đ?i v?i cac đ?nh ngh?a khac, xem
Ng?y
.
Tao Ng?y
(曹魏) la m?t trong 3 qu?c gia th?i
Tam Qu?c
trong
l?ch s? Trung Hoa
, kinh đo ?
L?c D??ng
. Tao Ng?y do
Tao Thao
xay d?ng ti?n đ? nh?ng con trai
Tao Thao
la
Tao Phi
la ng??i thi?t l?p nen Tao Ng?y. Tao Phi la v? hoang đ? đ?u tien c?a Tao Ng?y. Tao Ng?y đa b?
T? Ma Viem
xoa s? va l?p nen nha
Tay T?n
vao thang 2 d??ng l?ch n?m 266, sau đo th?ng nh?t Trung Qu?c. Nha Ng?y keo dai t? 220 đ?n 266 theo d??ng l?ch, chi?m c? vung b?c Trung Qu?c.
Vao th?i đi?m
nha Han
suy y?u, khu v?c B?c Trung Qu?c thu?c quy?n ki?m soat c?a Tao Thao. N??c Ng?y manh nha hinh thanh t? cu?i th?i đong Han.
Vao n?m 213, Tao Thao đ??c Han Hi?n đ? L?u Hi?p phong lam "Ng?y Cong" (th?c ch?t la ep Hi?n đ? phong) va đ??c trao quy?n s? h?u Ng?y qu?n va 9 qu?n thu?c Ky chau lam n??c rieng, đong th? ph? ? Nghi?p Thanh. N??c Ng?y c?a Tao Thao v?i t? cach la m?t n??c ch? h?u n?m trong lanh th? nha Han b?t đ?u hinh thanh. Thang 11 n?m 213, Tao Thao thi?t l?p m?t b? may tri?u đinh n??c Ng?y rieng bi?t, co Th??ng th? l?nh, Th? trung va 6 vien khanh.
Chung Do
đ??c c? lam T??ng qu?c.
N?m 216, Tao Thao ep Hi?n đ? phong lam "Ng?y V??ng". Ngay 15 thang 3 n?m 220, Tao Thao qua đ?i, con tr??ng la Tao Phi k? ngoi "Ng?y V??ng". C?ng trong n?m nay, ngay 11 thang 12, Tao Phi c??p ngoi c?a
Han Hi?n đ?
va t? x?ng la Hoang đ?, l?p nen n??c Ng?y. G?n nh? ngay sau đo,
L?u B?
len ngoi Hoang đ? l?p ra n??c
Th?c Han
đ? ti?p t?c dong doi c?a nha Han, va
Ton Quy?n
cho s? gi? sang x?ng th?n v?i Tao Phi đ? đ??c phong lam Ngo V??ng, sau đo len ngoi Hoang đ? c?a đong Ngo vao n?m 229.
Tao Ng?y it chi?n tranh v?i đong Ngo nh? v?i Th?c Han. T? khi 3 qu?c gia chinh th?c x?ng hi?u, trong vong h?n 40 n?m, Tao Ng?y va Th?c Han đanh nhau 15 l?n, 6 l?n th?i
Gia Cat L??ng
lam th?a t??ng ? Th?c (
L?c xu?t K? S?n
) va 9 l?n khi
Kh??ng Duy
c?m quy?n ch? huy quan s? t?i n??c nay (
C?u ph?t trung nguyen
).
Th?c quy?n trong tri?u đinh Tao Ng?y đa r?i vao tay h? T? Ma sau khi Ng?y Minh đ? Tao Du? m?t (239).
T? Ma Y
di?t quan ph? chinh trong tong th?t nha Ng?y la Tao S?ng va n?m tr?n quy?n hanh. Sau khi Y ch?t, con la
T? Ma S?
len thay, ph? Tao Ph??ng, l?p Tao Mao lam vua (254). N?m 260, em T? Ma S? la
T? Ma Chieu
gi?t Mao l?p Tao Hoan.
