Σεβασμι?τατε Μητροπολ?τα Αχα?α? και π?ση? Πελοπονν?σου κ. Καλλ?νικε,

Σεβασμι?τατε Μητροπολ?τα Αττικ?? και Βοιωτ?α? κ. Χρυσ?στομε,

Πανοσι?τατοι και Αιδεσιμ?τατοι Πατ?ρε?,

Οσιωτ?τη Γερ?ντισσα Νικολ?α και λοιπ?? Μοναχ??,

Ελλογιμ?τατε Πρ?εδρε του Πειρα?κο? Επιμορφωτικο? Συνδ?σμου Ν?ων κ. Αντ?νιε Ν?τσε,

Αγαπητο? εν Χριστ? αδελφο?,

?λοι σα? ενθυμε?στε, ασφαλ??, την ρ?ση κ?ποιου μεγαλοσχ?μου ρασοφ?ρου, ?ταν ε?χε αναλ?βει ?να υψηλ? αξ?ωμα, για την υπ?ροχη συμβ?ωση των 400 χρ?νων που οι δυο λαο?, ?λληνε? και Το?ρκοι, συμβ?ωναν αρμονικ?. Καλο?μενο? να αναφερθ? στο ιστορικοκοινωνικ? πλα?σιο τη? εποχ?? των Κολλυβ?δων, ε?ναι αναπ?φευκτο να αναφερθ? σ' αυτ?ν την ≪υπ?ροχη συμβ?ωση≫ σ?μερα.

Δι?τι τα γεγον?τα μια? ιστορικ?? περι?δου πρ?πει να ερευνο?με μ?σα στο πλα?σιο των ειδικ?ν ιστορικ?ν και κοινωνικ?ν συνθηκ?ν, εντ?? των οπο?ων διαδραματ?στηκαν. Δεν μπορο?με να κρ?νουμε με κριτ?ρια του σ?μερα, γεγον?τα του χθε?. Γι' αυτ? σα? καλ?, αγαπητο? μου αδελφο?, να προσπαθ?σουμε να αποστασιοποιηθο?με, ?σον δυνατ?ν, απ? τα δεδομ?να τη? σ?γχρονη? εποχ?? και να λ?βουμε υπ?ψιν τι? ειδικ?? συνθ?κε? τη? εποχ?? των Κολλυβ?δων, δηλαδ? τη? ?στερη? τουρκοκρατ?α?. Α? μεταφερθο?με νοερ?? τρει? αι?νε? π?σω. Α? καταδυθο?με στο β?θο? τη? σκοτειν?? αυτ?? περι?δου του Ελληνισμο? μ?σα στην οπο?αν ?λλαμψαν ω? φωστ?ρε? οι ?γιοι Κολλυβ?δε? και α? προσπαθ?σουμε να κατανο?σουμε την κατ?σταση τη? κοινων?α? απ? Πνευματικ?? και Εκκλησιαστικ?? απ?ψεω?, ?στε να ε?μαστε σε θ?ση να αξιολογ?σουμε την δρ?ση του? ?σο γ?νεται πιο αντικειμενικ?.

Ο β?ο? και η πολιτε?α των Οσ?ων Νικοδ?μου και Ν?φωνο? των Κολλυβ?δων θα αναλυθο?ν στι? επ?μενε? εισηγ?σει?. Εμε?? θα παρουσι?σουμε συνοπτικ? το ιστορικ? πλα?σιο μ?σα στο οπο?ο ?δρασαν. Α? δο?με λοιπ?ν αυτ?ν την ≪υπ?ροχη συμβ?ωση≫.

 

 

Η Πνευματικ? Κατ?σταση τη? εποχ??

