Tr?n Pharsalus
M?t ph?n c?a N?i chi?n Caesar
Th?i gian 9 thang 8 n?m 48 TCN đ?a đi?m Pharsalus (Hy L?p) K?t qu? Chi?n th?ng quy?t đ?nh c?a phe Ceasar
Tham chi?n
Populares ("Dan th??ng")	Optimates ("Quy t?c")
Ch? huy va lanh đ?o
Gaius Julius Caesar Marcus Antonius	Gnaeus Pompeius Magnus
L?c l??ng
Kho?ng 22,000 linh le d??ng (t?p h?p t? 9 quan đoan), 5,000?10,000 quan h? tr? va đ?ng minh, k? binh đ?ng minh vao kho?ng 1,800	Kho?ng 40,000?60,000 linh le d??ng (12 quan đoan), 4,200 quan h? tr? va đ?ng minh, k? binh đ?ng minh vao kho?ng 5,000?8,000
Th??ng vong va t?n th?t
1,200	6,000

Tr?n Pharsalus la m?t tr?n đanh quy?t đ?nh c?a cu?c n?i chi?n Caesar . Di?n ra vao ngay 9 thang 8 n?m 48 TCN t?i Pharsalus ? mi?n trung Hy L?p, Gaius Julius Caesar va đ?ng minh c?a ong đ??c hinh thanh len nh?m ch?ng l?i quan đ?i C?ng hoa La Ma d??i s? ch? huy c?a Gnaeus Pompeius Magnus ("Pompey V? đ?i"). Pompey đa co s? ?ng h? c?a đa s? cac th??ng ngh? s?, trong đo co nhi?u ng??i quy t?c, va quan s? c?a ong v??t xa đang k? so v?i cac quan đoan day d?n kinh nghi?m thu?c Caesar.

Hai đ?i quan đ?i m?t nhau trong vai thang khong ch?c ch?n, Caesar dan quan ? m?t v? tri x?u h?n nhi?u so v?i Pompey. Caesar b? co l?p trong m?t qu?c gia thu đ?ch v?i ch? 22.000 quan linh va thi?u l??ng th?c, trong khi ? phia ben kia c?a con song la đ?i quan c?a Pompey v?i quan s? nhi?u h?n it nh?t ba l?n. M?c du ch? y c?a Pompey la tri hoan, vi bi?t k? thu tr??c sau gi thi c?ng s? đ?u hang vi đoi va ki?t s?c, nh?ng vi b? ap l?c t? cac ngh? s? va cac s? quan d??i tr??ng, ong mi?n c??ng tham gia vao tr?n chi?n va ch?u m?t th?t b?i ap đ?o, cu?i cung ch?y tr?n ra n??c ngoai va ph?i c?i trang thanh m?t cong dan binh th??ng.

B?i c?nh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 50 TCN, Vi?n Nguyen lao, đ?ng đ?u la Pompey , ra l?nh cho Caesar gi?i tan quan đ?i va tr? v? La Ma v?i ly do nhi?m k? c?a ong t?i Gaule đa k?t thuc. Khong nh?ng v?y, h? con c?m Caesar ra ?ng c? Quan Ch?p chinh . Tr??c tinh hinh nay, Caesar ngh? ong s? b? vu oan va cach ly ra kh?i đ?i s?ng chinh tr? n?u ong quay tr? l?i La Ma ma khong co s? b?o tr? b?i m?t v? Quan Ch?p chinh ho?c s?c m?nh c?a đ?i quan trung thanh v?i ong. Them vao đo, Pompey con bu?c t?i Caesar la "khong ph?c tung" va "am m?u t?o ph?n".

Vao ngay 10 thang 1 n?m 49 TCN , Caesar v??t qua song Rubicone (kho?ng bien gi?i Y ) v?i duy nh?t m?t binh đoan linh Le d??ng La Ma c?a minh va phat đ?ng n?i chi?n. Ng??i ta tin r?ng, trong khi v??t qua Rubicone, Caesar co noi "Alea iacta est" ("Con xuc x?c đa đ??c đ?"). Thang 1 th??ng la th?i đi?m kho kh?n đ? đ?a m?t đ?i quan ra ngoai xa tr??ng, do đo cac k? thu c?a Caesar khi?p via khi hay tin nay. ^[1]

Phe Quy t?c, bao g?m Mettelus Scipio va Cato Tr? , ch?y v? mi?n Nam, khong bi?t r?ng Caesar ch? co đoan Le D??ng 13 theo ong. Th?c ch?t, quan ch? l?c c?a ong hay con tr?n th? ? mi?n B?c day Anp? . ^[1] Caesar truy kich Pompey t?i Brindisium , v?i hy v?ng khoi ph?c l?i m?i quan h? đ?ng minh v?i Pompey. Nh?ng Pompey l?n tranh Caesar. Thay vi ti?p t?c truy kich Pompey, Caesar đ?n ? Hispania va noi: "Ta đ?n đay tr??c la đ? đanh v?i m?t quan đ?i khong ng??i lanh đ?o, sau la đanh m?t lanh đ?o khong co quan đ?i". đ? Marcus Aemilius Lepidus gi? La Ma, Mark Antony qu?n ly Y, Caesar ti?n hanh m?t cu?c hanh quan 27 ngay n?i ti?ng t?i Hispania n?i ong tieu di?t đ?i quan ch? l?c c?a Pompey.

