­ζ?­ταν ≪φω­τι­σμ??≫. Το ε­π?­με­νο στ?­διο ?­ταν η ≪Θ?­ω­ση≫ η οπο?α ?ταν η μετοχ? των ακτ?στων ενεργει?ν του Θεο? απ? των ?νθρωπο.

             Το ?τι ο ?νθρωπο? μπορο?σε να γ?νει κοινων?? τη? θε?α? ενεργε?α?, αλλ? ?χι τη? θε?α? ουσ?α?, που θεωρε?ται απρ?σιτη απ? τα κτ?σματα, ?γινε μ?α διαφορ? μεταξ? λατινικ?? και ορθοδ?ξου Εκκλησ?α?. Οι Λατ?νοι ταυτ?ζουν την ουσ?α με την εν?ργεια του Θεο?, θεωρ?ντα? Αυτ?ν ω? καθαρ? εν?ργεια. Οπ?τε ?κατ? την λατινικ? θε?ρηση- δεν ε?ναι δυνατ?ν ο ?νθρωπο? να γ?νει κοινων?? τη? θε?α? ενεργε?α? και να θεωθε?. Αυτ? ισχυρ?σθηκε ο Βαρλα?μ τον 14 ^ο αι?να. Το αντ?θετο υποστ?ριξε ο ?γιο? Γρηγ?ριο? ο Παλαμ??, ο οπο?ο? ηγ?θηκε του κιν?ματο? του Ησυχασμο? και δικαι?θηκε σε τρει? διαδοχικ?? συν?δου? (το 1347, 1351 και 1368). Με τον τρ?πο αυτ? το Βυζ?ντιο επιβεβα?ωσε την επιστροφ? του στι? ρ?ζε? τη? εκκλησιαστικ?? του παραδ?σεω? [23] .

 

Γ. Η Ε­ξε­λι­ξη του Μο­να­χι­σμου

Γεωγραφικ? Εξ?πλωση

 Ο Μοναχισμ?? απ? τον καιρ? που εμφαν?σθηκε στην Α?γυπτο, εξαπλ?θηκε με ταχ?τητα σε ?λη την ?κταση τη? Αυτοκρατορ?α?, αλλ? και εκτ?? αυτ?? [24] , ?που υπ?ρχαν χριστιανο?. Απ? την Α?γυπτο αναχωρητ?? και κοιν?βια εμφαν?ζονται γρ?γορα και στο Σιν? και την Παλαιστ?νη. Εκε? θα εμφανισθε? και μ?α ενδι?μεση μορφ? μοναχισμο?, οι λα?ρε?. Απ? την Παλαιστ?νη ο θεσμ?? μεταλαμπαδε?εται στην Συρ?α και την Μεσοποταμ?α και απ? εκε? στην Μ. Ασ?α και την Ευρ?πη [25] .

Ιδιαιτ?ρω?, μετ? την επικρ?τηση του Μονοφυσιτισμο? και την αραβικ? κατ?κτηση τη? Συρ?α?, Παλαιστ?νη? και Αιγ?πτου, το κ?ντρο β?ρου? του Ορθοδ?ξου Μοναχισμο? μεταφ?ρεται στην Μικρ? Ασ?α. Το σημαντικ?τερο μοναστικ? κ?ντρο μετ? τον 8 ^ο αι?να ?ταν το ?ρο? ?λυμπο? τη? Βιθυν?α?. Μετ? τον 9 ^ο αι?να ε?ναι το ?ρο? Λ?τρο? κοντ? στην Μ?λητο και το Γαλ?σιον ?ρο? κοντ? στην ?φεσο τον 11 ^ο αι?να. Απ? το δε?τερο μισ? του 10 ^ου αι?να σημαντικ? κ?ντρο αναδεικν?εται το ?γιον ?ρο? ?θω στην Ελλ?δα, που θα επιβι?σει μ?χρι και σ?μερα [26] .

Μορφ?? μοναχισμο?

