Hi
Vicente Lukban y Rilles
o
Vicente Lucban Rilles
(
Pebrero 11
,
1860
-
Nobyembre 16
,
1916
) usa nga Pilipino nga opisyal dida han staff ni
Emilio Aguinaldo
han
Pilipino nga Rebolusyon
ngan amo an politiko-militar nga hefe han
Samar
ngan
Leyte
han
Gyera Pilipinhon-Amerikano
. Usa hiya nga
Bikolano
. An mga Amerikano nagtuo nga hiya an mastermind han
Pag-awayan ha Balangiga
, nga diin labaw hin kap-atan ka mga sundalo nga Amerikano pinanmatay.
[1]
In mga urhe nga pag-imbestiga hin mga historiador, nagpahayag nga hi waray kalabotan hi Lukban han pagplano han atake.
[2]
[3]
Natawo hi Lukban ha
Labo, Camarines Norte
han Pebrero 11, 1860 kanda Agustin Lukban han
Ambos Camarines
ngan Andrea Rilles han
Lucban, Tayabas
. Nagtapos hiya han iya syahan nga edukasyon ha
Escuela Pia
ha Lucban, nagpadayon han iya pag-aram ha
Ateneo Municipal de Manila
, ngan kinmuha hin
Bachelor of Laws
ha
University of Santo Tomas
ngan
Colegio de San Juan de Letran
.
Inmuli hiya ha Labo katapos hin pagbul-iw han iya trabaho didto han
Manila
nga Hukmanan hin Syahan nga Yakan-Balaod. Nag-asawa hiya kan Sofia Dizon Barba ngan an ira paghiusa nagdangat hin upat nga anak: Cecilia, Felix, Agustin, ngan Vicente, Jr. Namatay hi Sofia katapos han katawo han ira puto nga anak. Ginbayaan ni Lukban an iya mga anak nga gintimangnoan han iya mga kabugto-an basi niya maihatag an iya panahon han pakigbisog han rebolusyon.
Sunod, ginkarawat ni Lukban an puwesto hin Huwes de Pas o Maghuhukom hin Kamurayaw. Han 1884, ginkarawat hiya nga umapi han
Frankmasoneriya
,
Luz de Oriente
("Light of the Orient"). Ini nga organisasyon nagkaadi hin pagkakilala hin damo nga mga intelektwal ngan nahimutnga-hin-klase nga mga Pilipino han mga kaapi hini. Han 1886, naghunong hiya han iya trabaho dida han opisina han hukmanan ngan nagtrabaho hiya ha pag-uma ngan negosyo ha
Bicol
. Gintukod niya an
La Cooperativa Popular
nga an ungara amo an pagbandilyo han negosyo nga kooperatiba han mga gagmay ngan medium nga mga mag-uuma nga dumako an ira ganansya tikang han ira mga katunaan pinaagi hin pagbaligya han ira mga produkto nga diri naagi hin
mga nanmumutnga
. Kabahin han mga ganansya han mga kooperatiba sekreto nga ginpapadara ngadto han rebolusyonaryo nga kagiusan ni
Andres Bonifacio
, an
Katipunan
. An kooperatiba amo gihapon an nailarom nga paagi hin pagpahayag han mga ungara han rebolusyon. An ira mga api puyde makaggios nga waray masususpetsaran han mga Espanyol nga opisyal.
Han 1896, ginsentralisar ni Lukban an mga panalapian han mga kooperatiba ngadto han mga kwenta han rebolusyon. Regular niya ginpapadad-an hin kwarta ngadto han nagtitinubo nga kagiusan nga rebolusyonaryo. Dida gihapon nga panahon, hiya an representante han
Katipunan
nga grupo ha
Bicol
nga kumuha hin impormasyon mahitungod han mga kagiusan han mga Espanyol ha Manila ngan pag-analisar kun ano an epekto hini nga mga kagiusan han mga lalawigan ha Bicol. Dida han usa han iiya mga biyahe ngadto ha Manila, gindakop hiya han mga
guardia civiles
, ("guwardya sibil") ngan ginkiha hin pagplano hin pagbungkag han gobyerno. Ginpriso hiya ha Bilibid nga prisoha ginkastigo ha
Fort Santiago
. Samtang priso pa hi Lukban, nagtikang an
Pilipino nga Rebolusyon
. Han Agosto 18, 1897, ginbuhi-an hiya tikang ha prisohan upod kan
Juan Luna
ngan hin diri la maiha nga panahon, inmapi hiya han puwersa armada han rebolusyonaryo nga kagamhanan.
Dida han
army
ginkomisyon hiya nga magin usa han mga opisyal ni
Emilio Aguinaldo
. Usa hi Lukban han mga binmulig kan Aguilado hin pagplano hin mga estratehiya ngan buruhaton hin panggubat o gyera. Han pagpirma han
Kasabotan han Biak-na-Bato
, naghangyo hi Aguinaldo ha iya nga magin-usa han mga api han iya katitirok nga makadto hin
exilio
ha
Hong Kong
. Gin-gamit ni Lukban an iya panahon hin exilio ha
Hong Kong
ha pag-aram hin
siyensya militar
ha ilarom ni Lord Commander Joseph Churchase han
British nga Naval command
. Ini nagbulig ha iya mga magin-makarit ha mga arte hin pagsundalo —
eskrima
,
pagpusil
,
pulbura
ngan pag-andam hin
mga munisyon
, ngan han pagplano ngan pag-implementa hin mga estratehiya ngan taktika ha panggubat o gyera.
