De gekroonde Rederyker deur
Jan Steen
Rederykerskoamers
woarn letterkundige gildn, die in ’t begun van de 15e eeuwe in Vloandern ountstoundn uut kerkelikke of geestelikke broederschappn, ounder Franschn invloed. De leedn, de Rederykers, schreevn poezie en toneelstikkn.
D’r woarn drie soortn gedichtn: 'in 't vroede' (serieuze poezie), 'in 't amoureuze' (liefdesgedichtn) en 'in 't sotte' (komische, soms schunnige gedichtn).
Iedere rederykerskoamer koos e patroonheilign en e kenspreuke. Kenmerknd woaren ook de ommegangn, grote stoetn, refereinfeestn en
landjuweeln
.
De meest prestigieuze koamers wierdn ‘hoofdkoamer’ genoemd. Vo de Vloanders was da
Alpha en Omega
in Yper en
De Fonteine
in Gent. Vo Brabant
Die Rose
in Leuven, en vo ’t Waasland
De Goudbloem
van Sint Niklaas.
In Holland kendn de rederykerskoamers under hoogtepunt surtout binst de Goudn Eeuwe, gesticht deur uutgeweekn Vloamiengn en Broabanders uut ‘t Zuudn. Voorbeeldn zyn: De Pellicaen (
Haarlem
), D’Eglantier (
Amsterdam
) en De Palmboom (
Leiden
). Die noamn stoundn ip ruutvormige schildn (blazoenn), tegoare me de zinsspreukn: respectievelik: 'Trou moet blycken', 'In liefde bloeyende' en 'In liefde werckende'. Woa dan ze speeldn, ip feestn of kermessn, wierd under schild boovn de deure g’hangn, dikwils tegoare met enigte kann en kruukn, die verweezn no de dustige rederykers.
Jan Steen
makte verschillige schilderyen me rederykerstafereeln. In z’n schilderyen zyn de verschillige functies herkenboar:
- ’t Hoofd van de koamer me den titel
Prince
of
Keyser
- de doagelikse leider: den
Deken
- de penningmeester of
Fiscaal
, ook
Breuckmeester
genoemd
- de belangrykstn dichter, die ook regisseur was: de
Factor
- de belangrykstn voordroager: de
Declamator
- de criticus: de
Momus
- de kluchtigoard: de
Sot
- de vint die zorgde vo’t blazoen: de
Vaandig
Ip ’t schilderye ‘De gekroonde rederyker’ leest de gelauwerde
Factor
voorn uut z’n werk. Lienks luustert de
Momus
kritisch en reks de
Sot
, met e groot glas bier in z’n hand, is Jan Steen zelve. Ip ’t blazoen, woavan dat ollene mo de punt zichtboar is stoa geschreevn:
Waerom draegt een sot syn teken, omdat hy te voren geck geleken
‘Rederyker' is e volksetymologische vervormienge van 'rhetoriker', van ‘t Fransche 'rhetoriqueur'.
’t Woord Rederykerskoamer is ofgeleid van
Cameren van rhetorike
(Chambres de Rhetorique).
In Vloandern wierdn de rederykers in ‘t begun van de 15e eeuwe
gesellen van der kercke
,
gesellen van den spele
of
gesellen van der conste
genoemd. ’t Was mor in ’t middn van de 15e eeuwe dan ze de noamn
retrosyn
,
rhetoricien
en
Cameren van rhetorike
van ’t Frans begostn te gebruukn.
In Frans Vloandern (ton Artesie) zoun d’r ol in de 12e eeuwe en zeker in de 13e eeuwe
broederschappn ountstoan zyn, die an d’Heilige Maagd gewyd woarn, o.a. de in 1229 ipgerichte Confrerie Notre Dame du 'Puy’ in Valenciennes.
In ‘t begun van de 13e eeuwe woarn d’r ryke burgers van
Atrecht
(Arras), die culturele verenigiengn stichtegn, de zogenoamde 'puys' (ofgeleid van Notre Dame du 'Puy’). Loater wierdn ze 'Chambres de Rhetorique' genoemd.
Ze schreevn burgerlikke
dichtkunst
en toneelkunst en woaren styf actief in Artesie. Die puys woarn dus ountstoan uut geestelikke broederschappen en woarn e voorbeeld vo d’eeste rederykerskoamers in Vloandern en Broabant.