Οι μορφ?? του Μοναχισμο? ?ταν γενικ?? τρει?. Η μορφ? του αναχωρητισμο? εμφαν?σθηκε στην Α?γυπτο, ?πω? ε?δαμε, και ε?χε ω? κ?ριο εκπρ?σωπο τον ?σιο Αντ?νιο. ?ταν ο πιο απλ?? τρ?πο? ζω?? και π?ντοτε αποτελο?σε την πιο ιδανικ? μορ­φ? του Μοναχισμο?. Οι αναχωρητ?? επεδ?ωκαν την απ?λυτη ησυχ?α. Ζο?σαν μ?νοι του? σε κελι? απομακρυσμ?να απ? τον κ?σμο και μεταξ? του? [27] . Τον τρ?πο ζω?? των αναχωρητ?ν περιγρ?ψαμε στην προηγο?μενη εν?τητα.   Ιδια?τερη μορφ? αναχωρητ?ν ?ταν οι στυλ?τε? (εμφαν?σθηκαν στην Συρ?α τον 5 ^ο αι?να και ζο?σαν επ?νω σε ?ναν στ?λο εκτεθειμ?νοι στα στοιχε?α τη? φ?σεω?) [28] και οι ?γκλειστοι (ζο?σαν αυτοφυλακισμ?νοι σε ?να κελ? του οπο?ου την θ?ρα ε?χαν κτ?σει) [29] .

Ο ?σιο? Παχ?μιο?, πρ?ην στρατιωτικ?? που μαθ?τευσε κοντ? σε αναχωρητ?, εισηγ?θηκε τον κοινοβιακ? Μοναχισμ?. Οι Κοινοβι?τε? ζο?σαν σε οργανωμ?να μοναστ?ρια. Επρ?κειτο για οργανωμ?νε? κοιν?τητε? μοναχ?ν με στρατιωτικ? πρ?τυπα. Υπ?ρχε καταμερισμ?? καθηκ?ντων, κοινοκτημοσ?νη, ομοι?μορφη ενδυμασ?α, ιεραρχ?α και καθ?κον υπακο?? στου? προεστ?τε?. Συχν? κ?ποιο? ξεκινο?σε την Μοναχικ? του ζω? σε κοιν?βιο, αργ?τερα με την ?δεια του Ηγουμ?νου μπορο?σε να γ?νει αναχωρητ?? και ?ταν γ?ρω του μαζε?ονταν πολλο? μαθητ??, μπορο?σε να γ?νει ιδρυτ?? ν?ου κοινοβ?ου [30] . Ιδια?τερη μορφ? κοινοβ?ου ?ταν η Μον? των Ακοιμ?των ?που οι μοναχο? τελο?σαν συνεχ?? εκκλησιαστικ?? ακολουθ?ε? σε εναλλασσ?μενε? β?ρδιε? [31] .

Ο τρ?το? δρ?μο? στον Μοναχισμ? ?ταν αυτ?? τη? λα?ρα? [32] .   Εμφαν?ζεται στην Παλαιστ?νη επ?ση? τον 4 ^ο αι?να. Εμπνευστ?? τη? ?ταν ο ?σιο? Ιλαρ?ων. ?ταν μ?α μορφ? μοναχισμο? που συνδ?αζε στοιχε?α και των δ?ο ?λλων μορφ?ν. Επρ?κειτο για συνοικισμ? αναχωρητ?ν γ?ρω απ? ?να να?, το Κυριακ?, στον οπο?ο συγκεντρ?νονταν για κοιν? λατρε?α κ?θε Σαββατοκ?ριακο [33] .   Στην Παλαιστ?νη ?ταν πολ? κοιν? το φαιν?μενο κοντ? στι? λα?ρε? να υπ?ρχει ?να κοιν?βιο για την προπαρασκευ? των αρχαρ?ων μοναχ?ν. Αυτ? ε?χε ω? αποτ?λεσμα πολλ?? λα?ρε?, με την π?ροδο του χρ?νου, να μεταβληθο?ν σε κοιν?βια [34] .

