Татарстан Республикасы???Россия Федерациясене? эре ??м яхшы ?зл?штерелг?н субъектларыннан берсе. К?п гасырлык яш?еш д?веренд? республика Европа ??м Азия м?д?ниятл?ре кисешк?н урында Россияне? м??им географик ??м с?яси ?з?ге буларак оешкан.

Моны? шулай булуына Европа субконтинентыны? к?нчыгыш чикл?ренд?ге у?айлы икътисади-географик урын, ?з?к регион ??м Уралдагы индустрияне? якынлыгы да т?эсир итк?н. Россине? и? эре транспорт системалары кисешк?н ноктада булганлыктан, регион Себерне? чимал базалары, Идел буе федераль округыны? авыл ху?алыгы районнары бел?н д? элемт?д? тора.

Х?зерге Татарстан ? ул к?птармаклы с?н?гатьк? ??м югары ?сеш алган авыл ху?алыгына ия эре регион. Республиканы? м?гариф ??м ф?н потенциалы югары.

Географик урыны

Татарстан Россия Федерациясе ?з?генд? К?нчыгыш Европа тигезлегенд?, ике зур елга ? Идел ??м Кама (Чулман) кушылган урында урнашкан. Республиканы? и? т?ньяк ноктасы ? Балтач муниципаль районыны? Югары С?рдек авылына (56 ^о 40,5? т.к.), к?ньяк ноктасы ? Баулы муниципаль районыны? Хансверкино авылына (53 ^о 58? т.к.), к?нбатыш ноктасы???Ч?пр?ле муниципаль районыны? Татар Бизн?се авылы янына (47 ^о 16?кч.о.), к?нчыгыш ноктасы Актаныш муниципаль районыны? Тынламас авылы янына (54 ^о 17?кч.о) туры кил?. Татарстан к?нбатыштан к?нчыгышка 450 километрга, ? к?ньяктан т?ньякка 285 километрга сузылган.

Татарстан Республикасы т?ньяктан ? Киров ?лк?се, т?ньяк-к?нчыгыштан ? Удмуртия Республикасы, к?нчыгыштан ? Башкортстан Республикасы, к?ньяк-к?нчыгыштан ? Оренбург ?лк?се, к?ньяктан ? Самара ?лк?се, к?ньяк-к?нбатыштан ? Ульяновск ?лк?се, к?нбатыштан ? Чувашия Республикасы, т?ньяк-к?нбатыштан ? Марий Эл Республикасы бел?н чикл?н?.

Татарстанны? гомуми м?йданы ? 67836 кв.км, яки Россия Федерациясене? 0,4 % ын, ? Идел буе федераль округыны? якынча 7 % ын т?шкил ит?.

Казан ш???ре ? Татарстан Республикасыны? башкаласы, ул М?ск??д?н к?нчыгышка таба 797 км ераклыкта урнашкан.

Геологик т?зелеше ??м файдалы казылмалары

Республиканы? территориясе и? зур тектоник структура ? Рус платформасыны? к?нчыгышында, Идел-Урал антеклизында урнашкан. Т?п тектоник элементлар булып, т?ньяк (Кукмара) ??м к?ньяк (?лм?т) чыгынтылары булган Татар г?мб?зе, М?л?к?с батынкылыгы ??м Казан-Кажим б?гелеше санала. Территорияне? к?нбатыш ?леше Токмов г?мб?зене? к?нчыгыш с?з?клеген? карый.

Платформаны? нигезенд? борынгы архей-протерозой токымнарыннан булган кристалл фундамент ята. Аны? ?стенд? ди?гез утырма токымнарыннан булган ??м континенталь чыгышлы 1500-2000 м калынлыктагы тышлык бар.

Фундамент ?слегенд? девон токымнары ята, аста ? терриген утырмалар (комташ, алеврит, аргиллитлар), югарырак ? карбонатлар (известьташ, гипс ??м ангидрит катламлы доломитлар). Девон утырмаларыны? калынлыгы 700 м га кад?р ?ит?. Нефть ??м газны? т?п чыганаклары да девонны? т?б?н ярусында.

?ст?р?к ташк?мер системасы (карбон) токымнары ята. Анда балчык, комташ, гипс ??м ангидрит катламлы карбонат токымнары (известьташ ??м доломитлар) ?стенлек ит?. Аларны? калынлыгы 600д?н 1000 м га кад?р ?ит?. Пермь утырмалары югары ??м т?б?нге катламнардан тора. Т?б?нге Пермь токымнары доломитлар, гипс, ангидрит ??м мергель камламлы известьташтан гыйбар?т. Бу утырмаларны? и? калын ?ире республиканы? к?нчыгышында (300 м га кад?р ?ит?). Алар урыны бел?н ?ир ?слеген? д? чыгалар.

Республика м?йданыны? к?пчелек ?лешен югары пермь утырмалары т?шкил ит?. Алар елга ?з?нн?ренд? ??р ?ирд? диярлек ?ир ?слеген? чыгалар, ерымнар бел?н ачылалар. Республиканы? к?нбатышында аскы ?лешт? ди?гез чыгышлы карбонат токымнары ? доломит, гипс катламлы известьташ ?стенлек ит?.