?πω? ε?ναι γενικ?? παραδεκτ? η Ελλ?δα ε?ναι η κοιτ?δα του πολιτισμο?. Εδ? γενν?θησαν οι Επιστ?με?, οι Τ?χνε? και η Φιλοσοφ?α ?πω? τι? εννοο?με σ?μερα. Στον με?ζονα Ελληνικ? χ?ρο ε?χαν την ?δρα του? τα παγκ?σμια πνευματικ? κ?ντρα του πολιτισμο? ?πω? η Αθ?να, η Αλεξ?νδρεια και η Κωνσταντινο?πολη. Και ξαφνικ?, την αποφρ?δα εκε?νη ημ?ρα τη? 29η? Μα?ου του 1453, ?λθε το σκ?το?. Κατ?βηκε ο διακ?πτη? και η λ?μψη του πολιτισμο? ?κλεισε απ?τομα. ?θνο? β?ρβαρο και απολ?τιστο σαν σκοτειν? σ?ννεφο ομ?χλη? εκ?λυψε την πατρ?δα μα?. Ιδο? πω? ο Γενν?διο? Σχολ?ριο?, ο πρ?το? Πατρι?ρχη? μετ? την ?λωση, περιγρ?φει την κατ?σταση:

≪Μν?σθητε, αδελφο? και πατ?ρε?, π?σον τε και ποταπ?ν υπ?ρχε το γ?νο? ημ?ν. Ην γαρ σοφ?ν, ?νδοξον, γεννα?ον, φρ?νιμον, ανδρε?ον, π?σαν την οικουμ?νην υποτ?ξαν ει? μοναρχ?αν. Και μην, και τη κατ' αρετ?ν σπουδ?ν τε και αγιωσ?νη. [...] Αλλ? νυν, φευ των κακ?ν! απ?λετο παν. [...] Που τα παιδευτ?ρια τη? σοφ?α?; [...] Κατεπ?θησαν υπ? του Μω?μεθ≫ [1] .

?ταν θα?μα το ?τι επιβ?ωσε η γν?ση μα? μ?σα απ? ελ?χιστα εκπαιδευτ?ρια αλλ? και απ? πλ?θο? κρυφ?ν σχολε?ων στα οπο?α εδιδ?σκετο η στοιχει?δη? παιδε?α. ?να? ?λλο? Πατρι?ρχη? ο Κωνσταντινουπ?λεω?, ο Κ?ριλλο? Λο?καρη? απαντ?ντα? στην κατηγορ?α των Λατ?νων σχετικ? με την ?λλειψη ≪σοφ?α?≫ στου? ?λληνε?, ?γραψε τα παρακ?τω για το πρ?βλημα του μαρασμο? τη? παιδε?α? στο ελληνικ? γ?νο?:

≪Πω? η ανατολικ? εκκλησ?α και ?λον το γ?νο? των Ελλ?νων ε?ναι κακ? καταστρεμμ?νον, το?το δεν το αρνο?μεθα. [...] ?σον πω? δεν ?χομεν σοφ?αν και μαθ?ματα, αλ?θεια ε?ναι. [...] Αν [?μω?] ε?χε βασιλε?σει ο Το?ρκο? ει? την Φραγγ?αν δ?κα χρ?νου?, χριστιανο?? εκε? δεν [θα] ε?ρισκε?(!). Και ει? την Ελλ?δα τ?ρα διακ?σιου? χρ?νου? ευρ?σκεται. Και κακοπαθο?σιν οι ?νθρωποι και βασαν?ζονται δια να στ?κουν ει? την π?στιν του?, και λ?μπει η π?στι? του Χριστο?. [...] Και σει? μου λ?γετε πω? δεν ?χομεν σοφ?αν;≫ [2] .

Η παιδε?α περιορ?στηκε σημαντικ?, αλλ? δεν εξ?λιπε τελε?ω?. Και οι ?λληνε? κρ?τησαν το πιο σημαντικ? μ?ρο? τη? σοφ?α? του?: την π?στη του?.

Ε?παμε πρωτ?τερα για το ≪κρυφ? σχολει?≫.

Β?βαια, η Σ?γχρονη Σχολ? τη? ≪Αναθεωρητικ?? Ιστοριογραφ?α?≫ προσπαθε? να επιβ?λλει την ?ποψη ?τι τα περ? κρυφο? σχολειο? ?ταν μ?θο?.

