한국   대만   중국   일본 
Nha Chu ? Wikipedia ti?ng Vi?t B??c t?i n?i dung

Nha Chu

Bach khoa toan th? m? Wikipedia
đ?i v?i cac đ?nh ngh?a khac, xem Chu .
đ?ng nh?m l?n v?i Tay Chu (n??c) ho?c đong Chu (n??c) .
Chu
𗴂
k.   1046 TCN ? 256 TCN
Lãnh thổ nhà Tây Chu, khoảng thế kỷ 10 TCN
Lanh th? nha Tay Chu, kho?ng th? k? 10 TCN
V? th? V??ng qu?c
Th? đo
Ngon ng? thong d?ng Ti?ng Han c?
Ton giao chinh
Vu giao
Chinh tr?
Chinh ph? Quan ch?
V??ng (王)  
?  k.  1046?1043 TCN
Chu V? V??ng
? 781?771 TCN
Chu U v??ng
? 770?720 TCN
Chu Binh V??ng
? 314?256 TCN
Chu Noan V??ng
T? T??ng  
L?ch s?
L?ch s?  
k.   1046 TCN 
841?828 TCN
? Thien đo v? V??ng Thanh
771 TCN
 256 TCN
Dan s?  
? 273 TCN
30.000.000
? 230 TCN
38.000.000
Kinh t?
đ?n v? ti?n t? Ti?n c? Trung Qu?c
Ti?n than 		K? t?c
Nha Th??ng
Nha T?n
M?t ph?n c?a lo?t bai v?
L?ch s? Trung Qu?c
Lịch sử Trung Quốc viết bằng triện thư và hành thư
Xem them Vo T?c Thien , ng??i c?ng l?p ra m?t tri?u đ?i Chu trong giai đo?n cai tr? ng?n c?a minh t? 690 đ?n 705.

Nha Chu ( ti?ng Trung : 周朝 ; Han-Vi?t : Chu tri?u ; binh am : Zh?u Chao ; Wade?Giles : Chou Ch'ao [t?o? t?????] ) la tri?u đ?i phong ki?n trong l?ch s? Trung Qu?c , tri?u đ?i nay n?i ti?p sau nha Th??ng va tr??c nha T?n ? Trung Qu?c .

Nha Chu t?n t?i lau h?n b?t c? m?t tri?u đ?i nao khac trong l?ch s? Trung Qu?c , keo dai kho?ng 800 n?m. Vi?c s? d?ng đ? s?t c?ng đa xu?t hi?n ? Trung Qu?c trong th?i k? nay. Nha Chu c?ng la kho?ng th?i gian khi h? th?ng ch? vi?t c? xu?t hi?n tren cac đ?nh đ?ng th?i Tay Chu b?t đ?u chuy?n sang giai đo?n hi?n đ?i, d??i hinh th?c nh?ng v?n b?n ghi chep c? cu?i th?i Chi?n Qu?c .

Nien đ?i h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai vi?t nay s? d?ng nien đ?i d?a tren k?t qu? nghien c?u c?a d? an H? Th??ng Chu đo?n đ?i cong trinh . D? an xac đ?nh đ?a đi?m va kho?ng th?i gian (nien đ?i) c?a cac tri?u đ?i la nha H?, nha Th??ng va Tay Chu d?a tren cac k?t qu? xac đ?nh nien đ?i b?ng cacbon phong x?, cac ph??ng phap xac đ?nh nien đ?i c?a kh?o c? h?c t? cac di ch? kh?o c? h?c c?ng nh? t? cac m? tang, phan tich cac v?n b?n l?ch s? tren giap c?t v?n va kim v?n, cac k?t qu? thien v?n, l?ch phap v.v. Tuy cac k?t qu? c?a H? Th??ng Chu đo?n đ?i cong trinh khong nh?n đ??c s? ?ng h? tuy?t đ?i t? cac h?c gi? va co th? co sai sot, song vi ly do đ?ng b? hoa, bai vi?t nay s? ch? s? d?ng duy nh?t nien đ?i t? d? an nay.