?ст?р?к суб?л?р ?слекл?р тудырган континенталь токымнар ? кызыл балчык, комташ ??м мергель урнашкан. Утырмаларны? калынлыгы 280 - 350 м т?шкил ит?.

К?нчыгышны? аскы ?лешенд? - известьташ ??м мергель катламлы комлы-балчыклы токымнар, ? ?стенд? балчыклы-комлы токымнар ?стенлек ит?. Алар и? биек суб?л?рл?рд? комлы, алевритлы, юка мергель, известьташ ??м доломит катламнары булган балчыклы контененталь утырмалар бел?н алышыналар. Утырмаларны? гомуми калынлыгы 200 - 300 м га ?ит?.

Мезозой утырмалары республиканы? т?ньяк-к?нбатыш чигенд? к?п. Юра системасы утырмалары балчык, алевролит ??м комташ, янучан сланец, фосфорит чуерташлы мергель катламнарыннан гыйбар?т. Калынлыгы 70-80 м га ?ит?.Акбур утырмалары ? соры, куе соры балчык ??м юка гына фосфорит, мергель, известьташ катламнары булган комташны т?шкил ит?. Гомуми калынлыгы 120-160 м га ?ит?рг? м?мкин.

Кайнозой утырмалары континенталь шартларда барлыкка килг?н неоген ??м д?ртенче система утырмаларыннан тора. Неоген утырмаларын зур ??м уртача зурлыктагы елга ?з?нн?ренд? к?рерг? була. Бу утырмалар ком, чуерташ катламнары ??м линзалары булган куе соры алеврит-балчыклы токымнардан гыйбар?т. Аларны? калынлыгы 200-300 м була.

И? яшь д?ртенчел утырмалар республика территориясене? барлык ?слеген каплап тора. Идел, Кама (Чулман) елгалары ?з?нн?ренд? терраса комплексыны? аллювиаль утырмалары калынлыгы ? 70-120 м. Аларны? составы чуерташ, балчык, балчыксыл ??м комсыл туфрак катламнарыннан гыйбар?т.

С?з?клект?ге утырмалар ит?кт? 15-20 м калынлыкка ?ит? ??м ?ск? таба кими бара. Суб?л?рл?рд? аларны? калынлыгы 1,5 м яки 2 м гына. К?бесенч? балчыксыл, вакташлы комсыл составны т?шкил ит?.

Файдалы казылмалар

Янучан ??м рудалы булмаган казылма байлыклар ? нефть, газ, битум, ташк?мер ??м к?р?н к?мер, янучан сланец, торф, т?зелеш ташы, комлы чуерташ материаллар и? кыймм?тлел?рд?н санала. Республикада нефть ??м иярчен газ к?бесенч? Кама аръягында ??м к?нчыгыш Кама алдында табыла. Т?п чыганаклар девонны? т?б?нге ярусында ??м ташк?мер ятмаларында урнашкан. Алар, нигезд?, кечкен? ятмалар. Эре ятмалар булып, Ромашкино, Я?а Елховой, Баулы чыганаклары ис?пл?н?. Нефть бел?н берг? иярчен газ ? кыймм?тле химик чимал да табыла.

Ташк?мер ??м к?р?н к?мер ятмалары республиканы? к?нчыгыш Кама аръягында бар. Алар бик аста ? 900-1200 м тир?нлект? урнашкан, шунлыктан ташк?мер ??м к?р?н к?мер табу ?лег? керемле гам?л т?гел.

Пермь утырмалары булган битум ??м битумлы токымнар???углеводородлы чимал табышыны? резерв чыганаклары, шулай ук гипс, исвестьташлар, доломитлар да шул ис?пк? кер?.

Мезозой чоры файдалы казылмалары арасында янучан сланец, фосфоритлар, цеолитлы токымнар аеруча м??им санала. Алар республиканы? к?ньяк-к?нбатыш районнарында Идел алдында очрый. Артык зур булмаган запаслар ??м аларны? сыйфаты т?б?н булу бу файдалы казылмаларны чыгара башлауга кирт? булып тора.

Бентонитлы балчык, балчыксыл туфрак, ком, комлы чуерташ материаллар, т?зелеш ташы (буто ташы, вакташ), торф кайнозой чоры утырмаларыннан ис?пл?н?. Алар республика территориясенд? ки? таралган, т?зелеш ??м тау техникасы чималы чыганаклары булып санала.

Рельеф

Татарстан Республикасыны? территориясе, геологик д?вамлы вакыт аралыгында формалашып, калкулыклары ??м т?б?нлекл?ре булган тигезлекне т?шкил ит?. Республика территориясене? уртача югарылыгы - 150-160 м; территорияне? 90 %ы ди?гез ?сте тигезлегенн?н 200 м дан да ?ст? ятмый. Б?гелм?-Б?л?б?й калкулыгы республиканы? к?ньяк-к?нчыгышында и? югары урын санала. Аны? и? югары ноктасы ? 381 м. И? т?б?н урыннар Идел ??м Кама (Чулман) елгаларыны? сул як яр буена туры кил?. И? т?б?н урын ? Куйбышев сусаклагычы ? су ?сте сызыгыннан 53 м аста урнашкан.