Απ? τον τ?πο του κοινοβ?ου προ?κυψε το ιδι?ρρυθμο μοναστ?ρι, στο οπο?ο ο κ?θε μοναχ?? ακολουθο?σε το δικ? του πρ?γραμμα, και φρ?ντιζε μ?νο? του για την αυτοσυντ?ρησ? του. Η διο?κηση απ? τον Ηγο?μενο ?ταν χαλαρ? και τα κοιν? γε?ματα περιστασιακ?. Αυτ? η μορφ? μοναχισμο? θεωρε?το ω? παρ?κκλιση απ? την υγι? κοινοβιακ? μορφ? και δεν ενθαρρυν?ταν [35] . Απαιτο?σε ?μω? λιγ?τερου? οικονομικο?? π?ρου? για το μοναστ?ρι και επικρ?τησε στα φτωχ? μοναστ?ρια.

Οργ?νωση

            Ο αναχωρητικ?? μοναχισμ?? δεν χρειαζ?ταν κ?ποια μορφ? διοργαν?σεω?. Ο κοινοβιακ?? διοργαν?θηκε κατ' αρχ?ν απ? τον ?σιο Παχ?μιο. Οι κανονισμο? καθ?ριζαν τον τ?πο αμφ?εση? και τον βασισμ?νο στα στρατιωτικ? πρ?τυπα τρ?πο ζω?? που περιγρ?ψαμε παραπ?νω [36] . Λ?γο αργ?τερα ο Μ. Βασ?λειο? Μητροπολ?τη? Καισαρε?α? τη? Καππαδοκ?α?, συν?γραψε τι? ασκητικ?? διατ?ξει? του, ?που καθ?ρισε ν?ου? καν?νε? για τα κοιν?βια [37] . Αυτ?? πρ?το? ?ρισε ?τι οι προσερχ?μενοι στον Μοναχικ? β?ο πρ?πει να δ?δουν ρητ? ομολογ?α αγαμ?α?   ≪εν?πιον των προεστ?των των εκκλησι?ν≫ οι οπο?οι θα χρησ?μευαν ω? μ?ρτυρε? και θα τελο?σαν σχετικ? ιεροτελεστ?α. ?τσι οι μοναχο? ?παυσαν πλ?ον να θεωρο?νται λα?κο?, λαμβ?νοντα? ενδι?μεση θ?ση μεταξ? λαο? και κλ?ρου [38] . Κατ? τον 9 ^ο αι?να ο ?σιο? Θε?δωρο? ο Στουδ?τη? αναδιοργαν?νει τον Μοναχισμ? μετ? την κρ?ση τη? εικονομαχ?α?, δ?νοντα? το β?ρο? στην σκληρ? εργασ?α [39] των Μοναχ?ν και την υπακο? [40] .

Εκκλησιαστικ? και κοσμικ? εξουσ?α

            Ο Μοναχισμ?? και μ?λιστα ο αναχωρητικ?? μοναχισμ?? ε?χαν αναπτυχθε? ανεξ?ρτητα απ? την εκκλησιαστικ? διο?κηση (του? επισκ?που?). Αποτελο?σε, λοιπ?ν μ?α ανεξ?λεγκτη κατ?σταση. Κ?ποιοι καν?νε? τη? Συν?δου του Γ?γγρα? (341) φανερ?νουν την ανησυχ?α των επισκ?πων για τον ανεξ?λεγκτο μοναχισμ? [41] . Η Δ? Οικουμενικ? Σ?νοδο? τη? Χαλκηδ?νο? (451) προσπαθε? να ρυθμ?σει συστηματικ? τι? σχ?σει? μεταξ? μοναχισμο? και εκκλησιαστικ?? ιεραρχ?α?. Τα μοναστ?ρια πρ?πει να ιδρ?ονται με την ?δεια του Επισκ?που, να υπ?κεινται στον ?λεγχ? του και οι μοναχο? δεν θα πρ?πει να περιφ?ρονται ανεξ?λεγκτα [42] .