Tr??ng đ?
, th?a t??ng đong Ngo th?i Tam qu?c, đanh gia nha
Tao Ng?y
ben ngoai khong đ??c long dan, ben trong thi h? T? Ma đa kh?ng ch? tri?u đinh nen b? di?t vong la l? đ??ng nhien
[1]
:
- Tao Thao
d?u cong trum Trung H?, uy ch?n t? h?i, (nh?ng) ?a chu?ng quy?n thu?t, chinh ph?t khong thoi, dan s? oai ma khong nh? đ?c v?y. Phi, Du? n?i ngoi, con tan ng??c h?n, trong xay cung th?t, ngoai s? hung hao, đong tay rong ru?i, khong n?m nao yen; h? gay m?t long dan, đa lau ngay r?i. Cha con T? Ma Y t? khi n?m quy?n, nhi?u l?n l?p cong, d?p b? ha kh?c ma ban b? an hu?, vi h? m?u đ? lam chua ma c?u ch?a c?n b?nh ?y, long dan theo v?, c?ng đa lau r?i. B?i th? Hoai Nam ba l?n lo?n, ma phuc tam khong r?i; cai ch?t c?a Tao Mao, t? ph??ng ch?ng đ?ng... Cai g?c r? c?a h? v?ng ch?c r?i, gian k? đa l?p r?i.
Thang ch?p n?m ?t D?u (thang 2 n?m 266), con T? Ma Chieu la
T? Ma Viem
c??p ngoi Hoang đ? c?a
Tao Hoan
, l?p nen
nha T?n
. Tao Ng?y m?t t? đo.
đ? gi?i quy?t v?n đ? l??ng th?c c?a quan đ?i va dan chung, b? t??ng c?a Tao Thao la C?c đe đ? xu?t t? ch?c đ?n đi?n va đ??c ch?p nh?n. Tao Thao c?
Mao Gi?i
, Nh?m Tu?n la đi?n nong trung lang t??ng ch? qu?n v? ch?n h?ng nong nghi?p. C?c đe đ??c c? lam đ?n đi?n đo uy ch? qu?n vi?c xay d?ng đ?n đi?n t?i khu v?c H?a X??ng. T?t ca cac đ?a ph??ng đ?u ph?i đ?t ch?c quan chuyen trach v? đ?n đi?n. đ?n đi?n tr? thanh qu?c sach c?a t?p đoan h? Tao.
T?i cac vung c? 50 h? nong dan đ??c h?p thanh m?t đ?n do đ?n đi?n T? ma qu?n ly. C?p tren c?a đ?n đi?n T? ma la cac quan ch?c đi?n nong t?i cac qu?n, huy?n. M?i h? canh tac t? 30 đ?n 50 m?u ru?ng. N?u dung trau bo c?a Nha n??c thi sau khi thu ho?ch ph?i n?p 6/10 hoa l?i, nong dan thu v? 4/10. N?u dung trau bo rieng thi sau khi thu ho?ch ph?i n?p 5/10 hoa l?i. đ?n đi?n cung c?p cho quan Tao hang tri?u h?c quan l??ng, gi?i quy?t đ??c nhu c?u l??ng th?c. Co n?m vung Trung Nguyen g?p thien tai, T? Ma Y đa v?n chuy?n t? Quan Trung đ?n 5 tri?u h?c l??ng ti?p t?. Cu?i đ?i Ng?y, đ?n đi?n quan s? va dan s? ? hai vung b?c va nam song Hoai co dan s? len đ?n 30 v?n ng??i. S? quan l??ng tich tr? đ??c đ? cung c?p cho cu?c chi?n c?a nha Tay T?n sau nay tieu di?t
đong Ngo
. Ch? đ? đ?n đi?n đa t?o c? s? v?ng ch?c cho chinh quy?n h? Tao đ?m b?o l??ng th?c cho chinh quy?n Ng?y T?n.