Ip verschillige plekkn wierdn d’r deur de platselikke rederykerskoamers
landjuweeln
g’houdn. Da woarn wedstrydn in voordracht, rymn en toneelspel. Rederykers van overol kwoamn doa noatoe.
Voorbeelden van winnde stikkn zyn
Elckerlyc
en
Mariken van Nieumeghen
. De winnoare kreeg e prys en most de volgnde kee de wedstryd organiseern.
‘t Eeste gekend landjuweel wierd g’houdn in Oudenoarde in 1413. Ton volgdn Veurne (1419), Duunkerke (1426), Brugge (1427), Mecheln (1427), Leuvn (1518), Diest (1521), Brussel (1532), Mecheln (1535), Gent (1539), Diest (1541), Antwerpn (1561)...
Tussen 1431 en 1620 wierdn d’r meer of 60 landjuweeln g’organiseerd. Ze groeidn uut tout grote feestn die doagn en soms zelfs weekn deurdn.
D’r bestound e nauwe soamnwerkienge tusschn Brugge en Rysel. Rysel organiseerde, lik Brugge, e joarliks tornooi, de 'Espinette'. Ieder joar kwoamn de Bruggeliengn no Rysel en Rysel no ‘t steekspel van de ‘Wittn Beir’ in Brugge. Achternoa wierd da ton styf gevierd me de dichters in de
Poortersloge
.
De grote steedn an meestol verschillige rederykerskoamers.
Den oudstn in Vloanderen was
Alpha en Omega
van Yper.
- Brugge: In Brugge wierdn d’r drie rederykerskoamers gesticht: De drie Sanctinnen, ’t Heilig Kruus en den Heilign Geest, woavan dat Anthonis de Roovere de stadsdichter was.
- Deinze: De Nazarenen
- Diksmude: Den Heilign Geest-De Royaerts
- Kortryk: St. Barbara-‘t Heilig Kruus
- Meende: De Barbaristen me de zinspreuke '’Wij hoppen bruers'’
- Nieuwpoort: De Doornecroone me de zinspreuke ‘’Van vroescepen dinne’’
- Roeseloare: De zeegbare Herten
- Tielt: Sint Jan-Baptist-Bespoeit dat bloeit
- Veurn: De Sorgeloosen-St. Barbara
- Wervik: De Droogaers (upgericht round 1500)
- Yper: Alpha en Omega- De Rosieren-De Korenbloem
- Belle (Bailleul): De Gheltshende-Jong van herten
- Sint-Winoksbergn: De Royaerts
- Hazebroek: Sint Anna, gheseyt Ghedienstigh in ’t werck
- Duunkerke: In 1584 wierdn de Duunkerksche rederykerskoamers ofgeschaft deur
Alexander Farnese
. Enigte decennia loater wierd ‘t Kersouwken (=madeliefje) ipgericht. De patroonheilign was den H. Michael en de zinspreuke was
Verblydt in den tydt
.
De chirurgyn
Michiel de Swaen
wierd in 1687 benoemd tout ‘’prince’’.
Spytig genoeg wierdn Duunkerke, Belle, Rubroek, Sint-Winoksbergn Hazebroek en ol de Vlamsche steedn en dorpn
over de schreve
de volgnde eeuwn verfranst.
Achter de Spoansche furie en de val van Antwerpn
[
bewerkn
|
brontekst bewerken
]
Achter de Spoansche furie en de val van Antwerpn kwamt er ’n ende an de glorietyd van de
rederykerskoamers in de Zudelikke Nederlandn. Ounder den
hertog van Alva
me zyn
Bloedroad
kwamt er e verbod ip de kritische rederykers.
Joarn loater durfdn sommigte were begunn, mo de Road van Vloandern bepoalde in ogustus 1593 dat ‘t verbod bleef. Sommigte koamers stoptn me ‘’de const van Rhetorica’’ en bleevn
ols zuver kerkelikke gildn bestoan.
Albrecht en Isabella
lietn de rederykers were toe in 1601, mo de toneelstikkn wierdn gecensureerd en ze mostn goegekeurd wordn deur de platselikke paster of gerechtsofficier.