Рельеф картасы

Татарстан Республикасы территориясе Идел ??м Кама елга ?з?нн?ре бел?н ?ч ?лешк? б?лен?: к?нбатышта, Иделне? у? як ярында ? Идел алды территориясе, т?ньякта, Иделне? сул як яры ??м Каманы? у? як ярында ? Кама алды, к?ньякта ??м к?ньяк-к?нчыгышта, Каманы? сул як ярында ? Кама аръягы ?ирл?ре бар.

Республиканы? к?нбатыш ?лешен Идел буе калкулыгын т?шкил ит?. Аны? т?ньяк ??м к?нчыгыш чикл?ре Идел суы бел?н юыла. Уртача биеклеге ? 140 м, ? максималь биеклеге ? 276 м (Татарстан Республикасыны? Ч?пр?ле районы территориясенд?ге Бизн? елгасыны? югары ?леше ? Сура елгасыны? у? кушылдыгына туры кил?). Идел ярлары тек?, кечкен? елга ?з?нн?ре ??м ерымнар бел?н б?ленг?н.

Республиканы? т?ньяк-к?нбатышында Нократ Увалы калкулыгыны? к?ньяк кырые Кама алдына кер?. Монда и? зур биеклек Илет ??м Шушма елгаларыны? югары ?лешенд? 235 м га ?ит?, уртача биеклеге ? 125 м. К?нчыгыш Кама алдында, Татарстан Республикасыны? т?ньяк-к?нчыгышында Удмуртия республикасыны? к?ньяк д?вамы булып, Можга ??м Сарапул калкулыклары кер?. Аларны? максималь биеклеге 240 - 243 м га ?ит?, уртача биеклеге ? 120 м. Елгаара ?ирлегене? уртача биеклеге ? 140-160 м.

Республиканы? к?ньяк-к?нчыгышында, к?нчыгыш Кама аръягында территорияне? и? югары м?йданы ? Б?гелм?-Б?л?б?й калкулыгы к?рен?. Аны? уртача биеклеге ? 175 м. 220-240 м ??м 300-320 м югарылыктагы ике югары баскычларны да к?рерг? м?мкин.

Т?б?нлекле тигезлекл?р зур елгалар ярд?менд? формалашкан ?леге елга ?з?нн?ре тектоник ярыклар ??м б?гелешл?р буенча ясалган. И? зур м?йданны Идел арты т?б?нлеге алып тора. Ул Идел елгасыны? сул як яры буйлап, Кама бел?н кушылган ?ирг? кад?р тар сызык булып, террасалар комплексы р?вешенд? сузыла, аннары, ки??еп, 80-100 м ??м 120-160 м биеклект?ге тигезл?нг?н т?б?нлекле К?нбатыш Кама аръягын ясый.

Кама-Агыйдел уйсулыгы к?пчелек урынннарда 100-120 м биеклект? булган Кама, Агыйдел ??м Ык елгалары ?з?нн?ре бел?н т??г?л кил?.

Кориолис к?че т?эсиренд? елга юллары у?га авышканлыктан, зур ??м уртача зурлыктагы елга ?з?нн?рене? авышлыклары сизелерлек д?р???д? асимметрияле. Тек? ??м биек ярлар т?п токымнан тора. С?з?гр?к сул як авышлыкларында елга тугай ?сте террасалары комплексы к?з?тел?.

Рельефны? эре формаларын кече елга ??м инеш ?з?нн?ре, ерымнар, балкалар катлауландыра. Кече елга ?з?нн?ре авышлыкларыны? симметрияле булмавы аларны? салкын климат шартларында т?рле экспозициял?рд? т?рлеч? ?ылынуына б?йле. К?ньяк ??м к?нбатышка караган авышлыклар тек?р?к.

Рельеф ?зенч?лекл?ре республиканы? барлык районнарында да авыл ху?алыгын ?стерерг? у?ай м?мкинлек бир?. Л?кин кеше эшч?нлеге н?ти??сенд? урманнар юкка чыгарылган, ? бу ис? ?ске су агымын ?ир асты агымына ?верелдерг?н. Зур м?йданнарда ?ир с?р? н?ти??сенд? ерымнар ??м туфрак эрозиясе ясалган.

Пермь карбонат токымнарында карст процесслары, балчыклы елга ?з?не авышлыкларында шуышмалар ??м башка кече эрозияле рельеф формалары ки? таралган.

Климат

Республиканы? климаты ? уртача континенталь климат. ??й ?ылы, кыш уртача салкынлыкта. Кояш яктыртуыны? уртача озынлыгы 1900 с?гать т?шкил ит?. Апрельд?н августка кад?рге вакыт аралыгы аеруча кояшлы ис?пл?н?. Кояш радиацияясене? еллык к?л?ме якынча 3900 мдж/ кв.м.

