De tektonische ploatn van de weirld woarn in den twiddn helt van de twientigste eeuwe in koarte gebrocht.
Ploatntektoniek
(van 't Grieks
tekton
, wa da "bouwer" of "daklegger" betekent) beschryft de grootschoalse bewegiengn van d'
eirde
zyn lithosfeer. De theorie omvat d'oudere conceptn van
continentoale drift
, ountwikkeld in 't begin van de twientigste eeuwe deur
Alfred Wegener
, met 't principe van
zeebodemspreedienge
(ountwikkeld in de tsestiger joarn).
De
lithosfeer
is upgebrookn in wa da
tektonische ploatn
wordt genoemd. In 't gevol van d'eirde zyn d'er acht grote ploatn en nog een aantal mindere ploatn (
zie lyste hierounder
). De ploatn dryvn up den
asthenosfeer
en beweegn in reloatie met mankoar. De grenzn tussn twee ploatn kan een van de volgende drie gevolln zyn:
- grenzn woarda ploatn noar mankoar toe beweegn en botsn
- grenzn woarda ploatn van mankoar wegbeweegn, met een spreediengscenter tussn de twee
- grenzn woarda ploatn langs mankoar schuuvn (transformfoutn)
Eirdbeviengn,
vulkoann
, gebergtevormienge en oceoantroggn koomn ollemoale voorn an de grenzn tussn tektonische ploatn. De relatieve bewegiengssnelheid varieert van 50 toet 100 mm per joar.
Gedetaileerde koarte met de tektonische ploatn en hunder bewegiengsvectors.
Up 't ende van de negentiende en 't begin van de twientigste eeuwe naamn de meeste geoloogn an dat d'eirde zyn continentn vastelaagn, en da gebergtevormienge deur verticale bewegiengn van d'eirdkorste kost g'expliqueerd wordn.
Nochtans was 't ol van 1596 da Abraham Ortelius d'r up ha geweezn dan de kustlynn an weerskantn van den
Atlantischen Oceoan
vree up mankoar leekn te passn.
Ploatntektoniek kwaam uut de hypothese van continentoale drift voorngesteld deur Alfred Wegener in 1912, en verder uutgebreid in een boek van 1915 met den titel
The Origin of Continents and Oceans
. Je stelde voorn da de continentn oois een grote landmassa han gevormd, woarachter dan ze ton van mankoar zyn weggedreevn gelik ysbergn van lichter materioal (graniet) die dreevn up een zee van zwoarder materioal (basalt).
De meeste geoloogn aanveerdn zyn theorie nie, voral omdat er gin dudelik mechanisme dervoarn te viendn was. Suggesties van geoloogn gelik Arthur Holmes, die in 1920 voornstelde dan de ploatgrenzn zoun kunn ounder de zee liggn, en in 1928 dat convectie zou kunn 't mechanisme zyn voa de bewegienge van de continentn, wierdn deur de meerderheid over 't hoofd gezien.
D'eeste erkende andudienge dan de ploatn van de lithosfeer echt bewoogn, kwaam van een studie van de zeebodem, woarda magnetische
strips
wierdn ontdekt die evenwydig laagn an de centroale ounderzeese bergkeetn in 't middn van den Atlantischen Oceoan. De theorie was dat
magma
ter plekke van den bergkeetn noa boovn kwaam, en azoa de continentn van mankoar wegduwde. Da was een veel beter anveirdboar mechanisme dan te peizn dan continentn deur den oceoanvloer zoun ploegn.
De studie van den oceoanbodem was van kritisch belang voar d'ontwikkelienge van ploatntektoniek as een theorie. Ol de belangryke fenomeenn gelik upwellienge van magma, transformfoutn en subductie gebeurn ounder woater, en doadeure is mariene geologie van groot belang gewist voar d'anveirdienge van ploatntektoniek.
De butenste laagn van d'eirde zyn ounderverdeeld in de lithosfeer en den asthenosfeer. In een mechanisch upzicht is de lithosfeer kouder en rigider, binst dat den asthenosfeer warmer en meer vervormboar is. In termn van warmteoverdracht koelt de lithosfeer of deur conductie, binst da den asthenosfeer ook warmte verliest deur convectie. 't Verschil tussn de lithosfeer en den asthenosfeer moe nie verward wordn met 't verschil in chemische samenstellienge tussn de korst en de mantel: olletwee kunn deel uutmaakn van de lithosfeer of den asthenosfeer, afhankelik van den druk en de temperateure.
't Hoofdprincipe van ploatntektoniek is da de lithosfeer bestoat uut verschillende tektonische ploaten die beweegn up een visco-elastische asthenosfeer (da betekent dat den asthenosfeer een vaste stoffe is, die terzeldentyd trage kan vervormen, gelik terre in de
zunne
).