Λ?γουν ?τι π?σω απ? τον ≪μ?θο≫ για το κρυφ? σχολει? κρ?βεται τελικ? μια ≪ανακρ?βεια≫ και ?να ≪στερε?τυπο≫, η αντ?ληψη πω? ≪η οθωμανικ? αυτοκρατορ?α ?ταν ≪απολ?τιστη≫ και ≪καθυστερημ?νη≫, και συνεχ?? β?αιη ?ναντι των Ελλ?νων και ?λλων χριστιαν?ν≫. ?μω? ο Ελληνισμ?? κατ? την τουρκοκρατ?α ≪δεν κινδ?νεψε ποτ? απ? τον κατακτητ? να αφανιστε?≫, γιατ? κ?τι τ?τοιο ο κατακτητ?? ≪?χι μ?νον δεν το επιδ?ωξε, αλλ? και δεν το επιθυμο?σε≫. Τα ≪περ? 400 χρ?νια τουρκικο? ζυγο?≫ ?ταν ?να? μεγ?λο? Μ?θο?≫, αφο? ≪η Οθωμανικ? αυτοκρατορ?α [...] θεωρο?σε του? Ρωμιο?? και το Πατριαρχε?ο συνετα?ρου? τη? στη διο?κηση τη? αχανο?? χ?ρα?≫. Γι' αυτ? και ≪η οθωμανικ? περ?οδο? ω? και το 1914 μπορε? να θεωρηθε? ω? μ?α απ? τι? πλ?ον ευνο?κ?? συμβι?σει? κυρ?αρχων μουσουλμ?νων και υποτελ?ν χριστιαν?ν≫.

Λ?γουν: "Υπε?θυνη για τα παραπ?νω ≪στερε?τυπα≫ ε?ναι η ≪ιστοριογραφικ? παρ?δοση≫ που ≪δημιουργ?θηκε τον περασμ?νο αι?να στο πλα?σιο του εθνικο? κρ?του?, δεδομ?νου ?τι η ελληνικ? ιστοριογραφ?α, επηρεασμ?νη απ? τα ρε?ματα του ρομαντισμο? και του θετικισμο? αλλ? και απ? τον θριαμβε?οντα εθνικισμ?, αναπτ?χθηκε ω? εθνικ? ιστοριογραφ?α≫. Γι' αυτ? και ≪μ?νον μετ? την επαν?σταση του 1821 μερικο? λ?γιοι τη? εποχ??, διεκτραγωδ?ντα? τα παθ?ματα του Ελληνισμο? κατ? την τουρκοκρατ?α, υπαιν?χθηκαν - χωρ?? να αναφ?ρουν καν?να συγκεκριμ?νο παρ?δειγμα - ?τι η παιδε?α, ?πω? και η εκκλησ?α, ?ταν υπ? διωγμ?ν≫" [3] .

?λα αυτ? τα επιχειρ?ματα αντικρο?ονται με ?φθονα ιστορικ? στοιχε?α σε ?να θαυμ?σιο σ?γγραμμα ≪Το κρυφ? σχολει? και η Ιστορ?α: Οι πηγ??, οι μαρτυρ?ε?, η αλ?θεια≫ του Γεωργ?ου Κεκαυμ?νου.

Δι?τι, εν? δεν υπ?ρχε καν?να επ?σημο δι?ταγμα που να απαγορε?ει τα σχολε?α, ελε?θερα λειτουργο?σαν τα σχολε?α στι? π?λει? ?που υπ?ρχε πολ?? ελληνικ?? πληθυσμ??. ?που ο ελληνικ?? πληθυσμ?? ?ταν μικρ?? και υπερτερο?σαν οι Το?ρκοι, η ελε?θερη λειτουργ?α σχολε?ων ?ταν πρακτικ?? αδ?νατη.

