Australie 't hope me zyn continentoal plat (lichtblauw) da toet Papoe-Nieuw-Guinea in 't noordn en Tasmanie in 't zuudn reekt
Australie
is de name van een continent dat ten zuud-oosten van Azie ligt, tusschn den
Indischen
en den
Stillen Oceoan
. 't Is 't kleenste continent in de geografische betekenisse van 't woord, moa nie in de geologische betekenisse (continentoale fragmentn gelik
Madagascar
en
Nieuw-Zeeland
zyn klinder). Van 't upzicht van dit artikel wordt er ounder 't continent van Australie verstoan :
- 't Australisch vasteland;
- d' eilandn up 't Australisch
continentoal plat
, gelik Papoea-Nieuw-Guinea en Tasmanie;
- eilanden die nie up 't Australisch continentoal plat liggn moa geweunlik as een deel van Australie gezien wordn (gelik de Koroalzee-eilandn teegn 't Groot Barriererif).
Vantydn stoat de combinoatie van Australie t' hope me
Nieuw-Zeeland
en een hoop eilandn in den Stillen Oceoan as
Oceoanie
of
Australazie
bekend.
Voa min of meer dogmatische redens oeisdn eirdrykskundign dat as een tegengewicht voa de noordelike continentn der ook een zudelik continent moest zyn dan ze "Terra Australis" (Latyn voa "Zuudland") noemdign. Od Australie ton eenmoal was ontdekt wierd den oorsprounkelike name "Nieuw-Holland" (die deur d' Ollands' ontdekkers was gegeevn) rap vervangn deur "Australie" d' 18
e
eeuwe, olhoewel da 't veel klinder was dan 't verounderstelde "Zuudland".
't Continent gelik da 't bestound in den
Ystyd
(dat is de combinoatie van Australie, Papoe-Nieuw-Guinea en Tasmanie) is deur verschillende mensn up verschillende tydn
Australazie
,
Groter Australie
(archeoloogn),
Sahul
,
Meganesie
of
Australinea
(bioloogn) genoemd.
't Australisch continent is 't kleenste continent up Eirde, met een totoale uppervlakte van omtrent 8.560.000 km². 't Continentoal plat round Australie voegt doa nog zo'n 2.500.000 km² an toe.
't Groot Barriererif, 't weireld's grootste koroalrif ligt an Australie zyn noord-oostelike kust, en is omtrent 2000 km lank. Australie het moar een bergkeetn die dien name weird is, en dat is de
Great Dividing Range
, met Mount Kosciuszko as 't hoogste punt. 't Grotste deel van Australie is 'n woestyne of een holfwoestyne die bekend stoan as den
Outback
.
Klimoatzones in Australie, gebaseerd up de Koppenklimoatclassificoatie
Australie is het platste en 't leegstliggende continent up eirde, met een oude en winnig vruchtboare ground. Olleene in 't zuud-westn round Perth, en langs den oostkust is 't er genoeg reegn voar een poar vruchtboare plekkn.
In recente joarn zyn de mensn vree ongerust gerakt over 't tekort an woater, wa da nie olleene komt deur 'n gebrek an reegn, moar ook deur 't toenemend woaterverbruuk voa de landbouw en de groeiende bevolkienge. Toet voa kort was de regen in 't zuud-westn vree regelmoatig, en dus kost er up de landbouw in die streke gerekend wordn, moar dat is in de latste poar joarn beginn'n verandern. In 't zuud-oostn, in 't Darling-Murrayrivierbekkn, zyn der plekkn woarda de rivierbeddienge leegstoat deur de groot' hoeveelheedn woater die de landbouw nodig het.
Deurda Australie zo lange ol volledig los ligt van d' andre weirelddeeln hein der em veel beestn en plantn ontwikkeld die ollene doa moa bestoan. Jammergenoeg zyn der ol e kople van dedie utgestorvn deur oftewel utroeiinge deur de minsn of verdringinge deur enorm veel voortgeplante
konyns
of
vosn
. Want die bestondn doar eest nie, ook
katn
en zeker vervrimde katn richtn do enorm ve schoade an, an de nateur. Nog oltyd is de douane doa vree string ip.
Koala up een eucalyptusboom
Olhoewel dat Australie voa 't grotste deel vree droge is, koomn der toch verschillende soortn klimoat voarn, varierend van alpiene heide in de bergn toet an tropisch regenwoud in 't noord-oostn. Deur de verschedenheid van 't habitat en de langdeurige isoloatie van 't continent is een groot deel van de
beestn
en
plantn
endemisch, me 85% van de bloeiende plantn, 84% van de
zoogbeestn
en 45% van de
veugels
die nievers elders vorenkommn.
De meeste houtachtige plantn gelik d' eucalyptus- en d' acaciaboomn zyn angepast an droogte en vier. Den Australische fauna oumvat ounder andere de
cloacabeestn
(
veugelbekdier
en
mierenegel
),
budelbeestn
gelik de
kangeroe
en de koala, veugels gelik den emu en de kookaburra, en verschillende soortn reptieln gelik de zoutwoaterkrokodiele, de varoann en verschillende giftige soortn slangn.
Australie het 17
UNESCO weirelderfgoedplatsn
, woavan da 't merendeel ounder de nateurlike erfgoedlyste volt:
- Groot Barriererif (1981)
- Kakadu Nationoal Park (1981)
- Streke van de Willandrameern (1981)
- Den eilandngroep round Lord Howe (1982)
- Wildernisse up Tasmanie (1982)
- Gondwanaregenoerwoudn van Australie (1986)
- Uluru-Kata Tjuta Nationoal Park (1987)
- De natte tropische zone van Queensland (1988)
- Shark Bay
, West-Australie (1991)
- Frasereiland (1992)
- Australische fossiele zoogbeestnplekkn (Riversleigh/Naracoortegrottn Nationoal Park) (1992)
- Heard- en McDonaldeilandn (1997)
- Macquarie-eiland (1997)
- Zone round de
Blue Mountains
(2000)
- Purnululu Nationoal Park (2003)
- Keunienklik expositiegebouw en de Carltonhoven (2004)
- Sydney operagebouw (2007)
Tekens van d' eeste menselike beweunienge in Australie zyn gevoundn tusschn 42.000 en 48.000 joar geleen, en kunn'n meugeliks de voorouders van de
aboriginals
gewist zyn. Ze moetn wel over de zee overgestookn hen, van zels gedeurende den Ystyd was 't er nog olsan een diepe zee tusschn Papoea-Nieuw-Guinea en wa da nu Indonesie is. Over 't olgemeen woarn ze jagers en nomaadn, met een complexe gesprookn culteure.
Vanuut een Europees perspectief wierd Australie in 1606 ontdekt deur den
Ollandsn
ontdekkiengsreiziger Willem Janszoon. Loater het Abel Tasman ook
Tasmanie
ontdekt, moa voa de zelste reden het jie doa moar winnig boate van ghed. Uutendelik zyn 't d'
Iengelse
gewist die 't continent beginn'n exploreern hen, achter dan ze round Sydney een strafkolonie haan upgezet.