Th?t kh? la ph?n th?t va cac b? ph?n ?n đ??c khac co ngu?n g?c t? cac loai kh? . Vi?c con ng??i ?n th?t cac loai kh? đa đ??c ghi nh?n trong l?ch s? ? nhi?u n?i tren th? gi?i, bao g?m nhi?u qu?c gia chau A va chau Phi, ? Trung Qu?c co mon ?n đ?c s?n la h?u nao t?c la oc kh?. Viec ?n th?t kh? đa đ??c bao cao ? m?t s? vung c?a Chau Au va Chau M?. Vi?c ?n th?t kh? co th? gay b?t l?i cho s?c kh?e c?a m?t s? ng??i. M?t nghien c?u thang 8 n?m 1992 đ??c cong b? tren T?p chi V? sinh Y h?c Nhi?t đ?i đa bao cao 9 tr??ng h?p nhi?m khu?n salmonella do vi?c ?n th?t kh? cung cac b?nh truy?n nhi?m khac.

Tren th? gi?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chau Phi [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T?i mi?n trung Tanzania , co b? t?c Hadza chuyen s?n b?n, th?c ?n c?a b? t?c nay g?m qu? t? cay bao bap, cac lo?i rau c? t? t? nhien, gi?ng nh? c? c?i hay c?n tay, th?t đ?ng v?t nh? kh? đ?u cho, nhim. M?t s? th? s?n thu?c b? t?c Hadza đang chia th?t t? con kh? đ?u cho v?a s?n đ??c. Nh?ng ng??i th? s?n c?a b? t?c Hadza tr? v? v?i chi?n l?i ph?m la m?t con kh? đ?u cho. Ngoai s?n b?t kh? đ?u cho, t?c ng??i nay con s? d?ng th?t nhim, ng??i ta noi r?ng no co v? khong kem gi th?t n??ng. H? con ?n cac lo?i c? t? nhien v? gi?ng v?i c? c?i hay c?n tay ^[1] .

? chau Phi con co tr??ng h?p t? th?t kh? lam lay truy?n virus Marburg ? Congo . đa co chin tr??ng h?p t? vong do nhi?m ph?i virus Marburg gi?ng virus Ebola ? mi?n tay b?c C?ng hoa Congo. Cac ca nhi?m đ?u tien xu?t hi?n ? nh?ng ng??i dan lang thu?c huy?n Itoumibi trong luc h? đi s?n voi đa co ti?p xuc va ?n th?t kh? ch?t ma h? tim th?y ? trong r?ng va it nh?t co 11 ng??i đa nhi?m b?nh k? t? ngay 4-5. D?ch b?nh x?y ra t?i huy?n Itoumbi va Mbomo, cach th? đo Brazzaville, Congo 700-900km v? phia tay b?c. C? virus Ebola va Marburg gi?ng Ebola đ?u lay truy?n qua ti?p xuc va d?ch c? th?, tri?u ch?ng khi b? nhi?m b?nh gi?ng nh? b? đau đ?u, s?t, sau đo virus co th? gay t?c m?ch mau d?n đ?n xu?t huy?t trong ^[2] .

Cac nha khoa h?c ? Cameroon đa c?nh bao ?n th?t kh? va đ??i ??i co th? nhi?m vi-rut HIV vi m?t s? kh? va đ??i ??i mang theo vi-rut HIV ? tuy?n n??c b?t co th? lay lan va d?n đ?n m?t cu?c kh?ng ho?ng s?c kh?e cho con ng??i tren toan c?u. Nh?t la ? Camerroon hi?n nay co 80% s? l??ng th?t đ??c con ng??i s? d?ng co xu?t x? t? trong t? nhien, con đ??c g?i la “th?t thu r?ng”, v?i cac mon ?a thich đ??c ch? bi?n t? kh? đ?t, tinh tinh va kh?, co b?ng ch?ng c?a cac lo?i vi-rut, bao g?m c? vi-rut HIV t?i tuy?n n??c b?t kh? co trong cac s?n ph?m đ?ng v?t hoang da nh?p kh?u b?t h?p phap b? t?ch thu t?i m?t s? san bay qu?c t? Hoa K? ^[3] .