Οι τοπικο? ?ρχοντε? απαιτο?σαν υπ?ρογκο ≪μπαχτσ??≫ (δωροδοκ?α) για να δ?σουν ?δεια λειτουργ?α? σχολε?ου και ?ταν π?λι ?διναν ?δεια, το κλε?σιμο εν?? σχολε?ου απ? τον ?χλο των οθωμαν?ν η η καταστροφ? σχολε?ων απ? του? Γενιτσ?ρου? ?ταν κοιν? φαιν?μενο.

Αλλ? το σημαντικ?τερο πρ?βλημα ?ταν ?τι τα στ?φη των Γενιτσ?ρων περιεφ?ροντο και αλο?μονο στα παιδι? που θα συναντο?σαν να περιφ?ρονται στου? δρ?μου?.

Εν? καθ' ?λη την δι?ρκεια τη? τουρκοκρατ?α? οι ?λληνε? υπ?φεραν κ?τω απ? τον αβ?σταχτο τουρκικ? ζυγ?, τ?τε που ?γινε ο β?ο? του? κυριολεκτικ? αβ?ωτο? ?ταν μετ? τα ορλωφικ?, το 1770. Τ?τε, ?πω? μα? λ?ει ο Κο?μα?, οι χριστιανο? απλ? υπ?φεραν την πιο ανε?πωτη φρ?κη:

≪Οι ?γριοι γιαν?τσαροι κατ?τρωγαν του? πτωχο?? χριστιανο?? ασπλ?χνω?. Εζ?τουν κρασι?, φαγητ?, ενδ?ματα, αργ?ριον. [...] Τι? ηδ?νατο να αντισταθ? ει? τοιο?του? απαιτητ??; Πολλο? ?πιπταν θ?ματα των γιανιτσ?ρων ατιμωρητ? ει? του? δρ?μου?, δι?τι δεν ηδυν?θησαν να εκπληρ?σουν τα ζητ?ματ? των. Η Λ?ρισα ?δειξε τρομερ?τατα παραδε?γματα του λεγομ?νου. Η τιμ? των αρρ?νων εθυσι?ζετο ει? τα ?γρια π?θη των. Και ?σοι φιλ?στοργοι και οπωσο?ν ευκατ?στατοι γονε?? δεν υπ?φεραν την αισχ?νην τα?την, ηναγκ?ζοντο να εξορ?ζωσι τα τ?κνα των απ? τα? πατρικ?? των αγκ?λα? ει? κ?μα? κατοικουμ?νου? υπ? μ?νων χριστιαν?ν≫ [4] .

Οι γονε?? -λοιπ?ν- ?κρυβαν τα παιδι? του? για τον φ?βο των γενιτσ?ρων και μ?νον την ν?κτα με χ?λιε? προφυλ?ξει? μετ?βαιναν σε μυστικ? μ?ρο? -συν?θω? ν?ρθηκα κ?ποια? απ?μερη? εκκλησ?α?- με κλειστ? παρ?θυρα για να μ?θουν τα στοιχει?δη γρ?μματα απ? τον ολιγογρ?μματο ιερ?α. Αυτ? ?ταν το κρυφ? σχολει?, στο οπο?ο ?μαθαν -?σοι ?μαθαν- τα λ?γα γρ?μματα οι αγωνιστ?? τη? Ελληνικ?? Επαναστ?σεω? και δεν ?ταν καθ?λου μ?θο?.