B? tri đ?i hinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ph??ng k? c?a Pompey [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chi?n tr??ng đ??c ch?n n?m g?n b? song Enipeus v?i con song n?m ? canh trai quan đ?i c?a Caesar, đ?m b?o r?ng khong phe nao đi vong qua nhau ? sat phia b? song va đ?i v?i Pompey thi con song đang b?o v? canh ph?i c?a ong. Ph?n quan tr?ng nh?t cu?c chi?n di?n ra t?i canh ph?i quan c?a Caesar. Pompey mong r?ng s? chi?n th?ng b?ng vi?c s? d?ng k? binh v??t tr?i c?a minh c?ng them cung th? va linh na đa đ? t?o nen m?t cu?c đ?t kich vao nhom k? binh it ?i c?a Caesar ? canh ph?i nay. Quan đ?i c?a Pompey g?m kho?ng 64,000 b? binh va 4,000-7,000 k? binh.

Canh ph?i c?a Caesar [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Lo s? đ?i k? binh nh? c?a minh s? b? k? binh c?a Pompey nghi?n nat, Caesar cho trich m?t đ?i quan t? m?i binh đoan n?m ? hang b? binh th? ba, r?i h?p cac đ?i quan đo l?i t?o thanh hang b? binh th? t? va cho gi?u h? sau đ?i k? binh c?a ong. Phe c?a Caesar g?m kho?ng 33,000 b? binh va 1,400 k? binh.

Tr?n đanh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B? binh c?a Caesar b?t đ?u xong vao t?n cong hang ng? quan đ?ch n?m nh?ng 274 met. Pompey binh t?nh gi? v?ng đ?i hinh, mong r?ng quan c?a Caesar s?m ki?t s?c vi ch?y n??c rut c? quang đ??ng g?n 300 met qua kho?ng tr?ng chi?n tr??ng tr??c khi th?c s? giao chi?n. Nh?ng r?i quan đ?i day d?n kinh nghi?m c?a Caesar nh?n bi?t ra m?u m?o khon kheo nay nen h? đa cho d?ng quan ? n?a đo?n đ??ng đ? l?y l?i s?c va đi?u ch?nh l?i hang ng? l?n x?n c?a h?.

Sau khi đa ?n đ?nh, quan Caesar lao len giao chi?n n?a quang đ??ng con l?i. H? phong lao lien t?c vao hang ng? c?a Pompey va rut g??m chu?n b? cho cu?c đanh xap la ca ^[2] . Vao cung kho?ng kh?c đo hang k? binh kh?ng l? c?a Pompey t?n cong canh k? binh ben ph?i c?a Caesar.

Theo l?nh Caesar, đ?i k? binh c?a ong rut lui ra sau t?o c?m giac th?t th? nen hang k? binh va linh b? tr? c?a k? thu b?t đ?u chim sau vao chi?c b?y. Luc b?y gi?, k? binh c?a Pompey kinh ng?c đon nh?n đ?t ph?c kich d? d?i b?i 3,000 quan b? binh day d?n xong ra t? phia sau đ?i k? binh c?a Caesar ^[3] . Nh?ng ng??i linh t? hang b? binh nay chi?n đ?u ngoan c??ng, đam lao nh? cay lao th?i Trung C? c?a h? vao cac k? binh.

Hi?u qu? đ?n t? s? b?t ng? phat huy tac d?ng ngay l?p t?c. Hang k? binh c?a Pompey b? đanh b?t, ho?ng lo?n thao ch?y quay v? v? tri ban đ?u. Trong qua trinh rut ch?y, h? b? r?i l?i nh?ng cung th? va linh na đa v?n r?t d? b? tieu di?t n?u đanh xap la ca, khong ch? v?y, cac linh b? tr? nay con b? vo ng?a c?a chinh quan Pompey gi?m đ?p len. K? binh c?a Caesar ch? vi?c r??t đu?i tan quan k? binh r?i r?c nay hoan toan ra kh?i đ?i hinh chinh c?a Pompey ^[4] .

Hang b? binh th? t? c?a Caesar sau đo xoay l?i đe d?a ben hong va phia sau canh trai quan đ?i c?a Pompey; cung luc đo, Caesar cho thuc hang b? binh th? ba ^[5] dan len tr??c m?t hang b? binh đ?u tien. Bay gi? tinh c?nh quan đ?i c?a Pompey kha hi?m ngheo: tr??c m?t la hang quan m?i sung s?c, b?c g?n phia sau la hang b? binh th? t? c?a Caesar. M?c du n?m trong tay quan s? v??t tr?i, nh?ng s? lo l?ng va hoang mang phan tan t? t??ng khi?n Pompey quen khong đi?u đ?ng canh quan ben ph?i đ?i hinh xong len ng?n c?n đa ti?n cong c?a Caesar.