Климат ?ава массаларыны? к?нбатыштан к?нчыгышка ??м киресенч? к?чеше йогынтысында формалаша. Атлантикадан килг?н ?ава массалары климатны йомшарта, явым-т?шемле, болытлы ?ава торышы хасил ит?. Себер ??м Арктика ?авасы температураны? тирб?леш амплитудасы тагын да т?б?н?юен? китер?.

Елны? и? ?ылы ае ? уртача температурасы 18-20 °C булган июль, ? и? салкын ай ? гыйнвар (?13, ?14 °C). И? т?б?н температура 44, 48 °C салкын (1942 елда Казанда ?46,8 °C к?з?телг?н). И? югары температура 40°C. ?ылы. Еллык абсолют температура тирб?неше 80-90 °C ка ?ит?. Уртача еллык температура якынча 2-3,1 °C.

Явым-т?шемне? уртача к?л?ме 460 тан 520 мм га кад?р ?ит?. Елны? ?ылы вакытында (температура 0 °C тан югары булганда) еллык явым-т?шемне? 65-75%ы ява. Явым-т?шемне? к?пчелеге - июль аенда (51 ? 65 мм), ? и? азы февральд? (21-27 мм) була. Кайбер елларда корылык к?з?тел?. Вегетация чоры якынча 170 т??лекне т?шкил ит?.

Кар капламы ноябрь урталарыннан со? ята, аны? эр?е апрельне? беренче яртысына туры кил?. Кар капламы 140-150 к?н ята, аны? уртача биеклеге 35-40 см га ?ит?. Туфракта ту? катламыны? максималь тир?нлеге 110-165 см була.

Республиканы? т?рле районнарында климат нормалары аерыла. Кама алды ??м К?нбатыш Кама аръягы республикабызны? чагыштырмача салкынрак, ?мма дымлылыгы яхшырак булган районнары ис?пл?н?. К?нбатыш Кама аръягы ? чагыштырмача ?ылы район, л?кин анда еш кына корылык к?з?тел?. И? яхшы климат к?рс?ткечл?ре Татарстанны? Идел алды районнарында. Гомум?н алганда, республиканы? климат шартлары авыл ху?алыгы бел?н ш?гыльл?н? ?чен у?айлы.

?ир ?сте ??м ?ир асты сулары

Республика территориясе Идел-Кама бассейнына караган тармакланган елга челт?рен? ия. Барлык елгаларны? гомуми озынлыгы 22 ме? км, ? аларны? саны 3,5 ме?н?н артыграк. И? зур елгалар ? Идел, Кама (Чулман), Агыйдел, Нократ, Ык.

Алар транзит елгалар ??м аларны? елга башы Россия Федерациясене? башка регионнарына туры кил?. Елга сулары транзиты елына 230 км ³ , ?ирле ?ир ?сте сулары 8-10 км ³ т?шкил ит?. Елга челт?рене? т?п ?леше кече елгалар ??м инешл?рд?н тора. Су ?слегене? гомуми м?йданы???4,5 ме? км ² , яки республиканы? гомуми территориясене? 6,5 % ын т?шкил ит?.

Республика елгалары к?п ?лешен кар сулары алып торган кушма туенуга ия. Кар сулары еллык агышны? 60-80%ын т?эмин ит?. Икенче урында?? ?ир асты сулары, ? ?ченче урында ? я?гыр сулары.

Туену характеры елгаларны? су режимын билгели. Барлык елгаларга да язгы ташу вакытында су ?сте тигезлегене? кискен к?т?рел?е хас. Ташу республиканы? к?ньяк- к?нбатыш районнарында аеруча ирт? (28-29 мартта) башлана, майны? беренче к?нн?ренд? т?мамлана. Аны? уртача д?вамлылыгы ? 30-60 к?н.

Язгы ташудан со?, су ?сте тигезлегене? т?б?нлеге бел?н характерланган ??йге тир?нлек башлана. Бу вакытта кайбер елгалар ??м инешл?р корый, елга бары ?ир асты сулары бел?н ген? туена. ??йге тир?нлек к?чле ??м д?вамлы я?гырлардан со? елына 2-3 тапкыр су к?т?релешл?ре н?ти??сенд? ?зел?.

К?зен бассейн ?слегеннн?н парга ?йл?н?не? ким?ен? б?йле р?вешт? елгаларда бераз су к?т?релеше к?з?тел?. Салкыннар ?ит? бел?н, елгалар ката башлый, боз катламы формалаша. Бозны? калынлыгы 50-80 см га ?ит?. Кыш буена елгаларда тотрыклы кышкы тир?нлек, и? т?б?н су ?сте тигезлеге ??м су чыгымы к?з?тел?, туену ?ир асты сулары ис?бен? бара.

Идел ? Россияне? Европа ?лешенд?ге ??м Европаны? и? зур елгасы. Аны? гомуми озынлыгы 3530 км, бассейн м?йданы 1360 ме? км ² . Ул Тверь ?лк?се Волго-Верховье авылындагы инешт?н ? 228 м биеклект?ге Валдай калкулыгыннан башлана, ?з?к Россияне? барлык территориясе буенча агып, Каспий ди?гезен? коя. Идел республиканы? к?нбатыш ?леше буенча 186 км озынлыгында ага. У? яры биек, ?зеклекл?р ??м чыгынтылар ясый. Сул як яры с?з?к, болын террассалары бел?н тулы. Казан ш???ре янында ки?леге 3-6 км, Кама Тамагы районында 35 км га кад?р ?ит?. Республика территориясед? т?п кушылдыклары ? Кама ??м З?я елгалары.

