Z?ngilandakı q?dim tarixi abid?l?rimiz d? 22 ildir x?zan omru ya?ayır.

Abid?l?r, qalalar zamanın, dovrun da?la?mı? s?hif?l?ri kimi “danı?an tarix”? cevrilir, dun?nd?n - minillikl?rd?n soraq verir. Bu m?nada h?r bir xalqın varlı?ını subut ed?n tarixi yadigarlar ic?risind? abid?l?rin ozun?m?xsus yeri v? rolu var. Cunki onların meydana g?lm?sin? q?d?r ?srl?r kecib. Cox?srlik tarixi kecmi?d?n yadigar qalan m?d?niyy?t abid?l?rinin muhafiz?si is? beyn?lxalq ?h?miyy?t k?sb edir.

T?dqiqatlar t?sdiql?yib ki, Az?rbaycan b???r sivilizasiyasının ilk meydana g?lmi? ?razisind? yerl??ir. Ulularımız cox d?y?rli maddi m?d?niyy?t numun?l?ri yaratmı?lar ki, onlar respublikamızın h?r yerind? qeyd? alınmı?dır. Bu abid?l?r h?r bir xalqın v? ya mill?tin tarixi, m?d?niyy?ti, bir sozl?, kecdiyi inki?af yolunun bariz subutudur. Maraqlıdır ki, Az?rbaycan ?razil?rind? bel? abid?l?rin sayı h?dd?n artıq cox olub v? onların ya?ı ?srl?rl? hesablanır. Olk?miz? s?f?r ed?n s?yyahlar bu abid?l?r? heyranlıqlarını gizl?d? bilm?mi? v? d?f?l?rl? oz xatir?l?rind? qeyd etmi?l?r.

Tarixin da?la?mı? m?d?niyy?t v? dini abid?l?ri olk?mizin h?r gu??sind? var. T??ssuf ki, ?razil?rimzin Erm?nistan t?r?find?n i??alı n?tic?sind? onların boyuk hiss?si da?ıdılmı?, yaxud saxtala?dırılaraq “erm?nil??dirilmi?dir”. Bel? bolg?l?rd?n biri d? Z?ngilandır ki, ozun?m?xsus tarixi kecmi?? malikdir. Rayon ?razisind?n axan ??r?k? cayının hovz?sind? ozunun q?dimi ornamenti il? secil?n onlarla turb? vardı. Z?ngilan rayonunun M?mm?db?yli k?ndind? yerl???n s?kkizgu??li Y?hya ibn M?h?mm?d turb?si (1304-1305) oz memarlıq-konstruktiv formasına gor? secilirdi ki, ?trafında orta ?sr q?biristanlı?ı yerl??irdi. Turb?d?n bir q?d?r aralıda ?eyxzad? ?eyx Abd as-Salam ibn ?eyx Qiyas ?d-Dinin (759 h. - 1358) m?zarı vardı. Yazıların poliqrafik xususiyy?tl?rin?, b?dii t?rtibatına gor? ?ıxbaba Q?diriyy? sufi xan?gahının f?aliyy?t dovru XIII-XIV ?srl?r? gedib cıxırdı. Bu ?razil?rd? h?min ?srl?r? aid s?nduq?, ba?da?ı formalı qoc, at heyk?lli q?bir da?ları ?r?b, fars, Az?rbaycan dilli yazılarla v? muxt?lif relyefl?rl? xalqımızın h?yat v? m?i??tinin muxt?lif t?r?fl?rini ?ks etdirir, toponimika, xalq t?bab?tin?, etnogenez m?s?l?l?r? aydınlıq g?tirir, orta ?sr m?d?ni h?yatımıza dair bir sıra m?s?l?l?ri i?ıqlandırırdı.

M?mm?db?yli k?ndind?ki turb?nin giri? qapısının ustund? n?sx x?tti il? yazılmı? ?r?bc? kitab? vardı. H?min kitab?d? Qurandan ay?, turb?nin kim? m?xsus oldu?u v? n? vaxt tikildiyi qeyd edilirdi. Kitab?d?ki m?tn? gor?, o, Y?hya ibn M?h?mm?d ?l-H?cc Seyid ?linin turb?si idi.