Pompey đa cho quan rut kh?i chi?n tr??ng thay vi n? l?c c?ng c? đ?i hinh va ch?y ch?a cho nh?ng m?t mat đa x?y ra. Ong lui v? tr?i quan c? th? c?a minh va ch? đ?i k? chi?n th?ng đang đ?n, trong khi quan đ?i c?a ong b? đanh tan tac. Khi l?c l??ng Caesar đ? b? len tr?i quan đo, Pompey, m?t th?i la t?ng la anh hung La Ma đa b? ch?y trong s? h? th?n. Ngay sau đo cac canh quan con l?i c?a Pompey đ?u hang Caesar va chi?n tranh g?n nh? k?t thuc. ^[6]

K?t c?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Pompey rut lui t? Pharsalus sang Ai C?p . ? đay ong b? pharaoh Ptolemaios XIII Theos Philopator sai ng??i am sat. Pompey ch?u nhi?u nhat đam tren l?ng va b? ch?t đ?u, xac ong b? thieu con th? c?p đ??c đem g?i cho Ceasar nh? la qua t?ng t? vua Ai C?p nh?ng Caesar khong xem đo la chi?n l?i ph?m, ong cho thieu chi?c đ?u c?a v? t??ng x?u s? va bay t? long th??ng ti?c. Ptolemaios XIII Theos Philopator b?y gi? đ??c 15 tu?i va co m?t ch? gai đ?ng cai tr? nh?ng đang ti?m quy?n la Cleopatra , 21 tu?i, ng??i sau nay t?o nen m?i tinh lang m?n v?i Caesar, khi ong t?i Ai C?p đ?nh giup Ptolemaios XIII gianh l?i ngai vang. Cu?c di?n ki?n bi m?t v?i v? n? hoang tr? khi?n Caesar thay đ?i y đ?nh, ong chinh th?c đ?a Cleopatra len lam Pharaoh.

Caesar phat đ?ng cu?c n?i chi?n v?i Vi?n Nguyen Lao va nh?ng ng??i đ?i khang vi h? cong b? ong la k? thu c?a dan chung nh?m h?n ch? quy?n l?c c?a ong, m?c du Caesar đa d?c long chinh ph?c thanh cong x? Gaul va sap nh?p no vao đ? ch? La Ma. Khong con đ?i th? nao đang k? sau cai ch?t c?a Pompey, Caesar tr? v? Rome v?i đ?a v? chinh tr? m?i. Ong đ??c b? nhi?m lam th?ng ch? va thanh nha lanh đ?o đ?c tai cung đi?u hanh cong vi?c v?i m?t Vi?n Nguyen lao đ??c c?i t? l?i; đ?u n?m 44 TCN, Caesar đ??c b?u lam lanh đ?o t?i cao mai mai. Nhi?m k? ng?n ng?i đo ch? keo dai đ??c vai thang tr??c khi Ceasar b? m?t nhom ngh? s? sat h?i, song ong đa k?p đ?a vao nhi?u c?i t? khon ngoan mang tinh xay d?ng cao h?p th?i hoa h? th?ng l?ch, c?i bi?n lu?t La Ma va lam Ngh? Vi?n dan ch? h?n cung nhi?u c?i cach h?p ly khac.

Giai tho?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thanh ng? to pass (cross) the rubicon ("m?t li?u ba b?y c?ng li?u") xu?t phat t? tinh hu?ng Caesar v??t song Rubicon tr??c tr?n Pharsalus. ^[7] N?m 49 TCN, sau ba chi?n th?ng thuy?t ph?c c?a Caesar ? Illyricum, Cisalpine va Transalpine thu?c x? Gaul c?ng nh? m?t ph?n ch?u ?nh h??ng t? Pompey, Vi?n Nguyen Lao cho tri?u h?i Caesar v? Roma; nh?ng v?i đi?u ki?n ph?i gi?i th? quan ng?, đi m?t minh va đ?c bi?t khong đ??c v??t song Rubicon. đ?i v?i Caesar, đi?u nay qua nguy hi?m b?i vi n?u m?t minh tr? v? Roma nh? th?, ong s? b? nh?ng ng??i ?ng h? Pompey sat h?i. Vi v?y Caesar khong ch? khong b? quan đ?i c?a minh, nh?ng ng??i linh đa t?ng vao sinh ra t? va tuy?t đ?i trung thanh ma ong con quy?t đ?nh v??t song Rubicon va cu?c n?i chi?n n? ra. Caesar nhanh chong di chuy?n qua Y nh?ng đa khong k?p ng?n Pompey rut quan b?ng qua Bi?n Adriatic v? phia đong. Nha s? h?c Hy L?p n?i ti?ng Plutarchus đa k? l?i r?ng luc v??t song Rubicon , Caesar t?ng noi cau Alea iacta est ("Con xuc x?c đa đ??c đ?", y noi chuy?n đa l? lam khong th? thay đ?i đ??c). ^[8]

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Alea iacta est