Chau A [ s?a | s?a ma ngu?n ]

? vung ph??ng đong c?a chau A, th?t kh? đ??c xem la b? d??ng va ch?a b?nh đ??c ghi nh?n trong y h?c c? truy?n nh?ng ngay nay nhi?u y ki?n bac b?. Kh? đ??c con ng??i khai thac tri?t đ?, th?m chi khong đ? ch?a m?t c?ng long. T? th?t kh?, ti?t kh?, m? kh?, oc kh?, m?t kh?... đ?n long kh? đ?u tr? thanh "th?n d??c" v?i con ng??i. M?t s? ng??i t? cho minh la sanh đi?u khi dung nh?ng “th?n d??c” t? loai kh? ma khong bi?t đ??c tac h?i khon l??ng c?a no va đa co h?u qu? khi l?m d?ng ch?a b?nh t? kh?. Nh?ng bai thu?c nh? th? nay đ??c con ng??i truy?n tai nhau t? th?i xa x?a. Cho đ?n nay đa hang nghin n?m ch?a co khoa h?c nao ch?ng minh cong d?ng c?a no. ^[4] .

Nh?ng c?nh mua ban th?t kh? t?i Indonesia di?n ra th??ng nh?t, va nhi?u lo?i đ?ng v?t co quy hi?m nh? kh?, tr?n va d?i hang ngay v?n đ??c bay ban cong khai b?t h?p phap t?i cac khu ch? ? Indonesia. T?i ngoi ch? ? thanh ph? Tomohon, đ?o Sulawesi, Indonesia, nh?ng con kh? Macaca b? thui chay đen đ??c bay ban nguyen con ho?c ch?t theo yeu c?u c?a khach hang. Sulawesi la m?t trong nh?ng đ?o nui l?a h?o lanh nh?t c?a Indonesia va la n?i sinh s?ng c?a loai kh? Macaca. Ng??i Minahasan sinh s?ng tren đ?o Sulawesi sung bai đ?o Thien chua giao va coi th?t kh? Macaca nh? m?t đ?c s?n đ?a ph??ng vi h??ng v? cay n?ng c?a th?t kh?, gi?ng nh? đang đ??c ?n th?t l?n r?ng ho?c th?t cho ^[5] .

Du chinh ph? Indonesia đa ban hanh lu?t va th?c thi nhi?u bi?n phap c?ng r?n đ? b?o v? (m?c an 5 n?m tu giam danh cho cac th? s?n kh? Macaca) nh?ng vi?c s?n b?t va buon ban kh? Macaca v?n di?n ra do ngay cang co nhi?u cong ty m? tour du l?ch kham pha danh cho du khach qu?c t? đ?n Sulawesi, nhu c?u t?ng cao thuc đ?y th? s?n đ?a ph??ng đ? xo lung s?c s? l??ng kh? Macaca con l?i tren đ?o. Theo nhi?u nha nghien c?u, m?t đ? c?a loai linh tr??ng nay đa gi?m 80% trong vong 40 n?m qua, t? 300 con/km2 n?m 1980 xu?ng con 45 con/km2 n?m 2011. IUCN đanh gia kh? Macaca la m?t trong nh?ng loai đ?ng v?t co nguy c? tuy?t ch?ng ? m?c Nguy c?p, s? sinh t?n c?a loai kh? Macaca đang b? đe do? do moi tr??ng s?ng ngay cang b? thu h?p trong khi ng??i dan thi c? ti?p t?c ?n th?t chung ^[6] .

? Vi?t Nam, vi?c ?n th?t kh? ph? bi?n ? Ha T?nh va đ??c ban cong khai ? Ha T?nh, th?t kh? đa tr? thanh mon đ?c s?n quanh n?m su?t thang c?a nhi?u ng??i ? th? tr?n mi?n r?ng H??ng Khe. Lam th?t kh? khong co gi khac so v?i lam th?t cho, ngo?i tr? cong đo?n đ?u tien la ch?t oc kh?. Khi khach đang dung oc thi ch? quan c?o long, b?t đen kho (đen kho vang) ho?c thui kh? b?ng c?n đ? th?t vang, s?c mui th?m va c?ng len. Th?t đ??c roc ra kh?i x??ng cho vao t? l?nh ch? khach nh?u g?i mon. Da cho vao c?i xay nh?. X??ng kh? b? vao n?i h?m l?n v?i x??ng bo, l?n thanh th? n??c dung n?u chao (th??ng x??ng kh? ch? đ??c ch? quan ninh qua loa, sau đo v?t ra ph?i kho đem c?t đ? n?u cao kh?). Cac mon nh?u t? th?t kh? g?m lu?c, ran, quay, n??ng (ho?c b?m nh? r?i tao hanh m? cho vao mon chao) ^{[7] [8]} .