Τα ελε?θερα διδασκαλε?α ?ταν λοιπ?ν περιορισμ?να και οι αν?τερε? σχολ?? ?πω? αυτ? του Πατριαρχε?ου που ?δρυσε ο Πατρι?ρχη? Γενν?διο? ?ταν ελ?χιστε?, ικαν?? ?μω? για να διασωθε? η σπ?θα τη? γν?σεω? που ?ναψε αργ?τερα την αναγ?ννηση των γραμμ?των κατ? την ?στερη Τουρκοκρατ?α. Πρ?κειται για το φαιν?μενο που κ?ποιοι ονομ?ζουν ≪Νεοελληνικ? Διαφωτισμ?≫. Ακριβ?στερο? ?ρο? ε?ναι ≪Νεοελληνικ? Αναγ?ννηση≫. Και το?το δι?τι παρ? τι? ?ποιε? αναμφισβ?τητε? ευρωπα?κ?? επιρρο?? το φαιν?μενο το οπο?ο συν?βη στον Ελλαδικ? χ?ρο, δεν ?ταν η καθυστερημ?νη (χρονικ?) εμφ?νιση μια? νεοελληνικ?? αποχρ?σεω? του ευρωπα?κο? διαφωτισμο?. Επρ?κειτο για την ουσιαστικ? αναγ?ννηση τη? ελληνικ?? φιλοσοφ?α? και επιστημ?ν με επ?κεντρο φυσικ? την καταπολ?μηση τη? αγραμματοσ?νη? του απλο? λαο? και με απ?τερο στ?χο την αποτ?ναξη του τουρκικο? ζυγο?.

Μ?λιστα η αναγ?ννηση αυτ? αρχ?ζει πριν την εμφ?νιση του Ευρωπα?κο? Διαφωτισμο? απ? τα μ?σα του 17ου αι?νο? με τον Θε?φιλο Κορυδαλλ?α ο οπο?ο? ?θεσε τα θεμ?λια του ν?ου πνε?ματο? τη? Ελληνικ?? σκ?ψη?, διακηρ?σσοντα? την θεωρ?α τη? διπλ?? αληθε?α?: για μεν τα ζητ?ματα τη? Επιστ?μη? ισχ?ει ο ορθ?? λ?γο?, για δε τα δ?γματα, η αλ?θεια τη? π?στεω?. Γεγον?? πολ? σημαντικ?, δι?τι ο Ευρωπα?κ?? διαφωτισμ?? εξοβελ?ζει τελε?ω? την π?στη και εισ?γει παντο? ω? μ?νη αλ?θεια τον ορθ? λ?γο - εν? η λατινικ? θεολογ?α εκινε?το στην αντ?θετη κατε?θυνση αναγ?γοντα? ω? θ?ματα π?στεω? και ζητ?ματα επιστημονικ? και θανατ?νοντα? ω? αιρετικο?? του? αντιφρονο?ντα?.

Ακ?μη η αναγ?ννηση των ελληνικ?ν γραμμ?των και επιστημ?ν, ε?χε ?ντονη την εθνικ? δι?σταση, γεγον?? που την διαφοροποιε? απ? τον Ευρωπα?κ? διαφωτισμ?, ο οπο?ο? παρ' ?λα τα?τα ε?χε ?ντονε? επιρρο?? και σε ?λληνε? λογ?ου? ?πω? ο Κορα??. Αυτο? υπερτ?νιζαν την αρχαιοελληνικ? κληρονομι? παρακ?μπτοντα? την ορθ?δοξη παρ?δοση και πνευματικ?τητα. Δυστυχ?? αυτ? η ?ντονη επιρρο? του Ευρωπα?κο? διαφωτισμο? ε?ναι κυρ?αρχη στου? ?λληνε? λογ?ου? και σ?μερα.

Αντ?βαρο στον αρχαιοελληνικ? προσανατολισμ? των δυτικοπλ?κτων λογ?ων απετ?λεσε η χορε?α των Οσ?ων Κολυβ?δων Πατ?ρων, οι οπο?οι εστρ?φησαν ακριβ?? στην παρ?δοση τη? Ορθ?δοξη? Πνευματικ?τητα? και προεκ?λεσαν αυτ? που ονομ?ζεται φιλοκαλικ? αναγ?ννηση.

Σ?μφωνα με την Ορθ?δοξη Πνευματικ?τητα κ?ντρον ε?ναι ο Θε?? και ο Θε?νθρωπο? και ?χι ο ?νθρωπο?. Το μ?τρο του ορθο? λ?γου ισχ?ει για τι? επιστ?με? και τα εγκ?σμια, ?χι για τα πνευματικ? και τα επουρ?νια. Αυτ? ε?ναι η ορθ? δι?κριση των πραγμ?των.