T? nguyen [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ten g?i n??c "Chu" (周) [a] co l? đ??c vua V? ?t ( tr? . 1147 ? 1112 TCN ) c?a nha Th??ng ban cho. Ng??i n??c Chu v?n thong th?o nganh nong nghi?p, nen ch? Chu trong Giap c?t v?n đ??c vi?t thanh ch? đi?n (田), co ngh?a la ru?ng , ben trong đ??c gieo h?t đ?y đ? ( 周). Trong Kim v?n , ch? Chu l?i đ??c vi?t theo ki?u th??ng đi?n h? kh?u ( 周), t?c phia tren ch? đi?n , phia d??i ch? kh?u (口), co ngh?a la mi?ng . Do v?y Chu ban đ?u đ??c dung đ? ch? t?i m?t vung đ?t co n?n nong nghi?p phat tri?n. [1]

L?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chu la m?t b? l?c sinh s?ng t?i cao nguyen Hoang Th? vung Thi?m B?c vao th?i nha Th??ng . Theo truy?n thuy?t, th?y t? nha Chu kh?i nghi?p t? đ?t Thai (nay thu?c tay V? Cong, Thi?m Tay), [2] t??ng truy?n co ten la Khi, con g?i la H?u T?c . C? Khi la con đ? Kh?c, m? la con gai h? H?u Thai ten la Kh??ng Nguyen, v? c? đ? Kh?c. C? Khi s?ng vao đ?i vua Thu?n , đ??c ban cho h? C?, tinh đ?n đ?i Chu V?n V??ng thi co t?ng c?ng 15 đ?i th? l?nh. Chu t?c v?n th??ng xuyen b? Nhung đ?ch qu?y nhi?u ma ph?i di c? t?i vung đ?t khac. [3] Vao gi?a th?i nha H?, Cong L?u ( k.  th? k? 21 TCN ) d?n d?t Chu t?c d?i đ?n đ?t Ban (ho?c Man) ? nay thu?c vung Tay Nam huy?n Tu?n ?p t?nh Thi?m Tay, thanh l?p thanh tr? va phat tri?n nong nghi?p. đ?n đ?i Cong đ?n Ph? , vi b? cac b? t?c Khuy?n Nhung t?n cong th??ng xuyen, nen ong đa quy?t đ?nh đ?a b? l?c c?a minh r?i đ?t Man đ? đ?n Chu Nguyen ben b? song V? (nay la K? S?n, Thi?m Tay) vao kho?ng tri?u đ?i vua V? ?t nha Th??ng. Chu Nguyen s? h?u đi?u ki?n tuy?t v?i cho nong nghi?p, qua đo giup n??c Chu phat tri?n ?n đ?nh. D??i tri?u vua V? đinh (tr??c V? ?t kho?ng 80 n?m), gi?a n??c Chu va nha Th??ng x?y ra chi?n s?, va k?t qu? la n??c Chu đa tr? thanh phien thu?c c?a nha Th??ng. Sau cai ch?t c?a Cong đ?n Ph?, con ut Quy L?ch k? v?, ng??i con c? la Thai Ba va con th? hai la Tr?ng Ung vi th? đa r?i Chu đ? đ?n vung Thai H? khai kh?n r?i d?ng nen n??c Ngo . [4] [2]

S? tr?i d?y c?a n??c Chu kh?i đ?u t? th?i Quy L?ch ( k.  th? k? 12 TCN ). Ong thi?t l?p quan h? h?u h?o v?i n??c Ngo do Thai Ba va Tr?ng Ung sang l?p, đ?ng th?i co cong khai kh?n vung T?n Nam (nay la khu v?c t?nh S?n Tay ). Quy L?ch k?t hon cung Thai Nham la con gai n??c Chi , qua đo gianh đ??c s? ?ng h? c?a hai phien thu?c nha Th??ng la n??c Chi (nay la Binh D?, Ha Nam) va n??c Tru (nay la đong nam L? S?n, Ha Nam). Th?a d?p qu?c l?c nha Th??ng suy y?u, Quy L?ch xua quan th?o ph?t ng??i Di đ?ch, k? thu nha Th??ng, nhan đo phat tri?n lanh th? v? vung Thi?m Nam va T?n Nam. Nhi?u l?n h? tr? nha Th??ng đanh b?i Nhung đ?ch, Quy L?ch đ??c Th??ng v??ng Thai đinh phong lam "M?c s?". Tuy nhien, do lo s? n??c Chu phat tri?n qua m?nh m?, Thai đinh đa h? sat v? th? l?nh Chu t?c. [5] [6] Sau khi C? X??ng , tr??ng t? c?a Quy L?ch, len ngoi k? v?, Th??ng v??ng đ? ?t vi mu?n tr?n an v? th? l?nh m?i c?a Chu t?c nen đa đem em gai c?a minh g? cho C? X??ng. [4]