Кама ? Иделне? и? зур сул кушылдыгы. Озынлыгы 1805 км, бассейн м?йданы 507 ме? км ² . Башламы Югары Кама калкулыгыны? ?з?к ?лешенд? (Удмуртияне? т?ньяк-к?нчыгышында) урнашкан. Республиканы т?б?н агымы (360 км) бел?н т?ньяк-к?нчыгыштан к?ньяк-к?нбатышка ерып ?т?. 15 км га кад?р ?ит? торган ки? ?з?нн?н ага. Елга тамагында уртача еллык су чыгымы 3500 м ³ /с.

Каманы? эре кушылдыклары ? Агыйдел, Нократ, Ык.

Агыйдел ? Каманы? сул кушылдыгы, К?ньяк Урал тауларыннан ага. Елганы? гомуми озынлыгы 1430 км, республика территориясе буенча ? 50 км. Елга юлы бормалы, ?з?не ки?. Уртача су чыгымы 950 м ³ /с.

Нократ ? Каманы? у? кушылдыгы, т?ньяктан к?ньякка ага, озынлыгы 1314 км (республика буенча 60 км), бассейн м?йданы 129 ме? км2. Агымы салмак, ?з?не бормалы елга юлына ??м с?з?к сул як ярга ия. Елгада сайлыклар бик к?п. Уртача су чыгымы 890 м ³ /с.

Ык - Каманы? Агыйделд?н т?б?нд?р?к килеп кушыла торган эре сул кушылдыгы, к?ньяктан т?ньякка таба ага. 598 км озынлыкта. Ул Башкортстан Республикасы бел?н табигый чик ясый. Татарстан буйлап аккан ?лешене? озынлыгы 483 км. Уртача еллык су чыгымы 45,5 м ³ /с .

Идел алды территориясенд? Иделне? у? кушылдыгы З?я елгасы республика буйлап 206 км ага. Ул Ульяновск ?лк?сенд? башлана. Озынлыгы 375 км, бассейн м?йданы ? 16700 км ² . К?ньяктан т?ньякка Идел бел?н параллель ага. Елга юлы бормалы, челл?д? ки?леге 20-30 м. Уртача еллык су чыгымы 34 м ³ /с.

К?нбатыш Кама алдында Илет, Казансу, Миш? елгалары бассейннары, шулай ук Т?б?н Каманы? (Шомбыт, Б?рсет) ??м Т?б?н Нократны? (Шушма, Бурец) у? кушылдыклары урнашкан. И? эресе булып, Миш? елгасы санала (271 км, уртача еллык су чыгымы 17,4 м ³ /с ).

К?нчыгыш Кама алдында уртача зурлыктагы ике елга ? башламнары Удмуртияд?н булган Иж ??м Тойма елгалары бар. К?нбатыш Кама аръягында аеруча эре елгалар булып, Олы Чирмеш?н, Актай, ? К?нчыгыш Кама аръягында Дала З?е ??м Шешма елгалары ис?пл?н?.

Татарстанны? и? эре су объектлары ? республиканы т?рле максатларда кир?кле су ресурслары бел?н т?эмин ит? торган 4 сусаклагыч. Куйбышев сусаклагычы 1955 елда т?зелг?н, ул ? Татарстанда гына т?гел б?тен Европада и? эре сусаклагыч. Урта Иделне? сезонлы агымын, судночылык, су бел?н т?эмин ит?не ??м сугаруны ?айга сала. Т?б?н Кама сусаклагычы 1978 елда т?зелг?н ??м гидрот?ен буенча к?нлек ??м атналык су агымын к?йл?п тора. З?й гидрот?ене 1963 елда т?зелг?н, ГРЭСны техник яктан т?эмин ит? ?чен хезм?т к?рс?т?. Карабаш сусаклагычы 1957 елда т?зелг?н, нефть промыселларын ??м с?н?гать предприятиял?рен су бел?н т?эмин ит?.

Республика территориясенд? 8 ме?н?н артык к?л ??м 7 ме?н?н артык сазлык бар. К?нчыгыш Кама аръягыны? т?ньяк ?леше ? Кама-Агыйдел уйсулыгында сазлыклар аеруча к?п.

Республика территориясенд? 731 гидротехник корылма, 550 буа, 115 чистарту корылмасы, 11 сусаклагыч дамба бар.

Республика ?ир асты суларына бай ? к?чле минераллаштырылганнары да, тозлырак ??м т?че сулар да бар. ?ир асты сулары ресурслары халык ихтыя?ын тулысынча кан?гатьл?ндер?. Бер кешег? т??лекк? 1,45 м 3 т?че ?ир асты суы туры кил?. Республикада 4 ме?г? якын чишм? бар. Аларны? к?бесе т?зекл?ндерелг?н ??м “изге чишм?”л?р булып санала.

