V?n t? ng? t?
(
ti?ng Anh
:
morphographic writing
), con g?i la
v?n t? bi?u t?
,
v?n t? t? phu
(
logographic writing
), la t?p h?p cac ky hi?u v?n t? mang đ?c đi?m la m?t minh ky hi?u đo đa bi?u th? toan b? m?t
t?
ho?c m?t
ng? t?
(đ?n v? nh? nh?t mang y ngh?a trong ngon ng?). Ky hi?u bi?u th? toan b? m?t t? ho?c m?t ng? t? g?i la
t? phu
(
logogram
). Thu?t ng?
v?n t? ng? t?
th??ng đ??c dung đ? ch? cac h? th?ng v?n t? co ky hi?u ch? y?u đ??c s? d?ng d??i d?ng t? phu, ch?ng h?n nh?
ch? Han
,
ch? Nom
,
ch? t??ng hinh Ai C?p
,
ch? Maya
.
Cac h? th?ng v?n t? th??ng đ??c g?i la v?n t? ng? t? nh? ch? Han đ?u la cac h? th?ng v?n t? co ky hi?u ch? y?u đ??c dung theo d?ng t? phu ch? khong ph?i la h? th?ng v?n t? co t?t c? cac ky hi?u c?a no đ?u la t? phu. Ngoai t? phu ra, cac h? th?ng v?n t? nay con co cac ky hi?u am ti?t ho?c ky hi?u am ti?t va ch? cai. Tu? theo cach ky hi?u đ??c dung đ? ghi l?i l?i noi ma cung m?t ky hi?u co th? co luc la t? phu co luc la ky hi?u am ti?t ho?c ch? cai.
- H? th?ng v?n t? g?m t? phu, ky hi?u am ti?t, ch? cai bi?u th? ph? am:
- H? th?ng v?n t? g?m t? phu va ky hi?u am ti?t:
Trong cac lo?i v?n t? neu tren, ch? Han la lo?i v?n t? duy nh?t con đ??c dung ph? bi?n trong th?i hi?n đ?i.
Trong m?t h? th?ng v?n t? ng? t?, th??ng co nh?ng ch? mang theo m?t thanh ph?n đ?nh am ho?c co am đ??c suy ra t? nh?ng ch? lien quan, va c? nh?ng ch? ch? danh đ? đ?nh am.
- Co thanh ph?n đ?nh am: Trong ch? Han, ch? hinh thanh (xem
L?c Th?
) g?m m?t "ph?n hinh" mang y ngh?a va m?t "ph?n thanh" mang phat am. Vi d?: ch? 忠 (trung) g?m ph?n hinh 心 (tam, mang ngh?a "trai tim", "t?m long") va ph?n thanh 中 (trung, co ngh?a "? trong", "? gi?a") h?p l?i thanh ngh?a "t?m long trung" (nh? trong "trung thanh").
- Co am suy ra t? ch? lien quan: Trong
ch? Nom
, nh?ng ch? Nom "gi? ta am" m??n am
Han ? Vi?t
c?a m?t ch? Han, nh?ng đ??c hi?u theo ngh?a t??ng ?ng v?i am Nom (am thu?n Vi?t). Vi d?: ch? 終 (Han ? Vi?t "chung") co ngh?a la k?t thuc (nh? trong "chung k?t") đ??c m??n lam ch? "chung" ngh?a la "cung nhau" (nh? trong "chung m?t gian").
- Ch? đ?nh am: Ph?n l?n ch? trong
ch? hinh nem
la nh?ng ch? ch? dung đ? ch? m?t am nao đo (gi?ng nh? ch? cai trong ch? t??ng thanh). Vi d?: ??="a", ??="ba", ??="da".
Trong m?t h? th?ng v?n t? ng? t?, m?t ch? th??ng đ??c c?u t?o t? (ho?c mang theo) m?t vai thanh ph?n mang y ngh?a c? b?n, nh? nh?ng
b? th?
trong ch? Han, hay nh?ng đ?nh t? trong ch? t??ng hinh Ai C?p.
Trong
cac cach c?u t?o ch? Han
, hay con g?i la L?c Th?, "t??ng hinh" con la cach c?u t?o đ?n gi?n nh?t dung đ? t?o nen cac ch? Han s? khai nh?t mang nh?ng y ngh?a c? b?n nh?t b?ng cach "v? l?i" hinh d?ng c?a nh?ng th? th??ng g?p. Vi d?: đ? ch? M?t Tr?ng ng??i ta v?
, sau thanh ch? 月; đ? ch? dong n??c, ng??i ta v?
, sau thanh ch? 水.
Khong co quan h? gi?a ch? va ti?ng: m?i ch? co th? mang m?t ngh?a th?ng nh?t cho m?i ngon ng?. đay la cai l?i l?n nh?t ma ng??i Trung Qu?c đa t?n d?ng đ??c đ? th?ng nh?t cac
ph??ng ng? ti?ng Han
khac nhau trong
ng? t?c Han
đ??c ng??i Trung Qu?c xem la cac
"ph??ng ngon"
khac nhau c?a m?t ngon ng? duy nh?t la
ti?ng Han
trong qu?c gia r?ng l?n c?a h?. Nh? s?c m?nh bi?u y đo ma ch? Han đa lan r?ng ra cac n??c lan c?n nh? Vi?t Nam, Tri?u Tien, Nh?t B?n. C?ng nh? tinh bi?u y đo ma cac dan t?c c? đ?i l?u truy?n ki?n th?c l?i đ??c m?t cach d? dang (cac nha kh?o c? h?c co th? hi?u đ??c nh?ng ky hi?u kh?c tren đa, du khong bi?t ti?ng noi th?i đo ra sao).
- Khong co quan h? gi?a ch? va ti?ng: m?t ng??i khong th? nao phat am đ??c m?t ch? m?i, va ng??c l?i khong th? vi?t l?i khi nghe nh?ng t? l?.
- Ph?c t?p: s? ch? trong m?t h? th?ng v?n t? ng? t? c?a m?t ngon ng? th??ng l?n h?n r?t nhi?u so v?i s? ch? cai trong m?t h? th?ng v?n t? t? m?u t??ng ?ng; h?n n?a, nh?ng ky hi?u v?n t? ng? t? di?n t? nh?ng khai ni?m tr?u t??ng th??ng co c?u t?o ph?c t?p. đay la b?t l?i l?n nh?t c?a v?n t? ng? t? khi?n cho ng??i h?c t?n nhi?u cong s?c đ? h?c va nh? h?t cac ch?, khi?n cho qua trinh t? đ?ng hoa nh? in ?n, truy?n đi?n tin, l?u tr? đi?n t? tr? nen vo cung kho kh?n (th?c t? la ngay x?a, ngay c? vi?c kh?c b?n in, ng??i ta c?ng ph?i lam th? cong).