Ph? chua Tr?nh ( ch? Han : 鄭王府 / Tr?nh v??ng ph? ) - v?n co danh x?ng chinh th?c ^[1] la Chinh ph? ( ch? Han : 政府) ho?c Soai ph? ( ch? Han : 帥府) ho?c N?i ph? ( ch? Han : ?府) - đa t?ng la m?t cong trinh ki?n truc đ? s? vao b?c nh?t th?i Le trung h?ng . đ??c xay d?ng trong th?i gian m?t th? k? r??i ( 1592 - 1749 ), cong trinh nay la m?t toa thanh, đ??c xay b?ng g?ch, bao b?c nhi?u cung đi?n , l?u cac ma cac đ?i chua Tr?nh đa l?n l??t cho xay d?ng. Ngoai ra, cac chua con cho xay nhi?u cung đi?n ngoai ph?.

L?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th?i k? Le Trung h?ng, con đ??c g?i la th?i Le-Tr?nh. Trong su?t th?i phong ki?n Vi?t Nam, th?i k? nay la th?i k? duy nh?t: v?a co vua l?i v?a co chua. Chua Tr?nh n?m th?c quy?n, con vua Le ch? la bu nhin. Khac h?n v?i cac tri?u đ?i tr??c, ph? Chua la n?i gi?i quy?t m?i vi?c l?n nh? trong n??c, tri?u đinh vua Le ch? co danh ma khong co th?c. T?i tri?u đinh Th?ng Long , cac chua Tr?nh ngay cang l?n at, ?c ch? vua Le.

N?m 1599, Tr?nh Tung t? l?p lam đo nguyen soai, T?ng qu?c chinh, Th??ng ph?, Binh An v??ng. Uy quy?n ngay m?t cao, Tr?nh Tung mu?n lam đung danh v? t??c v??ng, ben sai ng??i xin v?i nha vua; nha vua b?t đ?c d? ph?i y cho. Vua Le Th? Tong sai Thai t? Hoang đinh Ai đem sach th? ti?n phong Tr?nh Tung lam Binh An v??ng, ban them cho ng?c to?n, ti?t mao va hoang vi?t (ba th? nay đ?u t??ng tr?ng đ?c quy?n c?a vua chua th?i phong ki?n). Tr?nh Tung đ??c m? ph? Chua, đ?t quan thu?c. T? đ?y chinh s? quy?n binh đ?u do ph? Chua t? quy?t đoan, m?i vi?c t? c?a c?i, thu? khoa, quan linh đ?n dan chung đ?u h?t th?y v? ph? Chua.

T? đo, tri?u đinh vua Le ph?i đ?t d??i quy?n đi?u khi?n c?a h? Tr?nh va ph? Chua m?i th?c s? la trung tam c?a b? may nha n??c phong ki?n. H? th?ng t? ch?c chinh quy?n luc ban đ?u đ?i khai v?n d?a theo quan ch? th?i H?ng đ?c , co thay đ?i it nhi?u cho thich h?p v?i tinh th? m?i. Ph? chua Tr?nh (V??ng ph?) đ??c xay d?ng t? n?m 1592 đ?n n?m 1749 . T? n?m 1718 , Tr?nh C??ng l?i đ?t them l?c ph? (t??ng đ??ng v?i l?c b?) la: B? L?i, H?, L?, Binh, Hinh, Cong ben ph? chua, đ? rut h?t quy?n hanh c?a l?c b? ben tri?u đinh.