?ир асты минерал сулары запасы т??лекк? 3,3 ме? м ³ т?шкил ит?.

Туфрак

Туфрак к?пт?рлелеге бел?н аерылып тора ? республиканы? т?ньяк ??м к?нбатышында к?сле-к?лсу ??м соры урман туфрагыннан алып, к?ньягында (32% м?йданда) кара туфракны? т?рле т?рл?рен? тикле бар. Регион территориясенд? аеруча у?дырышлы калын кара туфрак очрый, соры урман ??м селтел?нг?н кара туфрак м?йданны? к?пчелеген алып тора.

Татарстан территориясенд? ?ч туфрак районын аерып к?рс?т?л?р:

Т?ньяк (Кама алды) районында суб?л?р плато ??м с?з?клекл?рне? югары ?лешл?ренд? ачык-соры урман (29%) ??м к?сле-к?лсу (21%) туфрак аеруча ки? таралган. 18,3% м?йданны соры ??м куе соры урман туфрагы алып тора. Калку урыннарда ??м калкулыкларда к?сле туфрак очрый. 22,5% м?йданда юылган туфрак, 6-7 % та ? тугайлы, 2%та сазлыклы туфрак. Кайбер районнарда (Балтач, Кукмара, Мамадышта) 40% ка якын ?ирл?рд? к?чле туфрак эрозиясе бар.

К?нбатыш (Идел алды) районыны? т?ньяк ?лешенд? урман-дала (51,7%), соры ??м куе соры (32,7%) туфраклар ?стенлек ит?. Шактый зур м?йданны к?лсу ??м селтел?нг?н кара туфрак алып тора. Районны? биек урыннары к?сле-к?лсу ??м ачы соры туфраклы (12%). Тугайлы туфрак 6,5%, сазлыклысы ? 1,2% м?йданда очрый. Районны? к?ньяк-к?нбатышында кара туфрак (селтел?нг?н т?ре к?бр?к) ки? таралган.

К?ньяк-к?нчыгыш (Кама аръягы) районында Шешма елгасыннан к?нбатышка таба селтел?нг?н ??м гади кара туфрак, Кече Чирмеш?нне? у? як ярында куе соры туфрак. Шешмадан к?нчыгышка таба соры урман ??м кара туфраклар ?стенлек ит?, районны? т?ньяк ?лешенд? ? селтел?нг?н кара туфрак. Калку урыннарда урма-дала туфрагы, т?б?нлекл?рд? ? кара туфрак.

Республиканы? т?п территориясен авыл ху?алыгы ?чен яраклы ?ирл?р алып тора. Кара туфрак аеруча у?дырышлы санала. Алар с?релг?н ?ирне? 40%ын т?шкил ит?л?р. Су, ?ил эрозиял?ре, интенсив авыл ху?алыгы эшл?ре алып бару н?ти??сенд? туфракны? у?дырышлылыгы кими.

?семлекл?р ??м хайваннар д?ньясы

Республика территориясе Кама алдыны? т?ньягында тайга зонасына кер?, Кама алдыны? к?пчелек ?леше, Идел алды, Кама аръягы ?лешл?ре ? яфраклы урманнар, Идел алдыны? к?ньягы ??м Кама аръягыны? к?пчелек ?леше урман-дала зонасына карый.

Республика территориясене? 17%ка якыны урманнар бел?н капланган. Аларда яфраклы агачлар (им?н, юк?, каен ??м усак) ?стенлек ит?, ылыслы урманнарда к?бр?к нарат ??м чыршы ?с?.

Тайга зонасы ике ?лешт?н тора: ылыслы агачлар ?стенлек итк?н к?ньяк тайга ??м ки?ьяфраклы ??м ылыслы катнаш тайга асты зоналарыннан. Идел буены? т?ньяк урман зонасында чыршы ??м ак чыршы (пихта) ?с?. К?ньяккарак китк?ч, аларны ки?ьяфраклы агачлар, бигр?к т? икенче яруска кер? торган им?н ??м усак, шулай ук элм? ??м очлы яфраклы ?р??ге кысрыклап чыгара. Куаклыклардан чикл?век агачы, кара зелпе ?. б. ?с?. Алар аз ?ирд? к?п т?рле ?л?нн?р бар, яшел м?к ??м абага берг? кушылып ?ск?н урыннар да очрый.

К?ньякта табигый урманнар сир?г?я, ки? яфраклы агачлар к?б?я, нигезд? юк? ??м им?н ?с?. ?и?ел комсыл китерелм?л?рд? ??м комлы ?ирл?рд? им?н ??м юк?ле наратлыклар очрый, м?к ??м лишайниклы урыннар аз.

Камадан к?ньякка табарак, Иделне? сул як ярында, к?ньяк урман-далада, у? якта ? Куйбышев сусаклагычыннан к?ньяккарак ?ылылык арта. Монда к?пчелек кылганнар, нечк? сабак, солыча ?с? торган коры к?сле болын-дала урын ала. Селтел?нг?н болыннарга караганда монда ?л?нн?р к?п т?рле т?гел, ??м алар коры яратучан.