Cac ngu?n hang th?t kh? ? T? Lam-Lien (xa vung r?ng H??ng Lam, H??ng Lien), Chuc A (Lam tr??ng Chuc A) cho đ?n t?n Cha Lo (Qu?ng Binh), ngu?n nay tuy xa nh?ng m?i thang cung c?p v? đay b?n đ?t hang kh? b?ng tuy?n tau h?a đ?ng H?i-Vinh. Ngu?n l?n nh?t la ? Hoa H?i thu?c vung đ?m v??n b?o t?n thien nhien V? Quang ^[9] Vung loi c?a Phong Nha-K? Bang c?ng đang b? xam h?i nghiem tr?ng b?i tinh tr?ng s?n b?t thu r?ng cung c?p cho cac nha hang đ?c s?n, đ?c s?n r?ng ? đay n?i ti?ng ra t?n ngoai B?c, va nhan nh?n quan th?t kh?, th?t kh? r? h?n nh?ng th? khac la vi h? b?t đ??c qua nhi?u. Nh?ng lo?i đ?ng v?t khac thi tho?ng m?i co m?t con nen đ?t h?n. V??n qu?c gia Phong Nha-K? Bang ch?i r?ng khong co chuy?n s?n b?t hay buon ban kh?, ma thi tho?ng ng??i dan ? đay mua kh? t? huy?n Minh Hoa v? ?n trong gia đinh ^[10] .

T?i H? Long , t?nh Qu?ng Ninh , th?t kh? xu?t hi?n gi?a long thanh ph?, mu?n mua th?t kh? ph?i đ?n ch? vao bu?i sang vi ng??i ban m?t hang đ?c nay t? tr??c đ?n nay ch?a bao gi? co ti?n l? ban vao bu?i chi?u. Mu?n mua th?t đ?ng v?t hoang da, thu r?ng quy hi?m thi ph?i đ?n vao sang s?m, mu?n mua th?t kh? c?n th??ng xuyen đ?o qua ch?. Vi m?t hang th?t kh? ban ch?y l?m, ch? trong vong 2-3 ti?ng đ?ng h?, c? con kh? t?m 5-6kg đ??c ch? hang ban h?t. Khong ph?i ngay nao c?ng co th?t kh? bay ban ? ch?. No ph? thu?c vao m?i hang, n?u th? s?n s?n đ??c thu, ban cho th? th?t thi ch? m?i co hang. Nh?ng ng??i ban th?t kh? s? lam th?t kh? th??ng vao th?i đi?m r?ng sang, con kh? c?ng đ??c b?t m?t, troi ho?c la b? đanh b?t ng? t? đ?ng sau đ? tranh cai nhin ai oan ^[11] .

? H? Long t? co vi?c c? quan b?t qu? tang đ?i t??ng bay ban 3,5 kg s?n ph?m th?t kh? m?t đ? co ten khoa h?c Macaca arctoides t?i khu 2A, ph??ng C?m Trung, C?m Ph?, ca th? kh? đa ch?t co tr?ng l??ng kho?ng 9kg, b? l?y h?t oc c?a m?t ng??i khong ro danh tinh ? ph??ng Quang Hanh - TP C?m Ph? v?i gia 2,5 tri?u đ?ng, sau đo đ?i t??ng nay mang v? nha lam s?ch long, n?i t?ng r?i đem len H? Long ban, đ?i t??ng nay th?a nh?n th?a nh?n đa nhi?u l?n bay ban th?t kh? t?i cac ch? Ha L?m, Sa To, Nui S?, H? Long 2, ch? c?t 5 (H? Long). Phong CSđT t?i ph?m v? Moi tr??ng Cong an t?nh Qu?ng Ninh đa l?p h? s?, ban giao đ?i t??ng, tang v?t vi ph?m cho đ?i ki?m lam c? đ?ng va phong chay ch?a chay r?ng s? 1 Chi c?c Ki?m lam t?nh đ? x? ly ^[12] .

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]