Οι ?γιοι Κολυβ?δε? αντ?ταξαν στο κοσμικ?ν Πνε?μα ω? Θεουμ?νου? του? Αγ?ου? και στη σοφ?α του κ?σμου την θε?α σοφ?α και την αγιοπνευματικ? εμπειρ?α.

 

Η Εκκλησιαστικ? κατ?σταση τη? εποχ??

Ο Στ?βεν Ρ?νσιμαν ?γραψε για την εποχ? τη? τουρκοκρατ?α? ?να ?ργο με τ?τλο Η Μεγ?λη Εκκλησ?α εν Αιχμαλωσ?α. Σ' αυτ? το ?ργο του ο Ρ?νσιμαν εκθ?τει αναλυτικ?, μ?σα απ? τι? πηγ??, ποια ?ταν η κατ?σταση του Ελληνισμο? κ?τω απ? τον τουρκικ? ζυγ?. Αν?μεσα στι? πηγ?? του Ρ?νσιμαν συγκαταλ?γεται και το βιβλ?ο του ?γγλου διπλωμ?τη Sir Paul Rycaut, The Present State of the Greek and Armenian Churches. A.D. 1678, που εξ?δωσε το 1679. Το βιβλ?ο αυτ? ο ?γγλο? αξιωματο?χο? το ?γραψε με εντολ? του βασιλι? Καρ?λου του Β , και αποτελε? ουσιαστικ? την επ?σημη αναφορ? του προ? εκε?νον. Εκε? ο ?γγλο? ευγεν?? αναφ?ρει, αν?μεσα στα ?λλα, και τα εξ??:

≪Ε?ναι τραγικ? η μετατροπ? των ιερ?ν τη? θρησκε?α?, η αποπομπ? του βασιλικο? ιερατε?ου και η μετατροπ? των να?ν σε τζαμι?. Τα μυστ?ρια του θυσιαστηρ?ου τελο?νται κρυφ? σε μυστικ?? και σκοτειν?? τοποθεσ?ε?. Τ?τοιε? ε?δα στι? π?λει? και τα χωρι? που ταξ?δεψα και μοι?ζουν μ?λλον με κρ?πτε? η τ?φου? παρ? με εκκλησ?ε?. Οι στ?γε? του? ε?ναι σχεδ?ν στο ?ψο? τη? επιφ?νεια? του εδ?φου?, για να μην κατηγορηθε? και η ελ?χιστη ?ξαρση του οκοδομ?ματο? ω? θρ?αμβο? τη? θρησκε?α? και πρ?κληση προ? την υπερηφ?νεια των τεμεν?ν. [...] Δεν ε?ναι λοιπ?ν παρ?δοξο για την ανθρ?πινη λογικ?, που βλ?πει την καταπ?εση και την περιφρ?νηση στην οπο?αν ε?ναι εκτεθειμ?νοι οι καλο? χριστιανο?, και την αμ?θεια στι? εκκλησ?ε? του?, που οφε?λεται στην πεν?α του κλ?ρου, το ?τι βρ?θηκαν πολλο? που εγκατ?λειψαν την π?στη. Μ?λλον ε?ναι θα?μα, και επαλ?θευση των λ?γων του Χριστο? πω? π?λαι   ?δου ου κατισχ?σουσιν αυτ??, που η εκκλησ?α εξακολουθε? να διατηρε?ται σε τ?πο μεγ?λη καταπ?εση, και παρ? την τυρανν?α και τα τεχν?σματα που στρ?φονται εναντ?ον τη?≫ [5] .