N?m 265, T? Ma Viem len ch?p chinh đa ra l?nh hu? b? ch? đ? đ?n đi?n c?a Tao Ng?y. Ch? đ? đ?n đi?n ch?m d?t.
T?ng lanh th? c?a ba n??c Ng?y, Th?c, Ngo r?ng h?n so v?i th?i đong Han. Ba n??c khong th? thon tinh đ??c nhau nen tinh t?i chuy?n cung phat tri?n ra ben ngoai, thu th?p cac b? t?c lang gi?ng nh? y?u h?n va v?n hoa kem phat tri?n h?n. Ng?y thu ph?c ng??i Tien Ty, O Hoan; Th?c thu th?p ng??i Di ? phia nam va ng??i Kh??ng ? Thanh H?i; Ngo thu ph?c cac t?c Bach Vi?t ? vung nui ba t?nh Giang, Chi?t, Hoan
[2]
.
V? dan s?, nha Ng?y la m?nh nh?t. Khi nha Ng?y m?t (265), qu?c gia nay co h?n 663.423 h? gia đinh va 4.190.891 ng??i trong ph?m vi bien gi?i c?a minh. Nha Ng?y khi di?t Th?c co dan s? g?p 4 l?n Th?c
[3]
. Tao Ng?y chi?m h?n 58% dan s? va kho?ng 40% di?n tich toan Trung Qu?c khi đo. V?i nh?ng ngu?n l?c nay, nha Ng?y co th? co t?i 400.000 quan trong khi nha Th?c va Ngo co th? co 100.000 va 230.000 quan t??ng ?ng: kho?ng 10% dan s?
[4]
.
Cac cong trinh th?y l?i đ?i quy mo c?ng đ??c xay d?ng.
đ?ng Ng?i
ki?n ngh? xay d?ng hai con kenh t?i Hoai D??ng va Bach Xich trong khi ti?n hanh xay d?ng đ?n đi?n t?i Hoai B?c đ? d?n n??c song Hoang Ha thong v?i song Hoai, song D?nh nang
chi?u dai
s? kenh đao t?i vung nay len đ?n h?n 300 d?m, cung c?p đ? n??c t??i cho h?n 2 v?n kho?nh ru?ng. S?n l??ng l??ng th?c đ??c t?ng len, nh?ng đ?n đi?n d??i th?i Ng?y đ?u co s?n l??ng cao h?n th?i đong Han r?t nhi?u. Theo s? nh?n xet c?a nha t? t??ng Pho Huy?n (217 ? 278), th?i Tay T?n, m?i m?u ru?ng kho co s?n l??ng h?n 10 h?c, nh?ng vung ru?ng n??c co s?n l??ng m?y ch?c h?c.
Th? ph? cac hoang đ? Tao Ng?y
[
s?a
|
s?a ma ngu?n
]
Cac nhan v?t quan tr?ng
[
s?a
|
s?a ma ngu?n
]
- ^
T? tr? thong giam. NXB V?n h?c. T?p 5 - Ng?y k?, quy?n 10, trang 338-339
- ^
Le đong Ph??ng (2007), sach đa d?n, tr 438
- ^
H?c vi?n quan s? c?p cao, sach đa d?n, tr 90-91
- ^
Tam Qu?c binh gi?ng
- Nguy?n T? Quang, Nha xu?t b?n T?ng h?p An Giang, 1988
- Cat Ki?m Hung ch? bien (2006),
B??c th?nh suy c?a cac tri?u đ?i phong ki?n Trung Qu?c
, Nha xu?t b?n V?n hoa thong tin
- Le đong Ph??ng (2007),
K? chuy?n Tam Qu?c
, Nha xu?t b?n đa N?ng
- H?c vi?n quan s? c?p cao (1992),
L?ch s? Trung Qu?c t? th??ng c? đ?n N?m đ?i m??i n??c
.