V? tri [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tra c?u cac b?n đ? c?, so sanh cac đ?a danh c?a Th?ng Long th? k? 17-18 v?i b?n đ? H?ng đ?c (co t? tr??c khi co ph? chua Tr?nh-n?m 1490 th?i Le s? ) va th? t?ch c? thi ph? Chua Tr?nh n?m ? phia Tay Nam h? G??m . Nh?ng v? v? tri c? th? c?a ph? thi hi?n nay đang co nh?ng gi? thuy?t khac nhau. Gi? thuy?t đ??c nhi?u ng??i tan thanh nh?t: ph? Chua la m?t hinh ch? nh?t t??ng ?ng v?i cac ph? ngay nay: hai b? d?c la hai đo?n đ?u ph? Ba Tri?u va ph? Quang Trung ^[2] , hai b? ngang la hai đo?n gi?a ph? Hai Ba Tr?ng va Tr?n H?ng đ?o, ngo-xom H? H?i (Ha H?i) ^[3] ; tren ph?n đ?t kho?ng cac lang V? Th?ch Ti?u, V? Th?ch H?, H?i Thu?n t?ng T? Nghiem, Ph? Khanh t?ng Ti?n Nghiem huy?n Th? X??ng ph? Ph?ng Thien Th?ng Long . N?m ? phia nam h? T? V?ng, co ba c?a: Chinh mon ? phia Nam, Tuyen V? mon ? phia đong, Di?u Cong mon ? phia Tay. Xung quanh ph? co t??ng thanh xay b?ng g?ch bao b?c. Ben trong co nhi?u cung đi?n, l?u gac l?ng l?y, xa hoa. Khu v?c n?i ph? r?ng l?n, ?ng v?i cac khu v?c ngay nay bao g?m: Khu b?nh vi?n Vi?t đ?c , qua ph? Trang Thi , Th? vi?n qu?c gia , Toa an nhan dan t?i cao , ph? H?a Lo t?i giap ph? Th? Nhu?m. Phia tren (phia trai m?t đong ph?) co h? T? V?ng (H? G??m), phia d??i la h? H?u V?ng (n?m v? phia ph?i m?t đong ph? (phia c?a Tuyen V?), quang t? cac ph? Ly Th??ng Ki?t, Ngo Quy?n, V?ng đ?c, xu?ng t?i cac ph? Lo đuc, Han Thuyen (v?n la vung m?t n??c h?) ^[4] va Hang Chu?i bay gi?) v?i ng? y hai h? h??ng v? ph? chua. Theo mieu t? va cac hinh minh ho? trong sach du ky c?a cac lai buon ph??ng Tay ? Th?ng Long th?i đo, Ph? chua Tr?nh d??ng nh? n?m ? ven song H?ng . Tren song, l?c l??ng th?y quan c?a vua Le chua Tr?nh c?ng luy?n t?p th??ng xuyen. đ?n Th?ng Long cung luc v?i Dampier, Phan đ?nh Khue (Trung Qu?c) nh?n xet: Tren bai cat d?c song, su?t kho?ng 50 -60 d?m, co nhi?u chi?n thuy?n . đ?i chi?u cac ngu?n t? li?u, co th? đ?a ra gi? thuy?t: Qu?n th? Ph? chua Tr?nh đ??c xay tren m?t di?n tich r?t r?ng, trong đo khu chinh ? phia Tay Nam h? Hoan Ki?m ngay nay. Sau đo co them nhi?u cong trinh ki?n truc, ti?n d?n sang phia đong va đong Nam, sat b? song H?ng (tr?i dai tren m?t quang t? B?o tang L?ch s? Vi?t Nam đ?n B?nh vi?n Vi?t - Xo ngay nay).

Ki?n truc [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xung quanh ph? va ven cac h? lan c?n, nha chua cho xay d?ng kha nhi?u nguy?t đai, th?y t?, nh? d?ng T? V?ng đinh tren Go Rua (n?n Thap Rua ngay nay); d?ng cung Khanh Th?y; đ?p nui Ng?c B?i đ? ton vinh vo cong ? b? phia Tay h?. Nha chua c?ng th??ng cho l?p cac tr?i th?y binh tren h?. ? c?a o Tay Long (B?o tang L?ch s? ngay nay), vao th? k? th? XVII, chua Tr?nh Doanh cho xay l?u Ng? Long mang hinh n?m con r?ng, (vao n?m 1644). Lau cao 300 th??c, đ??c dat b?ng m?nh s? va co đa c?m th?ch qu?n quanh, đ?n n?m 1787 l?u nay b? đ?t chay cung v?i toan b? qu?n th? ph? Chua ^[5] ...

Chua Tr?nh con cho xay d?ng ngoai ph? nh?ng chu?ng voi ??c ch?ng co t? 150 -200 con, hang ngay đ??c d?n xu?ng song đ? u?ng n??c va t?m r?a, r?i nh?ng kho thu?c sung va Bai duy?t binh ma Dampier mieu t?: đ?ng tr??c ph? chua co m?t bai r?ng hinh vuong cho quan linh luy?n t?p. ? m?t ben co ch? cho cac quan ng?i xem quan linh luy?n t?p. ? m?t ben khac co m?t kho sung ?ng va đ?n đ?i bac . Bai cat duy?t binh nay đa la m?t đ?a đi?m chinh trong nh?ng ngay l? T? c? va thi đ?u vo. L?ch tri?u hi?n ch??ng ghi: Sau nh?ng ngay l? T? c?, thi (B?c c?) ? bai cat gi?a song.... co thi ngh? mua đao c?a cac quan .

C?u truc n?i ph? đung la m?t coi trang l? ch?ng kem gi cung vua: đ? b??c vao ph?, tr??c tien ph?i đ?n Chinh mon.