Nha Chu đo?t thien m?nh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

V? tan thuy đi?u đ? , mieu t? c?nh Chu V?n V??ng g?p Kh??ng T? Nha ben song V?

Vao th?i s? k? tri?u đ?i vua đ? Tan (t?c Tr? V??ng), C?u h?u (con g?i la Qu? h?u), Vu h?u (con g?i la Ng?c h?u) va Chu h?u (t?c C? X??ng, v? sau đ??c phong lam Tay ba) gi? ch?c la Tam cong . C?u h?u va Vu h?u b?i vi khong đ??c long Tr? V??ng nen b? gi?t, Chu h?u X??ng c?ng vi lien quan nen b? tu đay ? ng?c D?u Ly. Chu h?u X??ng v? sau đ??c b?y toi dang m? n?, v?t l? cho Tr? V??ng m?i đ??c th? v?. Sau khi quay tr? v?, C? X??ng đ??c đ? Tan ban cho quy?n l?c chinh ph?t ph??ng tay, tr? thanh Tay ba C? X??ng. Tay ba C? X??ng sau khi tr? v? n??c li?n ra s?c đoan k?t gi?i quy t?c cung ng??i trong n??c, chieu hi?n đai s? va ban hanh cac đ?o lu?t đ? ki?m soat no l?. [4]

Nh?m h?n ch? xung đ?t tr?c ti?p v?i tri?u đinh nha Th??ng, C? X??ng ch? tr??ng đoan k?t gi?a cac n??c ch? h?u, tieu di?t ng??i Nhung ? phia tay cung cac n??c than v?i tri?u đinh, hoan thanh chinh sach co l?p nha Th??ng. Tay ba C? X??ng tr??c tien gi?i quy?t tranh ch?p gi?a hai n??c ? vung T?n Nam la Ngu va Nhu?, duy tri tuy?n đ??ng phia đong d?n t?i Trung Nguyen. C? X??ng đanh b?i Khuy?n Nhung, ph?n kich cu?c t?n cong c?a n??c M?t Tu (nay la Linh đai , Cam Tuc ) va th?n tinh n??c nay đ? c?ng c? phia tay. V? phia đong, C? X??ng xu?t binh tieu di?t n??c Le (黎, con g?i la K? 耆, nay la Le Thanh , S?n Tay ), Han (?, con g?i la Vu 于, nay la Th?m D??ng, Ha Nam) cung cac ti?u qu?c khac, qua đo c?ng c? khu v?c T?n Nam. Ti?p đo, Tay ba X??ng kh?i binh di?t n??c Sung (khu v?c V? Th?y , Hoang Ha ), phien thu?c l?n nh?t c?a nha Th??ng, r?i d?i đo đ?n Phong ?p (nay la Tay An , Thi?m Tay ). [7]

N?m 1059 TCN, trong m?t s? ki?n thien v?n hi?m g?p, c? sao Th?y , sao Kim , sao H?a , sao M?c l?n sao Th? giao h?i tren b?u tr?i vung Tay B?c Trung Qu?c. Ng??i n??c Chu xem đay la m?t đi?m lanh, cho r?ng C? X??ng đa đo?t đ??c thien m?nh . [8] Vao th?i đi?m nay, n??c Chu "ba ph?n thien h? co hai ph?n", [9] chu?n b? đ?i h?i ch? h?u ti?n cong kinh đo nha Th??ng, C? X??ng co l? đa x?ng v??ng cung n?m đo, t?c Chu V?n V??ng. Tuy nhien, V?n V??ng đ?t ng?t qua đ?i ch? m?t n?m sau khi n??c Chu d?i đo, con th? hai la C? Phat len n?i ngoi, t?c Chu V? V??ng . [4] [7]