Татарстан ике зоогеографик зона ? урман ??м дала чигенд? урнашкан. Анда 400д?н артык умырткалы хайван ??м 270т?н артык т?рд?ге кош-корт бар.

Россияне? Европа ?лешен? хас булган б?ре, т?лке, керпед?н тыш, биред? пошилар да бар, шулай ук сир?к булса да аюлар, сел??сен, урман сусары, аслар да очрый. Т?ньяк-к?нчыгыштан бирег? т?ньяк хайван т?рл?ре - камалар, борындыклар ?теп кер?. Урман кимер?чел?ренн?н ак куян, биек наратларда ??м катнаш урманнарда яши торган тиен к?п очрый. Имез?чел?р арасында ?офар, кама, ч?шке, ондатралар кебек суда й?з?чел?р д? бар.

Урман-далада, дала т?рл?ренн?н тыш, им?нлекл?рд? ??м наратлыкларда яши торган к?пт?рле урман хайваннары да очрый. Урта Идел буены? дала фаунасында кушаяк, байбак, сукыр тычкан, ?р куяны, дала к?з?нн?ре ?.б. бар.?

Республикада вакытлыча гына яши торган бик к?п к?чм? кошлар оя кора. Хайваннар арасындагы кебек ?к, кошларны? да урман ??м дала т?рл?ре бер-берсе бел?н кушыла. ?ч бармаклы тукран, к?ртлек, суер, байгыш, колаклы ябалак, соры ябалак, бо?ыр ??м кер?ш?л?р, ак ??м соры к?ртлекл?р, д?д?к, урман ??м сабан тургайлары барысы берг? яшил?р. Сулыкларда да т?рле кошлар бар: гади акчарлак, кечкен? акчарлак, елга акчарлагы, аккош, каз, ?рд?к, кызыл томшыклы чумгалак, чумгалак ?рд?к ?.б. Ерткыч кошлар ? сапсан лачыны, карчыга, й?нт?с аяклы елак карчыга, ак башлы сип, кара гриф, дала б?ркете, б?ркет, тилг?н, сазлык карчыгасы ?.б. шундый 28 т?р.

Аеруча саклана торган табигать территориял?ре

Кеше кулы тим?г?н табигать турында м?гъл?матны саклау, аны ?йр?н?, мониторинг ?тк?р?, табигать комплексын саклауны тал?п итк?н аеруча м??им урынннарда экологик тигезлекне булдыру ?чен, республикада аеруча саклана торган табигать территориял?ре (ООПТ) т?зелг?н. Д??л?т кадастры м?гъл?матлары буенча, республикада мондый урыннарны? гомуми саны???163, шулар ис?бен? Идел-Кама д??л?т табигый биосфера тыюлыгы, “Т?б?н Кама” Милли паркы, 125 д??л?т табигый вакытлы тыюлыгы, 137,8 ме? га яки республика м?йданыны? 2%ын т?шкил итк?н 135 табигать ??йк?ле кер?. ?

?семлек ??м хайваннар д?ньясындагы к?пт?рлелекне саклау ?чен, 1960 елда республика территориясенд? Идел-Кама тыюлыгы т?зелг?н. Ул К?нбатыш Идел алдында урнашкан, ике аерып алынган участоктан тора: Раифа (Яшел ?з?н районында, Казаннан 25 км т?ньяк-к?нбатышта) ??м Саралов (Лаеш районында, Иделне? сул як ярында, Казаннан 60 км к?ньяктарак). Аны? м?йданы 8 ме? га (7 ме? га га якын ?лешен ? урман, 58 га ? болын, 60 га ны сулыклар алып тора).

Раифаны? рельефы, нигезд?, тигезлекле. Сумка елгасы ага торган Раифа к?ле сакланган. Саралов участогыны? рельефы абсолют биеклекл?рне? ?зг?р?е бел?н аерылып тора (50 м дан 140 м га кад?р).

Тыюлыкны? флорасы 800 д?н артык т?рне берл?штер?. Раифа урман ху?алыгында урнашкан дендроник бакча аеруча игътибарны ??леп ит?. Анда барлык контенентлардан диярлек ?семлекл?р ?ыелган. Тыюлыкта имез?чел?рне? 55, кошларны? 195, балыкларны? 30 т?ре саклана (яр буе сайлыклары уылдык ч?ч? урыннарына бик бай).

Раифа участогында ?семлекл?р д?ньясы Россияне? Европа ?леше урта полосасы ?чен хас ике й?з еллык катнаш ылыслы-ки? яфраклы урманнар бел?н характерлана. Аларда к?бр?к нарат, шулай ук им?н, юк?, чыршы, каен, усак ?с?. Россияне? Европа ?лешенд? чыршы ??м ак чыршы таралуны? к?ньяк чиге Раифа участогы буенча уза. Раифада 570к? якын кан тамырлары ?чен м??им булган ?семлек т?ре терк?лг?н, берьяфраклы йомшагут, б?лбеле калипсо, ике орлыклы, ч?чсыман ??м т?керекле к?р?нн?р ? сир?к т?рл?р булып ис?пл?н?.