Οι Αυτοκρ?τορε?, ομο?ω?, λαμβ?νουν μ?τρα για να χαλιναγωγ?σουν του? ανεξ?λεγκτου? μοναχο??. Οι αυτοκρατορικο? νομοθ?τε? θεωρο?ν ω? κανονικ? μορφ? μοναχισμο? τον κοινοβιακ?, που μπορε? να ελεγχθε? ευκολ?τερα [43] . Την εποχ? τη?   εικονομαχ?α? σηματοδοτε?ται μ?α ανοικτ? ρ?ξη μοναχισμο? και κρ?του? εξαιτ?α? τη? ?ριδα? για τι? εικ?νε? [44] . Αργ?τερα, επ? τη? δυναστε?α? των Παλαιολ?γων, θα συμβε? το ?διο για το θ?μα την εν?σεω? με την δυτικ? Εκκλησ?α. Και στι? δ?ο περιπτ?σει? απ? την σ?γκρουση νικητ?? βγ?κε ο θεσμ?? του μοναχισμο? [45] .

 

Δ. Η Θε­ση του Μο­να­χι­σμου στην Κοι­νω­νια

  Ο μοναχισμ?? στην Βυζαντιν? κοινων?α χρησ?μευε ω? υπ?δειγμα για τον ιδανικ? τ?πο ανθρ?που. Οι μοναχο? ε?ναι οι πνευματικο? καθοδηγητ??. Κατ? τον ?σιο Ιω?ννη τον Σινα?τη ≪ φ?? μ?ν μοναχο?? ?γγελοι, φ?? δ? π?ντων ?νθρ?πων, μοναδικ? πολιτε?α ≫ ( Κλ?μαξ , ΚΣΤ? 23).   Οι μοναχο? με την αυτοθυσ?α και το π?νθο? και γενικ?? με την ?σκηση, κατακτο?σαν την απ?θεια , την ελευθερ?α απ? τα π?θη, φθ?νοντα? σε αγγελικ? κατ?σταση. ?τσι γ?νονταν φ?λοι του Θεο?. Αποκτο?σαν παρρησ?α προ? τον Θε? και οι προσευχ?? του? εισακο?ονταν. ?τσι βοηθο?σαν και την ασφ?λεια του κρ?του? απ? επιδρομ?? και φυσικ?? καταστροφ??. Δι?τι, αν ο Θε?? για χ?ρη δ?κα δικα?ων ανθρ?πων δεν θα κατ?στρεφε τα Σ?δομα, πολ? περισσ?τερο θα προστ?τευε το κρ?το? που περιλ?μβανε χιλι?δε? αγ?ου? μοναχο?? [46] . Στα μ?τια των Βυζαντιν?ν ο Μοναχισμ?? ε?χε την α?γλη τη? ιδανικ?τητα? και τη? αληθιν?? τελει?τητα? [47] .