XIV ?srd? ya?amı? m??hur co?rafiya?unas v? tarixci H?mdullah Q?zvininin yazdı?ına gor?, Z?ngilanın ?sası hicri tarixinin 15-ci ilind?, y?ni 636-cı (637) ild? qoyulub. Dem?li, Z?ngilanın t?qrib?n 1400 il? yaxın ya?ı var. Rayonun ?razisind? Xudaf?rin su qov?a?ının yaradılması il? ?laq?dar, burada 1974 v? 1979-cu ill?rd? arxeoloji qazıntı i?l?ri aparılıb. M?lum olub ki, ?razi memarlıq abid?l?ri il? z?ngindir. Bunlardan biri ??rifan k?ndind? yerl???n ??hri-??rifan (v? ya ??riban, ?abran) abid?sidir. Bu abid?nin boyuk bir hiss?sini H?k?r? cayı yuyub aparmı?dır. ??h?r qalı?ının ?razisi 9 hektara yaxın t?bii, co?rafi v? strateji baxımdan ?lveri?li movqed? yerl??ib, q?rbd?n da? silsil?si, ??rqd?n H?k?r? cayının sıldırım sahili il? ?hat? olunmu?du.

??rifanda aparılan qazıntılar zamanı xeyli miqdarda maddi-m?d?niyy?t qalıqları a?kar edilib. Arxeoloji materiallara ?sas?n, ??h?r tipli ya?ayı? m?sk?ni olan ??rifan XIV ?srd? salınıb v? XVII ?sr? kimi burada intensiv ya?ayı? olub.

Rayonun z?ngin bitki ortuyu, caylardan, sal da?-qayalardan ibar?t t?bii qala-ma?aralar bu ?razil?rin q?dimliyini, y?ni ilk insan ya?ayı? m?sk?nl?ri olmasını t?sdiql?yirdi.
T??ssufl? qeyd edilm?lidir ki, Z?ngilanla ba?lı vaxtil? yet?rinc? t?dqiqat aparılmayıb, lakin 1976-cı ild? tarix elml?ri doktoru R??id Goyu?ov v? Al?m Nuriyev t?r?find?n ??hri-??rifan adlı q?dim ??h?r oyr?nilmi?, burada bir sıra qiym?tli maddi-m?d?niyy?t numun?l?ri a?kar edilmi?dir.

Z?ngilan da?ıdıcı, viranedici muharib?l?r?, t?bii f?lak?tl?r? m?ruz qalsa da, 1993-cu il oktyabr ayının sonuna, y?ni erm?ni vandalları t?r?find?n i??alına q?d?r ?razisind? tarixi, arxeoloji, etnoqrafik, memarlıq abid?l?ri v? t?bii s?rv?tl?r oz varlı?ını qoruyub saxlaya bilmi?di.

Z?ngilan rayon 21 saylı tam orta m?kt?bin mu?llimi ?sa Musayevin dedikl?rind?n: “...Z?ngilan Az?rbaycanın q?rb qurtaraca?ında, Araz cayından ?imalda yerl??ir. Rayon muxt?lif tarixi dovrl?rd? ayrı-ayrı inzibati ?razi bolgul?rin? m?ruz qalıb. Rusiyanın i??alı zamanı, 1828-ci il? q?d?r bolg?nin ?razisinin B?sitcaydan q?rb t?r?fi Naxcıvan, ??rq t?r?fi is? Qaraba? xanlı?ının t?rki-bin? daxil olub.

Rayonun ?razisind? xeyli maddi-m?d?niyy?t abid?l?ri var idi ki, onların da 1993-cu ild?n sonra salamat qalmasına guman yoxdur. Cunki Erm?nistanın i??al etdiyi Az?rbaycan ?razil?rind? tor?dilmi? vandallıq bunu soyl?m?y? ?sas verir.