Η μ?στιγα των εξισλαμισμ?ν ?χι μ?νον των ακουσ?ων αλλ? και των εκουσ?ων αφα?μαξε το Γ?νο? και την Εκκλησ?α υπ?ρ των κατακτητ?ν μωαμεθαν?ν. Ολ?κληροι τοπικο? πληθυσμο? προσχωρο?σαν στην θρησκε?α του Μω?μεθ. Πολλο? μ?λιστα στον Π?ντο και Μ. Ασ?α ?γιναν κρυπτοχριστιανο? για να επιβι?σουν. Απ?γονο? του? υπ?ρχουν μ?χρι σ?μερα στην Τουρκ?α και επιθυμο?ν να επαν?λθουν στην π?στη των προγ?νων του?.

Για να ανακ?ψουν την ?νταση των εξισλαμιστ?ν ευαισθητοποι?θηκαν πολλο? ευσυνε?δητοι κληρικο? ?πω?:

α) ο ?γιο? Κοσμ?? ο Αιτωλ?? με τι? ιεραποστολικ?? περιοδε?ε? και τα κηρ?γματ? του. Πολ?μησε την αγραμματοσ?νη και εν?σχυνσε την ευσ?βεια. ≪Δεν βλ?πετε ?τι αγρ?ευσε το γ?νο? απ? την αμ?θειαν και εγ?ναμεν ωσ?ν θηρ?α;≫ φων?ζει ο σοφ?? ιεραπ?στολο?. Η Καιν? Διαθ?κη θα στερε?σει την π?στη του λαο? που κλον?ζεται. ≪Το κορμ? σα?, α? το κα?σουν, α? το τηγαν?σουν, τα πρ?γματ? σα?, α? τα π?ρουν, μη σα? μ?λη. Δ?σετ? τα δεν ε?ναι ιδικ? σα?· ψυχ? και Χριστ?? σα? χρει?ζονται≫ [6] .

β) ο λ?γιο? Επ?σκοπο? Ναυπ?κτου Νε?φυτο? Μαυρομμ?τη? που ?ρχισε να εκδ?δει ψυχοφελ? βιβλ?α στην Τουρκικ? γλ?σσα με ελληνικο?? χαρακτ?ρε? (καραμανλ?δικη δι?λεκτο?) για του? ?λληνε? εκε?νου? Χριστιανο??, τη? Μ. Ασ?α? που ?χουν λησμον?σει την Ελληνικ? και μιλο?σαν την Τουρκικ? Γλ?σσα.

Ο Νικηφ?ρο? Θεοτ?κη? και ο ?γιο? Νικ?δημο? ο Αγιορε?τη?, με τα εποικοδομητικ? του? συγγρ?μματα που γ?νονται αν?γνωσμα στην Εκκλησ?α, εκε? που οι ολιγογρ?μματοι ιερε?? δεν μπορο?σαν να κ?νουν κ?ρυγμα. ?λοι αυτο? οι ?λλοι που δεν αναφ?ρονται εδ?, βο?θησαν στο να ανακοπε? το κ?μα των αθρ?ων εξισλαμισμ?ν και να δημιουργηθε? ω? αν?χωμα και τε?χο? προστασ?α? η θε?α παρεμβολ? των νεομαρτ?ρων.

?να ακ?μη χαρακτηριστικ? τη? εκκλησιαστικ?? καταστ?σεω? τη? εποχ?? εκε?νη? ?ταν η ολιγογραμματοσ?νη του κλ?ρου. Πολλ?? φορ?? και των Επισκ?πων.

Και ο Μητροπολ?τη? Αθην?ν Μελ?τιο? (1703-1714) συγγραφ?α? ≪Εκκλ/κη? Ιστορ?α?≫ στην ?κκλησ? του για την καταπολ?μηση τη? αμ?θεια? μεταξ? ?λλων αναφ?ρει τα παρακ?τω: ≪...βλ?πω ... ει? ?λα τα μ?ρη μα? και ει? τα? εγκρ?του? πολιτε?α?, τα οσπ?τια, ?δεια (απ? βιβλ?α) τ?σον των κληρικ?ν... απ? του? οπο?ου? οι πλε?στοι δεν ?χουσι παρ? ?να ψαλτ?ρι, και ?να ωρολ?γιον πεπαλαιωμ?νον, και καν?να συναξ?ρι, ωσ?ν και ει? πολλ? αρχοντικ? και πραγματευτ?ν οσπ?τια... επιθυμο?ντε? να ευρ?σκωνται π?ντοτε ει? την αμ?θειαν οπο? ε?ναι, και δεν γνωρ?ζουσιν, ?τι δια την αμ?λειαν τη? αναγν?σεω? και δια την ?λλειψιν των αξιολ?γων βιβλ?ων, ηθικ?ν και ιστορικ?ν, ευρισκ?μεθα ει? τοια?την κατ?στασιν αμαθε?α?≫ [7] .