Ο κ?ριο? κοινωνικ?? ρ?λο?, λοιπ?ν, του βυζαντινο? μοναχισμο? ?ταν η παρα­γωγ? προτ?πων πνευματικ?? τελει?τητα?. Η κοινοβιακ?, ?μω? μορφ? μοναχισμο? παρε?χε την δυνατ?τητα, δευτερευ?ντω?, να παρ?χει κ?ποιε? κοινωνικ?? υπηρεσ?ε?, αν?λογα με τι? αν?γκε? των τοπικ?ν κοινωνι?ν ?που βρισκ?ταν. Μπορο?σαν να στεγ?ζουν πτωχοκομε?α, νοσοκομε?α κ.λπ., ? να διαθ?τουν σκριπτ?ρια (?πω? η Μον? Στουδ?ου) για την αντιγραφ? βιβλ?ων κ.λπ.. Ποτ? ?μω? δεν ε?χαν αυτ?? τι? κοινωνικ?? υπηρεσ?ε? ω? κ?ρια αποστολ?. Αυτ? ?ταν μ?α διαφορ? απ? τον δυτικ? μοναχισμ? που ε?χε αναλ?βει καθ? ολοκληρ?αν του? τομε?? τη? παιδε?α? και των κοινωνικ?ν υπηρεσι?ν στι? δυτικοευρωπα?κ?? χ?ρε?. Σε αυτ? συνετ?λεσε και το ?τι στην Δ?ση η μ?ρφωση αποτελο?σε προν?μιο του κλ?ρου. Κ?τι τ?τοιο δεν συν?βαινε στην Ανατολ? ?που η πολιτισμικ? παρ?δοση δεν ε?χε διακοπε? ποτ? και υπ?ρχαν πολλο? μορφωμ?νοι και εκτ?? τη? τ?ξεω? των μοναχ?ν.   Ακ?μη, οι ορθ?δοξοι μοναχο?, παρ? τι? περ? του αντιθ?του αποφ?σει? των συν?δων, δεν παρ?μεναν ε?κολα στον ?διο τ?πο. Δεν υπ?ρχε, δηλαδ?, στην πρ?ξη το stabilitas loci , η σταθερ?τητα τ?που, η πρ?σδεση του Μοναχο? στο μοναστ?ρι του. Αλλ? και τα μοναστ?ρια ε?κολα ιδρ?ονταν και ε?κολα διαλ?ονταν [48] . Αυτο? ?ταν ανασταλτικο? παρ?γοντε? για μ?α μεγαλ?τερη κοινωνικ? προσφορ? σε τομε?? ?πω? η φιλανθρωπ?α και η παιδε?α.

 

Συμ­πε­ρα­σμα­τα

            Κα­τ? τον 4 ^ο αι­?­να, κ?­ποι­οι α­π? του? χρι­στια­νο?? τη? ρω­μα­?­κ?? ε­πι­κρα­τε?­α? ε­π?­λε­ξαν να ζ?­σουν ≪κα­τ? μ?­να?≫ μα­κρι? α­π? του? συμ­πο­λ?­τε? και συγ­χω­ρια­νο?? του?, με σκο­π? α­πε­ρ?­σπα­στοι α­π? κ?­θε μ?­ρι­μνα να λα­τρε?­ουν ≪ μ?­νοι μ?­ν? τ? Θε­? ≫. Ζ?ν­τα? α­σκη­τι­κ? ζω­?, μα­χ?­με­νοι κα­τ? των πα­θ?ν του? με σκο­π? να φθ?­σουν στην κοι­νω­ν?­α με τον Θε­?, την ≪θ?­ω­ση≫, μ?­σω τη? πο­ρε?­α?: κ?­θαρ­ση-φω­τι­σμ??-θ?­ω­ση α­πο­τε­λο?­σαν το ι­δα­νι­κ? πρ?­τυ­πο ζω­?? και για του? υ­πο­λο?­που? χρι­στια­νο??. Αυ­τ? ?­ταν η κ?­ρια προ­σφο­ρ? του μο­να­χι­σμο? στην βυ­ζαν­τι­ν? κοι­νω­ν?­α.

Τα ?ρ­γα τη? φι­λαν­θρω­π?­α? και τη? εκ­παι­δε?­σε­ω? δεν α­πε­τ?­λε­σαν πο­τ? τον κ?­ριο στ?­χο του Μο­να­χι­σμο?, αλ­λ? δευ­τε­ρε?­ον­τα, α­ν?­λο­γα με τι? το­πι­κ?? α­ν?γ­κε? και π?ν­το­τε ω? πα­ρε­π?­με­νο α­πο­τ?­λε­σμα τη? προ­σπ?­θεια? για την ε­π?­τευ­ξη του κ?­ριου σκο­πο?.