Саралов участогыны? 90%ы урман бел?н капланган; анда, нигезд?, нарат бел?н юк? ?с?. Себер кы?гыравы, йокы ?л?не, Маршалл ?реме, полесье солычасы, комлык м?че борчагы, яушан кебек ?семлекл?р ?теп кер? торган комлы калкулыклардагы сир?к агачлы наратлыклар аеруча кызыклы. Сир?к т?рл?рд?н каурый кылган ??м башаклы к?р?н очрый. К?п т?рл?р Кызыл китапка кертелг?н.

Тыюлыкны? хайваннар д?ньясы бик бай. Кимер?чел?рне? 21 т?ре ис?пл?н?: очкалак тиен, гади тиен, елга кондызы, бакча ??м урман йоклачлары, кызыл кыр тычканы, кыр тычканы, соры куян ??м ак куян. Б???к ашаучыларны?6 т?ре терк?лг?н: гади керпе, сукыр тычкан, ?ир тычканы ?.б. Сир?к кен? б?ре, аю, сел??сен, ?рл?н, ас, к???болан, ?ир?н йомран очрый; т?лке ??м поши, бурсык, янутсыман эт, л?тч?, америка ч?шкесе, урман сусары бар.

Кош-корт бик к?п: урман тавыгы, бо?ыр, соры к?ртлек, б?д?н?, урман к?г?рчене, ?берчен, к?к к?г?рчен, тартар, соры чел?н, т?лл?т?веч, чуллык. Сир?к кен? суер ??м соры торна очрый. Ябалаклардан???соры, йонлачаяклы, чырайсыз ябалаклар; ерткычлардан ? б?ркет, елга каракошы, сапсан, лачын, кара тилг?н яши.

1991 елда Татарстан Республикасыны? флорасы ??м типологик яктан бай урман массивларын ??м тугайлы болыннарын саклау, торгызу ??м аларны ф?нни, рекреацион, м?д?ни, халыкны агарту максатларында файдалану ?чен, “Т?б?н Кама” Милли паркы т?зелг?н.

Парк Татарстан Республикасыны? т?ньяк-к?нчыгышында, к?нчыгыш Кама алды ??м К?нчыгыш Кама аръягы чикл?ренд?, Кама елгасы ??м аны? кушылдыклары Тойма, Криуша Танайка, Шильнинка елгалары ?з?нн?ренд? урнашкан. Административ яктан парк ике административ район территориясенд? урнашкан ? Тукай ??м Алабуга районнарында. Милли паркны? м?йданы - 26,5 ме? га.

?ирле климат факторларыннан рельефны? ?зенч?лекле т?зелешен ??м зур су бассейны ? Т?б?н Кама сусаклагычы булуны иск?ртеп ?т? зарур. Территорияне? ?ир ?сте бераз дулкынлы, кече елгалар ??м инеш ?з?нн?ре, ерым-балка челт?ре бел?н б?лг?л?нг?н. Паркны? ?ч табигать зонасында урнашуы (ки?ьяфраклы-чыршылы ??м куе яфраклы урманнар, болын-дала зоналарында) аны? табигать ландшафт комплексыны? ??м флорасыны? к?пт?рлелеген билгели.

Милли паркны? флорасы 650д?н артык кан тамырына файдалы ?семлекл?рд?н тора, аларны? к?пчелеген урманда ?с? торган бореаль, бор, немораль т?рл?ре т?шкил ит?. Шулай ук Кама ??м кече елгалар ?з?нн?ренд? ??м суб?л?рл?рд? ?с? торган коры ?з?н ??м тугайлы болын ?семлекл?ре д? бар.

Парк территориясенд? лишайникны? 100 г? якын т?ре, м?кне? 50д?н артык т?ре, макромицет г?мб?л?рне? 100д?н артык т?ре ?с?.

Паркта ?с? торган каурый кылган, кызыл серк?баш???Россияне? Кызыл китабына, ? Милли паркны? 86 т?р ?семлеге Татарстан Республикасыны? Кызыл китабына кертелг?н.

Парк фаунасы Россияне? Европа ?лешенд?ге урта полосаны? к?нчыгышы ?чен хас. Имез?чел?рне? 42 т?ре бар. Алар арасында поши, к???болан, кабан ду?гызы, сел??сен, бурсык, урман сусары, тиен, л?тч? кебек урман хайваннары; сулыкларда ??м яр буйларында яш??че хайваннар: кондыз, ондатра, кама, янут сыман эт бар. Шулай ук Милли парктагы т?н ярканаты, зур урман ярканаты, урман тычканы, борындык ? сир?к т?рл?рд?н саналалар ??м Татарстан Республикасыны? Кызыл китабына кертелг?нн?р. Орнитофауна да т?рле (190 т?рд?н артык, шуларны? 136 сы оя коручылар). К?пчелеге ? урман кошлары, ачык пространствода ??м сулы-сазлыклы ?ирд? яши торган т?рл?р.

Татарстан Республикасы: кыскача географик белешм?лек. И.Т. Гайсин, Р.Р. Денмухаметов, О.В. Зяблова. - Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2013