Αλλ?, ?λλο ?να χαρακτηριστικ? τη? εποχ??, ?ταν και η υποβ?θμιση τη? ποι?τητα? του κλ?ρου με την   ?ξαρση του φαινομ?νου τη? σιμων?α? (τη? δια χρημ?των χειροτον?α? κληρικ?ν) και του κοσμικο? τρ?που διαγωγ?? πολλ?ν κληρικ?ν.

Ω? αντ?δοτο σε αυτ? την ηθικ? κατ?πτωση ?ταν το παρ?δειγμα τη? αγιοπνευματικ?? ζω?? των Αγ?ων Κολλυβ?δων.

 

Επ?λογο?

Σ?μερα ?χουν παρ?λθει σχεδ?ν δ?ο αι?νε? απ? την διακοπ? τη? ≪υπ?ροχη? συμβι?σεω?≫ των Ελλ?νων με του? Το?ρκου?. Σ?μερα   ?λοι σχεδ?ν οι ?λληνε? γνωρ?ζομεν γραφ? και αν?γνωση. Περιπατο?με ελε?θερα στου? δρ?μου? δ?χω? να κινδυνε?ει αν? π?σα στιγμ? η ζω? και η τιμ? μα?. Το ?διο και τα παιδι? μα?. Αν και η διαφορ? ε?ναι μεγ?λη, ?μω? δεν συν?λθαμε πλ?ρω? απ? τι? συν?πειε? τη? τραυματικ?? εκε?νη? περι?δου. Κληρονομ?σαμε οθωμανικ?? νοοτροπ?ε? ?πω? το μπαξ??, το ρουσφ?τι και την ασυμ?ζευτη ανοργανωσι? του κρ?του? μα?. Κ?ποτε ο ελ. Βενιζ?λο? ε?χε πει: ≪Δυστυχ??, κ?ριοι, ο ελληνικ?? λα?? ζ?σα? τ?σου? αι?να? υπ? ξ?νην δουλε?αν εσυν?θισε να θεωρ? το κρ?το? εχθρικ?ν, ?πω? πρ?γματι ?το, ο δε αι?ν τη? ελευθερ?α? δεν κατ?ρθωσε να του μεταβ?λη εντελ?? την ψυχολογ?αν αυτ?ν≫ [8] .

Παρ? τι? αξι?λογε? επιδ?σει? μεμονωμ?νων Ελλ?νων στι? επιστ?με? και τον πολιτισμ?, ?μω? η πατρ?δα μα? ?χει πα?σει απ? το 1453 να ε?ναι το επ?κεντρ? του πολιτισμο?.

Τουλ?χιστον ?μω?, ε?μαστε ελε?θεροι. Και αυτ? το οφε?λουμε στου? υπ?ροχου? εκε?νου? ?ρωε? που αγων?σθηκαν για του Χριστο? την π?στιν την αγ?αν και τη? πατρ?δο? την ελευθερ?αν.

Και αυτο? γαλουχ?θηκαν με το πνε?μα τη? νεοελληνικ?? αναγενν?σεω? των γραμμ?των που συν?βη και με την μ?γιστη συμβολ? των τιμωμ?νων σ?μερα οσ?ων πατ?ρων ≪Κολυβ?δων≫.

Α? ?χουμε την ευχ? του?.