G?n đay, co tai li?u nghien c?u noi r?ng: Chinh mon n?m ? g?n chua Chan Tien ^[6] đ? th? T?ng Thien Th?n V??ng , ng??i giup Tr?nh Li?u đ?t quy đ?a (ma chua Chan Tien vao th?i t?n t?i ph? chua Tr?nh n?m ? lang Ph? Khanh t?ng Ti?n Nghiem, kho?ng di tich nha tu H?a Lo ngay nay t?c la goc ph? Hai Ba Tr?ng-Th? Nhu?m, l?ch v? phia tay b?c g?n ph? C?a Nam th?i nay h?n; v? sau th?i Phap thu?c , cu?i th? k? 19, chua đ??c di chuy?n xu?ng phia đong nam đ?n đ?t lang Th? Giao, cu?i ph? Ba Tri?u bay gi? đ? l?y đ?t xay nha tu H?a Lo ) ^[7] . Nh?ng theo nha s? h?c Tr?nh Quang V?, thi: ...V??ng ph? tr?i dai t? khu v?c ph? C?a Nam, Hang Bong ngay nay qua ph? Ph? Doan, Quang Trung, ra t?n h? Hale (h? Thi?n Quang) va xuyen xu?ng ph? Ba Tri?u, chia ra ba c?a chinh: Chinh Nam (ph? Ba Tri?u), Tuyen V? Mon (co Ng? Long L?u, cao 70m, la B?u đi?n Ha N?i nay) va Di?u đ?c (thong ra C?a Nam kinh thanh Th?ng Long). T?ng s? co 52 cung, ph?, đi?n, đai, v??n ng? uy?n, h?, tr?i linh... ^[8] . V?y co th? th?y r?ng, Ph? chua Tr?nh co 3 c?a: c?a phia nam g?i la Chinh Nam hay Chinh Mon (kho?ng ph? Ba Tri?u), c?a Di?u đ?c Mon (phia tay, la c?a chinh thong ra C?a Nam c?a kinh thanh Th?ng Long-n?i vua Le ?, la h??ng giao l?u chinh v?i Hoang thanh Th?ng Long ) c?a nay co l? m?i g?n chua Chan Tien ? thon Ph? Khanh t?ng Ti?n Nghiem, c?a phia đong Tuyen V? Mon (quay ra kho?ng gi?a hai h? T? V?ng va H?u V?ng, g?n l?u Ng? Long).

Qua Chinh mon (Chinh Nam), vao c?a th? hai la Cap mon, co xa nhan canh gi?. Ti?p đ?n la ph? Ti?t ch?, khu quan linh. T? Cap mon co Ti?n ma quan tuc tr?c t?i đ?i đi?n. San đi?n r?ng l?n n?m ? chinh gi?a. Th?m gac 2 t?ng bay nghi tr??ng, v? khi, chieng tr?ng, nghi v?. Phia sau la toa Trung đ??ng, Ngh? s? đ??ng, H?u đ??ng, T?nh đ??ng.

N?i cung co l?u Ng? Ph??ng, n?i tuyen phi ng? va co cac hoa vien. đ??ng n?i qua cac cung la hanh lang co đi?m h?u ma quan tuc tr?c, bao l?n l??n vong ki?u cach tuy?t đ?p. Sau n?i cung co Thai Mi?u.

Theo l?i mo t? c?a S.Baron, th??ng gia Anh Qu?c đ?n Th?ng Long n?m 1680, thi: Ph? Chua ? Trung tam thanh ph? K? Ch?. Nh?ng dinh th? danh cho ng??i nha chua đ??c xay 2 t?ng co nhi?u c?a m? thoang đang. Cac c?a đ? s?, ch?m tr? cong phu va t?t th?y đ?u lam t? g? lim ^[9] . Cac t? th?t va cung danh cho ph? n? đ?u l?ng l?y, xa hoa, co ch?m tr?, s?n son thi?p vang. San tr??c khu dinh th? co chu?ng voi l?n va ng?a t?t, trong san co nhi?u v??n c?nh, khom cay; l?i đi co nh?ng choi thap nh?, ao ca va t?t c? nh?ng gi chua gi?i tri, vui ch?i, m?c du h?a ho?n chua m?i đ?n đay th??ng lam.