Tektonische ploatn bestoan uut een lithosferische mantel met der bovenup twee soortn korst: den oceoankorst (vroeger
sima
genoemd, achter de meest voorkommende elementn
silicium
en
magnesium
), en de continentoale korst (vroeger
sial
genoemd achter de elementn
silicium
en
aluminium
). De dikte van de korste hangt of van zyn ouderdom: de joungste laagn, teegn de mid-oceoanse bergkeetn, is zoa 'n 6 km dikke, binst dat in de subductiezones, achter dat de korste voar miljoenn joarn ofgekoeld het, de lithosfeer typisch 100 km dikke is. Typische continentoale lithosfeer het een dikte van 200 km, moar da kan ook varieern ten gevolge van bergkeetns en oude
cratons
. 't Verschil in dikte is ook te zien in de korste: oceoankorste is typisch 6 km dikke, binst da continentoale korst 35 km dikke is.
De platse woarda twee ploatn me mankoar in contact kommn, wordt de
ploatengrenze
genoemd. Ploatgrenzn wordn dikwils g'associeerd me eirdbeviengn, bergn, vulkoann en oceoantroggn. 't Meerendeel van d' actieve vulkoann wordn an ploatengrenzn gevoundn, me 't beste voorbeeld an de randn van de Pacifieke Ploate, ook gekend as de
Ring of Fire
.
Tektonische ploatn kunn zoawel oceoanische as continentoale korst bevattn. Bevoorbeeld, den Afrikoanse Ploate omvat nie ollene 't continent van Afrika, moar ook gedeeltn van den oceoanbodem van den Atlantischen en den Indischen Oceoan. 't Verschil zit hem voarol in hoe dan ze gevormd wordn: oceoanische korst word gevormd deur upwellienge van magma as 't gevolg van zeebodemspreedienge, binst dat de continentoale korst deur eilandboogn en accretie van terroann gevormd wordt.
Omdat oceoanische korst een grotere dichtheid het dan continentoale korst is 't olsan den oceoanische korst die wegsmelt ot j'ounder de continentoale korste duukt in subductiezones. d'Uutzounderienge zyn
ophiolietn
, wa da oceoanische korst is die bluuvn hapern het an het continent. Deur 't verschil in dichtheid wordt oceoanische korst meestol ounder woater gevoundn, binst da continentoale korst meestol boovn de zeespeegl ligt.
Drie soortn ploategrenzn.
D' er bestoan drie soortn ploatengrenzn noavolgens hoe dan de indiviuele ploatn tegenover mankoar beweegn.
- Transformgrenzn
ku je viendn worda ploatn langs een transformfoute teegn mankoar scheurn.
- Uutmankoargoande grenzn
(of passieve marges) bestoan woar da een
rift
ontstoat worda twee ploatn vanmankoar weggoan, gelik an de Mid-Atlantische Rugge of de Riftvalleie in Oost-Afrika.
- Noamankoargoande grenzn
(of actieve marges) bestoan worda twee ploatn noa mankoar toe beweegn, ofwel met een subductiezone of een continentoale botsiengszone. Subductie veroorzaakt dikwils vulkanisme ot de ploate die noa beneen goat begint te smeltn.
John Tuzo Wilson erkende da deur wryvienge ploatn azoa moa nie langs mankoar kunn sliern, moar da spannienge upbouwt tussn de ploatn toet da de spannienge de wryvienge overkomt en de ploatn met een schok (een eirdbevienge) een endetje langs mankoar beweegn.
Een goe voorbeeld van zoa'n soorte ploategrenze is de San Andreasfoute an de westkust van Noord-Amerika, de Alpiene foute in
Nieuw-Zeeland
of de Noord-Anatolische foute in
Turkeye
.
Brugge over de Alfagja riftvalleie in 't zuudwestn van
Ysland
, de grenze tussn de Noord-Amerikoanse Ploate en den Eurazioatische Ploate.
An uuteendryvende grenzn beweegn de twee ploatn van mankoar weg, wa da een gapienge schept da deur magma upgevuld wordt.
Spreedienge langs een lange ounderzeese bergkeetn gelik in den Atlantischen Oceoan is noois heeltegansten uniform, en 't verschil veroorzakt transformfoutn. Over 't olgmeen is zo'n soorte grenze veel minder actief wa dat eirdbeviengn en vulkoann betreft, en doarom wordn ze dikwils ook passieve grenzn genoemd. Betekent nateurlik nie dat er heeltegansten nietend gebeurt in plekkn gelik Ysland, moar in vergelykienge met de twee andere soortn grenzn is 't veel rustiger.