Katapos han pagpasamwak ni Aguinaldo hin paglugaring dida han 1898, ginpadara hi Lukban ngadto ha Bicol nga rehiyon basi magdumara hin mga operasyon militar patok han mga Espanyol. An iya pagkamalinamposon ha Bicol dinmangat ha iya hin bag-o ngan napabaskog nga buruhaton: komo politiko-militar nga hefe han
Leyte
ngan
Samar
. Nag-asawa hi Lukban han iya ikaduha nga asawa nga hi Paciencia Gonzales ha Samar. Ini nga paghiusa dinmangat hin walo nga anak: Victoria, Juan, Maria, Fidel, Rosita, Ramon, Jose ngan Lourdes.
Han Disyembre 31, 1899, nagkatitirok in usa ka gatos nga kasundalohan nga armado hin riple ha ilarom ni Lukban ngan nagpasamwak hiya nga hiya na an bag-o nga gobernador han
Samar
ha ilarom han
Syahan nga Pilipino nga Republika
. Han paglugsong han
U.S. 1st Infantry Regiment
ha Samar, han Enero 1901, gintapo hira hin mga inmaway nga mga kasundalohan nga armado hin sundang ha ilarom ni Lukban. Bisan pa man, napiritan hi Lukban nga umatras ngadto han iraya nga dapit han puro ngan nagpabilin hin organisado nga kanit-kanit para han pagtipa han mga Amerikano. An mga Samarnon nga nadadakpan nga nabulig han Amerikano madali nga ginpapatay. Hi U.S. Heneral
Arthur MacArthur
naghangyo kan Lukban nga sumurender ngan tataga-an hin amnestiya pero hi Lukban nagbaribad ngan nagsiring nga padayon an away tubtob ha kataposan.
Bisan man kun iya an responsabilidad hin hefe an
pamatay ha Balangiga
, waray masabtan ini ni Lukban anay ngan nahibaro na la mahitungod hini dida han Oktubre 6, 1901 mga usa ka semana katapos mahinabo. Gawas hin surat ha mga alkalde hin bungto nga nag-aghat ha ira nga sumunod han pananglitan han Balangiga, waray mga namantala nga mga nagpapakita han iya pag-abat hini nga sumat o kundi man mga urhe nga komentaryo tikang ha iya.
Katapos han kadakop ni
Emilio Aguinaldo
han 1901, an Samar, ha ilarom han pagdumara ni Lukban, nagpabilin nga usa han mga lugar hin resistensya hin mga Pilipino. Guti-ay la an higayon ngan kaaway nga nabibilingan han mga Amerikano nga aawayan ha gawas, ngan hira gin-harass han mga gerily a ni Lukban. Kundi duduha nga mga priso nagsumat kun diin nahamutang an sekreto nga
headquarters
ni Lukban ha dapit han Salog Cadac-an, Basay, Samar. Nagsumat an mga priso nga diri masasakop an fott, pero hi Major
Littleton Waller
nagpadara hin mga scout basi mag-imbestiga. Han Nobyembre 17, 1901, inmataki hi Waller upod hin
amphibious
o pantubig-ngan-pantuna nga puwera hin pan-atake pa-iraya han salog, samtang hira Kapitan
Bearss
ngan Porter inmataki tikang ha tuna upod hin mga puwera tikang ha
Basay
ngan Balangiga. An pantubig-ngan-pantuna nga atake napirde hin trap han mga Pilipino, ngan nag-usaan pag-atake hi Porter. Kinmalagiw an mga kasondalohan nga Pilipino tungod han pinusilay hin
machine gun
, ngan nagpabilin hin pansaklang nga mga
ladder
para han mga Amerikano. An mga nan-
retreat
nga mga Pilipino ginpanmusil tikang ha likod samtang gin-arsa an Amerikano nga bandira ha igbaw han
garrison
. Daog an Estados Unidos ngan 30 ka Pilipino an patay. Pero an gyera ha Samar, waray matapos kutob nga nasakop an iraya ngan sulod nga dapit han puro.
Nadakop hi Lukban han 27 Abril 1902.
[4]
:536
Waray matapos an karera ni Lukban han iya kadakop. Napili hiya nga gobernador han Tayabas (yana
lalawigan han Quezon
) han 1912 ngan na-otro hin napili han 1916. Namatay hiya ha iya urukyan ha Manila han Nobyembre 16, 1916.
- ↑
Tucker, Spencer (2009).
The Encyclopedia of the Spanish-American and Philippine-American Wars: A Political, Social, and Military History
. ABC-CLIO. pp.
345. ISBN 978-1-85109-951-1
. https://books.google.com/books?id=8V3vZxOmHssC
. "Han Septyembre 28, 1901, gin-aprobahan ni Lukan an operasyon nga gintawag nga Pamatay ha Balangiga. (Orihinal nga Ininggles:
On September 28, 1901, Lukban approved the operation that became known as the Balangiga Massacre.
)
"
- ↑
Bautista, Veltisezar.
"The Balangiga, Samar, Massacre"
. Ginhipos tikang han
orihinal
han 2008-02-26
. Ginkuha
2008-04-21
.
- ↑
Borrinaga, Rolando.
"The Balangiga Conflict:Its Causes, Impact and Meaning"
. Ginhipos tikang han
orihinal
han 2009-10-22
. Ginkuha
2008-04-21
.
- ↑
Foreman, J., 1906, The Philippine Islands, A Political, Geographical, Ethnographical, Social and Commercial History of the Philippine Archipelago, New York: Charles Scribner's Sons
- Dr. Reynaldo Imperial, LEYTE, 1898?1902, The Philippine-American War, 2;40
- Dr. Reynaldo Imperial, SAMAR, 1898?1902, The Revolutionary Career of Gen. Vicente R. Lukban
- Who's Who in Philippine History, National Historical Institute
- Jose Calleja Reyes, BICOL MAHARLIKA, 21;281
- Philippine Insurgents Records (PIR), microfilm section, National Library