V??n Ng? uy?n ? sau cung c?a V??ng ph? co nhi?u h? l?n, quanh b? tr?ng nhi?u cay c?nh k? l? đ??c thu th?p t? muon ph??ng. đ??ng u?n l??n quanh co, gi?a đ?t b?ng co nui non ghep c?nh; lau đai ben h? co th?ch ki?u, li?u r?; trong v??n co nhi?u chim thu l?.Ph? chua Tr?nh qu? đung la coi tien n?i tr?n t?c, khi?n H?i Th??ng Lan Ong Le H?u Trac mieu t? đ?y than ph?c trong Th??ng kinh ky s? : đi t?i c?ng ph?, quan truy?n m?nh d?n qua hai l?n c?a n?a r?i r? v? phia trai. Toi ng?ng đ?u nhin, th?y b?n b? tam phia ch? nao c?ng co cay c?i um tum, chim keu riu rit, tr?m hoa đua n?, gio tho?ng h??ng tr?i. Hanh lang, lan can quanh co, ti?p n?i song song. Ng??i gi? c?a truy?n bao l?nh cong đi l?i tiu tit nh? m?c c?i. V? s? canh gac c?a cung, ra vao ph?i co phu hi?u... . Vong quanh ??c ch?ng m?t d?m, n?i nao c?ng l?u đai, đinh, gac, rem chau c?a ng?c, anh n??c may l?ng, su?t l?i toan hoa c? k? l?, gio tho?ng h??ng tr?i, thu đ?p chim quy, nh?y nhot bay hot, gi?a đ?t b?ng nho len ng?n nui cao, cay to bong mat, nh?p c?u s?n v? b?c ngang l?ch n??c quanh co, l?i co lan can toan b?ng đa mau. Toi v?a đi v?a ng?m, th?c ch?ng khac gi coi tien v?y ^[10] .

Ph? chua Tr?nh ngay th??ng đa la b?c k? quan ki?n truc nh?ng đ?n ngay l? h?i thi v? đ?p xa hoa c?a n?i đay m?i th?c s? b?c l? h?t. Nguy?n An vi?t trong cu?n Tang th??ng ng?u l?c : M?i n?m đ?n t?t Trung thu, t? tr??c m?y thang, chua phat g?m trong cung ra đ? lam hang tr?m, hang nghin cai đen l?ng, cai nao c?ng tinh x?o tuy?t v?i, m?i cai gia đ?n m?y ch?c l?ng vang. đ?n ngay chua ng? ra ch?i B?c cung, cung co cai ao g?i la Long Tri r?ng n?a d?m. Trong ao tr?ng r?t nhi?u hoa sen, hoa sung. Ven ao đ?p đ?t tr?ng đa lam nui, ch? cao ch? th?p, dan đ?t co hinh th?. Co nh?ng ch? khu?u đ? cho nh?c cong ng?i đan sao. B? ao tr?ng hang m?y tr?m cay phu dung, treo đen ? tren. Song tr?ng r?p r?n, trong xa t?a hang v?n ngoi sao sang...

B? phong h?a [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 1787, khi h? Tr?nh th?t b?i trong vi?c khoi ph?c l?i đ?a v?, Tr?nh B?ng ch?y kh?i kinh thanh, Le Chieu Th?ng ng?m cho ng??i đ?t ph? chua đi. đam chay lan kh?p hai ph?n ba kinh thanh va chay trong m??i ngay li?n ^[6] lam m?t đi m?t qu?n th? ki?n truc đ?p c?a Th?ng Long - Ha N?i. đi?u nay đ??c sach Hoang Le nh?t th?ng chi chep nh? sau: S?m hom sau, hoang th??ng m?i bi?t la An đo v??ng đa tr?n đi luc ban đem t?c thi ng?m sai ng??i phong ho? đ?t h?t ph? chua. Khi ph? chay, khoi l?a b?c len ngut tr?i, h?n m??i ngay ch?a t?t ^[11]

V? vi?c nay va vi?c Le Chieu Th?ng nghe l?i Nguy?n H?u Ch?nh cho vet h?t chuong đ?ng , t??ng đ?ng ? cac chua, đ?n trong n??c đem đuc ti?n dung vao vi?c quan, sach Le Quy k? s? chep: Ng??i đ??ng th?i co cau m?a mai: "Thien h? th?t t? chung, chung th?t, nhi đ?nh an t?i! Hoang th??ng ph?n v??ng ph?, ph? ph?n, t?c đi?n di?c khong!" Ngh?a la: "Thien h? m?t chuong chua, chuong đa m?t, v?c d?a vao đau! ^[12] Hoang th??ng thieu ph? Chua, ph? b? thieu, đi?n tr? ra đo!" ^[13]

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Tr?nh B?ng
• Le Chieu Th?ng
• Nguy?n H?u Ch?nh
• Hanh chinh đang Ngoai th?i Le trung h?ng

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tham kh?o them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Bai Hoai ni?m v? net c? ph? ph??ng Ha N?i tren bao Tu?i tr? Online, 14h18' ngay 18/9/2007.
• Bai đ?i s?ng xa h?i, v?n hoa ? kinh đo Th?ng Long vao cu?i th? k? XVI va đ?u th? k? XVII tren Website c?a Lien hi?p cac h?i KH&KT Vi?t Nam, 00h00' Ngay 31/12/2008. ^{[ lien k?t h?ng ]}