't Gedrag van ploatn die noamankoar toe goan, hangt of van 't soorte lithosfeer van de ploatn die in botsienge kommn. Ot een oceoanische ploate me grotere dichtheid met een continentoale ploate botst, wordt jie derounder geduwd en wordt een subductiezone gevormd. Overols woardat een oceoantrogge te viendn is, ku je subductie in actie zien.
Omdat de ploate die noa beneen geduwd wordt up een bepoalde diepte begint te smeltn, wordn der vulkoann gevormd in 't deel van de continentoale ploate woarda 't magma were noa boovn stygt. Een typisch voorbeeld is den Andes, woarda de Nazcaploate ounder de Zuud-Amerikoanse ploate duukt.
Woarda twee continentoale ploatn teegn mankoar botsn, wordt de korst t'hopegeduwd en gevouwd met de vormienge van massieve bergn. Een typisch voorbeeld is woarda den Indische ploate met den Eurazioatische ploate botst en de Himalayas en 't plateau van Tibet vormt.
Os twee oceoanische ploatn t'hope kommn, wordt er een eilandboge gevormd worda de ploate met de grotste dichtheid ounder den anderen duukt. In da geval komt d'r ook magma noa boovn, moar omdat er gin continent in de weg zit, koomn de vulkoann geweune in de zee noa boovn. Voorbeeldn zyn Japan en de Aleoetische eilandn.
 Oceoanisch / Continentoal
|
 Continentoal / Continentoal
|
 Oceoanisch / Oceoanisch
|
Nie olle ploategrenzn zyn gemakkelik t'herkenn. Een voorbeeld hiervan is den Alpiene / Middellandse Zeegrenze worda twee grote ploatn (den Eurazioatischn en den Afrikoansn) t'hope kommn, moa wodan d'r ook veel microploatn tussnin zittn.
't Wordt gepeisd da tektonische ploatn beweegn deur verschilln in den dichtheid van den oceoanische lithosfeer en de vervormboarheid van den asthenosfeer. Jounge oceoanische lithosfeer is lichter dan den asthenosfeer, moa noarmoate da 't je ouder wordt, wordt je uutendelik zwoarder dan den asthenosfeer, en omdat den deen meegeeft begint de lithosfeer noa beneen te zienkn.
Up zyn eign kan subductie nateurlik nie den enigen kracht zyn die ploatn doe beweegn. Bevoorbeeld, de Noord-Amerikoanse ploate beweegt noa 't westn, moar he nievers subductiegrenzn. 't Wordt gepeisd da convectiebewegiengn in den eirde zyn mantel up een of andere maniere wordn overgebrocht noar de lithosfeer, moar hoe dat da gebeurt, is nog nie zeker.
In een studie gepubliceerd in den
Geological Society of America Bulletin
stelln een team van Italioanse en Amerikoanse wetenschappers da de westwoartse bewegienge van ieder ploate kan g'expliqueerd wordn deur de rotoatie van d'eirde en de getydnwryvienge van de moane. Ot d'eirde noa 't oostn droait, trekt de moane zyn zwoartekracht een kleen bitje noa 't westn.
Da zou verkloarn woarom dan Venus en Mars gin ploatntektoniek hen: Venus he gin moane, en de moann van Mars zyn te klene voa veel effect t'hen
[1]
.
Ploatebewegienge gebaseerd up Global Positioning System (GPS) satellietdata van NASA
JPL
. De vectoorn toogn de richtienge en de grootte van de bewegienge.
Den vector van een ploate zyn bewegienge moet ofhangn van de krachtn die d'r up uutg'oefend wordn. Een van de meest belangryke correloaties is 't feit dan ploatn die een subductiemarge hen rapper beweegn dan ploatn die da nie hen.
De grote ploatn zyn de:
Een poar van de meest gekende mindere ploatn zyn d'Arabische Ploate, de Caraibische Ploate, de Juan de Fuca Ploate, de Cocos Ploate, de Nazca Ploate, de Filippynse Zeeploate en de Scotia Ploate.
De bewegienge van tektonische ploatn het mettentyd supercontinentn gevormd en were upgebrookn. 't Eeste supercontinent da me redelik zeker van weetn is Rodinia, dat omtrent 1 miljaar joar geleen gevormd het, en 600 miljoen joar geleen weer upgebrookn het. De fragmentn zyn round 300 miljoen joar were tope gekommn in Pangaea, da round 200 miljoen geleen beginn upbreekn het, met de hudige continentn as 't endresultoat.
- ↑
(en)
National Geographic, 24 januoari 2006
Ploatntektoniekkoarte