Erm?ni silahlı birl??m?l?rinin i??alı n?tic?sind?, t?qribi hesablamalara gor?, rayona 1 milyard 390 milyon AB? dolları m?bl??ind? z?r?r d?ymi?, cox qiym?tli abid?l?r da?ıdılmı?dır. Bartaz v? Kecikli k?ndind? VI-VII ?srl?r? aid olan “?ukrataz” v? “?sgulum” qalaları, XIII-XIV ?srl?rin yadigarı Bartazdakı “Xanazur”, Malatke?in ?razisind? yerl???n “Da?da?an” v? G?y?linin pirl?ri, Z?ngilan ??h?rind? XVIII ?sr? aid 1 m?scid, Ta?lı qalası, Pircivan d?v? piri, S?gulum qalası movcud olmu?, rayonun minillik tarixini ?ks etdir?n z?ngin arxeoloji tapıntılarla t?chiz edilmi? Dovl?t Muzeyi, Gil?ta? ?razisind? XVI-XVII ?srl?r? aid, Sarı A?ıqla ba?lı Gun?? abid? piri, R?zd?r?d?ki Alban turb? kompleksi, IX ?sr? aid R?zd?r? k?nd m?scidi, XII ?srd?n qalma Top korpusu, Yol piri, Qız qalası kimi tarixi, m?d?ni v? dini abid?l?rimiz erm?ni ?ovinizm siyas?tinin qurbanlarına cevrilmi?dir. Z?ngilan u?runda doyu?l?rd? yuzl?rl? z?ngilanlı ??hid olmu?, onlardan ikisi - ?sg?rov ?s?d Soltan o?lu v? Nuriyev Elnur Eyvaz o?lu Az?rbaycanın Milli Q?hr?manı adına layiq gorulmu?dur”.

Z?ngilanın ?razisind?ki tarixi abid?l?r yalnız yuxarıda adları sadalanan deyil. Hacallı k?ndind?ki dair?vi burc, M?mm?db?ylid?ki s?kkizgu??li turb? (1304-1305), Yenik?ndd? ziyar?t? cevrilmi? XIV ?sr turb?si m?hz dedikl?rimiz? bariz numun?l?rdir.

Rayonun Yem?zli k?ndi yaxınlı?ından tapılmı? kup q?birl?rd?ki muncuq, sikk? v? bulov da?lar e.?. IV-II ?srl?r? aid edilmi?dir. Bu ?razil?rd? ?slamdan ?vv?l xristian dini yayılmı?dı. Araz cayının sol sahilind?ki Bartaz k?ndi yaxınlı?ında, Xan?zir pirinin 100-150 metrliyind?, me??nin d?rinlikl?rind?ki bir hiss?si ucub da?ılmı? alban kils?sinin divarlarının qalınlı?ı 1,5 metr? catırdı. Rayonun Qarababa k?ndind?ki alban abid?si d? sanki eyni memarın ?s?ri idi.

H?mdullah Q?zvini Xudaf?rin korpul?ri bar?d? yazırdı: “Araz cayı uz?rind?, Z?ngilan yaxınlı?ındakı (on bir a?ırımlı) korpu hicri tarixi il? 15-ci ild? (636) M?h?mm?d Pey??mb?rin yaxın adamlarından hesab olunan B?kir-ibn ?bdullah t?r?find?n salınmı?dır. Buna gor? d? “Xuda-Af?-rin”, y?ni “Allah yaratmı?” korpu adlanır”.

...Bel? abid?l?rin da?ıdılması vandalizm siyas?ti yurud?n da?nakların xalqımızın m?n?viyyatına v? tarixin? vurdu?u el? bir z?rb?dir ki, h?min yaralar min ill?r boyu sa?almır. Axı, h?r tarixi, dini v? m?d?ni abid? ?srl?rin yadigarıdır.

Beyn?lxalq humanitar t??kilatların Erm?nistanın t?cavuzkarlı?a son qoyması ucun hec bir konkret t?dbir gorm?m?si is? onların h?l? d? ikili satandartlı siyas?t yurutm?l?rinin t?sdiqidir.

M?h?mm?d N?R?MANO?LU