Ορ­θ?­δο­ξο? Μο­να­χι­σμ?? υ­π?ρ­χε και πριν την ?­δρυ­ση τη? Κων­σταν­τι­νου­π?­λε­ω? (την   με­τα­φο­ρ? τη? πρω­τευ­ο?­ση? του Ρω­μα­?­κο? κρ?­του? α­π? την Ρ?­μη στο Βυ­ζ?ν­τιο) και με­τ? την πτ?­ση τη?. Ο τρ?­πο? τη? ορ­γα­ν?­σε­ω?, τα κ?ν­τρα που ?ν­θη­σε και οι σχ?­σει? των μο­να­χ?ν με την εκ­κλη­σι­α­στι­κ? και πο­λι­τι­κ? ε­ξου­σ?­α μπο­ρε? να με­τε­βλ?­θη­σαν πολ­λ?? φο­ρ??. Τα ι­δε­?­δη, ?­μω? του Μο­να­χι­σμο?, και οι βα­σι­κ?? αρ­χ?? του πα­ρα­μ?­νουν α­ναλ­λο?­ω­τα μ?­χρι σ?­με­ρα, σε ?­λα τα μ?­ρη τη? γη? ?­που υ­π?ρ­χουν Ορ­θ?­δο­ξοι Χρι­στια­νο?.

 

Βι­βλι­ο­γρα­φια

 

1.       Ευ­θυ­μι?­δη? Στε­φα­νο?, ≪Ο Βυ­ζαν­τι­ν?? θρη­σκευ­τι­κ?? β?­ο?≫ στο Ευ­θυ­μι?­δη? Σ, Κυρ­κ?­νη-Κο?­του­λα Α, Νι­κο­λο?­δη? Ν, Π?ν­να Βα­σι­λι­κ?, Δη­μ?­σιο? και Ι­δι­ω­τι­κ?? Β?­ο? στην Ελ­λ?­δα Ι: Απ?την Αρ­χαι­?­τη­τα ?­ω? και τα Με­τα­βυ­ζαν­τι­ν? Χρ?­νια, τ?μ. Β ? ( Δη­μ?­σιο? και Ι­δι­ω­τι­κ?? Β?­ο? στον Βυ­ζαν­τι­ν? και Με­τα­βυ­ζαν­τι­ν? Κ?­σμο ) , εκδ. ΕΑΠ, Π?­τρα 2001 σσ. 205-242.

2.       Μ?­γα? Α­θα­ν?­σιο?, Β?­ο? και πο­λι­τε?­α του Ο­σ?­ου πα­τρ?? η­μ?ν Αν­τω­ν?­ου , ?λ­λη­νε? Πα­τ?­ρε? τη? Εκ­κλη­σ?­α?,   εκδ. ≪Γρη­γ?­ριο? ο Πα­λα­μ??≫ Θεσ­σα­λο­ν?­κη 1976.

3.       Στε­φα­ν?­δου Βα­σι­λε?­ου, Εκ­κλη­σι­α­στι­κ? Ι­στο­ρ?­α, Α­π' αρ­χ?? μ?­χρι σ?­με­ρον , εκδ. Πα­πα­δη­μη­τρ?­ου <Α­θ?­ναι 2000>,

4.       Τζ?­γα? Χα­ρ?­λα­ο?, ≪Μο­να­χι­σμ??≫, στο συλ­λο­γι­κ? ?ρ­γο Θρη­σκευ­τι­κ? και Η­θι­κ? Εγ­κυ­κλο­παι­δε?­α , τ. 9, εκδ. Μαρ­τ?­νο?, Α­θ?­ναι 1966.

5.       Beck Hans - Georg , Η Βυ­ζαν­τι­ν? Χι­λι­ε­τ?­α , μτφρ. Δ. Κο?ρ­το­βικ, εκδ. ΜΙΕΤ, Α­θ?­να 2000.

6.       Cyril Mango , ΒΥΖΑΝΤΙΟ, Η Αυ­το­κρα­το­ρ?­α τη? Ν?­α? Ρ?­μη? , μτφρ. Τσουγ­κα­ρ?­κη? Δ., εκδ. ΜΙΕΤ, Α­θ?­να 2000 .