Een ezel ip de kinderboerderye in
Tourhout
Zoogbeestn
(Mammalia) vormn een klasse van warmbloedige, meestol levendboarende
gewervelde
beestn, die under joengn zoogn. Andere eigenschappn die de zoogbeestn deeln zyn:
- zweetkliern;
- hoar;
- een
herte
me vier kamers;
- drie beentjies in 't middenore;
- de neocortex in d'hersens.
Zoogbeestn wordn ingedeeld in drie ounderklassn noavolgens dan z' under voortplantn: de
Monotremata
(
veugelbekbeeste
en
mierenegels
) leggn eiers, de
Marsupialia
(budelbeestn) hen ounderountwikkelde joungn by de geboorte, die ton verder upgroein in de budel, en de Placentalia (ol d' andere zoogbeestn) voedn de foetus in een boarmoeder met een placenta.
D' er zyn omtrent 5400 soortn zoogbeestn, ingedeeld in omtrent 1250 geslachtn, tusschn 135 en 150 families, en tusschn 28 en 30 ordes (noargelang de bron die geroadpleegd wordt). Olhoewel dan de meeste zoogbeestn nog olsan klene zoad- of insecteneters zyn die up 't land leevn, hen ze wel een grote verschedenheid as een groep: d' er is veel varioatie in de manier woarup dan z' under voortbeweegn (loopn, klemmn, groavn, zwemmn, vliegn, spriengn, ...) en wa dan z' eetn (vlees,
plantn
,
vis
,
insectn
, ...). De grotste beestn up 't land (Afrikoansn olifant) en in de zee (blauwe vinvis) zyn olletwee zoogbeestn.
Reconstructie van de groundluioard
Megalonyx jeffersonii
De meerderheid van de zoogbeestn hen zeven nekwervels. Da sluut beestn me lange en korte nekkn, gelik de
walvis
, de
giraffe
,
vleermuuzn
en de
mens
. D' enigst' uutzounderiengn zyn de lamantyn en de twetenige luioard me zes wervels, en de drietenige luioard me negen.
De loungn van zoogbeestn hen 'n sponsachtige texteure die an de binn'nkant een veel grotere uppervlakte hen dan de butenkant van de lounge zelve. De menselike lounge is typisch voar zoogbeestn.
Oasemn is gedreevn deur 't middenrif die de loungn van de buukholte scheedt. De rebbekasse kan uutzettn en inkrempn, woadeure da de lucht noa binn'n gezoogn wordt of noa buutn geduwd. 't Is doavan dat da soorte lounge bekend stoat as bloasbalgloungn.
Ol de zoogbeestn hen een brein met een neocortex, een streke van 't brein dat uniek is vo zoogbeestn.
De zoogbeestn zyn d' enigste gewerveldn die hoar hen, zels de dee die up 't eeste zicht gin hoar hen.
Bevruchtienge gebeurt olsan inwendig, en de meeste zoogbeestn briengn under joungn levend ter weireld. Ol de zoogbeestn zoogn under joung me specioale melkkliern.
De moate van ontwikkelienge varieert geweldig, van de vre ounderountwikkelde joungn van de budeldiern toet de joungn van
keuns
die nog me geslootn oogn in under hol geboorn wordn en de joungn van antiloopn die ol achter 't eest' eure met under moeder kunn'n meeloopn.
't Middenore het drie gehoorbeentjies: den hoamer, 't oambeeld en de stygbeugel. Den ounderkake bestoat uut een been en is verboundn an de reste van de
schedel
deur 't kaakgewricht.
Zoogbeestn hen een heterodont gebit: tandn van 't zelste gebit zyn gespecialiseerd. In principe het ieder zoogbeeste 44 tandn, met in iedere kaakhelfte:
- 3 snytandn (I1, I2, I3) vo te bytn,
- 1 hoektand (C1), vo 't eetn te grypn en te scheurn,
- 4 volse moaltandn (P1, P2, P3, P4) en
- 3 echte moaltandn (M1, M2, M3) vo te kauwn en te moaln.
De meeste zoogbeestn zyn up zyn minst een deel van under tandn kwytgerocht, en der zyn der moa vre winnig (gelik de Pyreneeschn desman en 't wild zwyn) die ze nog ollemolle hen.
Omdan tandn goed bewoarn in 't fossilisoatieproces, zyn ze dikwils d' enigste overbluufsels van de vroege (en dikwils vre klene) zoogbeestn.
Under vorm geevd ook een goeie andudienge van 't soort' eetn dan de vroege zoogbeestn aatn.
Juuste gelik veugels zyn zoogbeestn warmbloedig, wa da betekent dat de lichaamstemperateure inwendig geregeld wordt zodoanig dat je constant g'houdn wordt ounafhankelik van de temperateure van d' omgevienge. De lichaamstemperateure kan geregeld wordn deur:
- 't metabolisme kan upgevoerd of verleegd wordn
- verwydienge/verdinnienge van de bloedvoatn
- 't upzettn/platleggn van 't hoar
- beevn voa warm te krygn
- zweetn and hygn
Deur under warmbloedigheid kunn'n zoogbeestn in veel plekkn overleevn woadan koudbloedige beestn 't nie kunn'n eirdn. An den andere kant kost warmbloedigheid veel energie, woadeure dan klindere zoogbeestm (gelik
spitsmuuzn
) alsan moetn eetn. Sommige groepn bespoarn under energie deur in een
wientersloape
te goan.
Strukteure van synapsiede schedel
De lyne die uutendelik toet de zoogbeestn evolueerdign woarn de
Synapsida
, die under ol vroeg (in 't Loat Carboon) ofgesplitst hen van de lyne die noa de
hoagedissn
, de
krokodieln
en de
veugels
leedt.
In 't Trias het em in de Synapsida een lyne ountwikkeld die goandeweg meer en meer up zoogbeestn begostn te trekkn. D' eeste echte zoogbeestn deen under verschynienge in 't Loat Trias, omtrent round den tyd dan de dinosauriers begostn dominant te wordn. 't Is doavan dan d' eeste zoogbeestn klene woarn en hoofzoakelik 's nachs leefdign.
D' eeste moderne groepn zoogbeestn zyn ollemolle round de zelstn tyd, in de vroege Krytperiode, met
Teinolophos
(Monotremata) 123 MA in Australie,
Sinodelphys
(Marsupialia) 125MA in China en
Eomaia
(Placentalia) 125 MA in China.
D' er zyn tekens dat teegn 't ende van de Juraperiode de zoogbeestn under begostn uut de nachtelike insect-etende niche groein, moa me moetn toch nog toet 't uutstervn van de dinosauriers an 't ende van de Krytperiode voadan de zoogbeestn begostn deftig groot te wordn.
D' indelienge van de zoogbeestn is nog olsan controversieel. Sedert de joarn 90 van de 20
e
eeuwe hen genetische techniekn getoogd dan een antal klassifikoasjies van vroeger in de twientigst' eeuwe nie heelteganstn juuste woarn. De grotste verrassienge kwaam ot dudelik wierd dan de walvissn 't nauwste verwant woarn an de
nylpeirdn
, en genetisch binn'n d' ounevenhoevign laagn. Ook is 't er gebleekn dan een antal groepn die ounder
Insectivora
wierdn geklasseerd deel uutmaktign van een Afrikoanse groep die de name
Afrotheria
wier gegeevn.
Vo meer details zie
Zoogbeestn (Taxonomie)
.