V? V??ng ph?t Tr? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Tr?n M?c Da
Với chiến thắng tại trận Mục Dã, Chu Vũ Vương đã đánh bại Trụ Vương lên ngôi Thiên tử.
V?i chi?n th?ng t?i tr?n M?c Da , Chu V? V??ng đa đanh b?i Tr? V??ng len ngoi Thien t?.

Chu V? V??ng ti?p n?i s? nghi?p đang con dang d? c?a V?n V??ng, ong bai La V?ng (t?c Kh??ng T? Nha) lam th?y, l?i dung Chu cong đan , Tri?u cong Thich , T?t cong Cao , Vinh ba lam t? h?u. Luc b?y gi? tri?u đinh nha Th??ng đang r?i vao tinh th? h?n lo?n, đ? Tan gi?t T? Can , b? tu C? T? , anh trai c?a đ? Tan la Vi T? c?ng h?t s?c can gian nh?ng khong đ??c. Tri?u đinh nha Th??ng v? m?t quan s? tuy t??ng đ?i thanh cong, nh?ng cu?c chi?n v?i n??c Hoai c?a ng??i đong Di tieu t?n qua nhi?u qu?c l?c, t?o đi?u ki?n cho n??c Chu co c? h?i xu?t binh di?t Th??ng.

N?m 1046 TCN, Chu V? V??ng d?y binh ch?ng l?i nha Th??ng, ton La V?ng lam thai s?, xu?t binh đ?ng Quan, cung cac ch? h?u Tay Di (nay la cac vung thu?c Cam Tuc, T? Xuyen va H? B?c) h?i binh t?i Minh Tan (phia tay nam M?nh Huy?n, Ha Nam ngay nay). Chu V? V??ng th?a d?p quan ch? l?c nha Th??ng con đang tac chi?n ? đong Di đa h? l?nh lien quan đong chinh t?p kich th? đo nha Th??ng la Tri?u Ca (nay la K? huy?n , Ha Nam ). Vao ngay Giap T? n?m sau đo, quan Chu t?p kich quan Th??ng đang đong ? M?c Da (nay la Tan H??ng , Ha Nam). [10] đ? Tan ph?i đ?i m?t v?i m?t cu?c t?p kich b?t ng? t? quan Chu, ch? co th? huy đ?ng no l? c?u thanh m?t đ?i quan t?m b? đ? nghenh chi?n. M?c du hai t??ng nha Th??ng la Phi Liem va Ac Lai ra s?c khang c?, song v?n b? quan Chu đanh b?i. Sau đo, khi V? V??ng t?n cong kinh đo Tri?u Ca , đ? Tan khong con đ??ng nao khac, bu?c ph?i len L?c đai t? thieu ma ch?t. Nha Th??ng di?t vong, nha Chu thanh l?p. Ti?p đo, Chu V? V??ng h? l?nh cho La V?ng cung b?n l? binh ma truy quet nh?ng tan d? con l?i c?a Th??ng tri?u t?i mi?n đong va mi?n nam, hoan t?t đ?i nghi?p chinh ph?c nha Th??ng cung cac n??c phien thu?c c?a no. [4] [11]

Chu V? V??ng sau khi di?t Th??ng đa c? hanh bu?i l? chi?n th?ng t?i M?c Da va m?t bu?i l? t? th?n đ?t t?i Tri?u Ca đ? xoa d?u va hang ph?c gi?i quy t?c An Th??ng. đ? h?p phap hoa cong cu?c l?t đ? nha Th??ng c?ng nh? đ? tr?n an di dan [b] cung cac n??c phien thu?c c?a no, Chu V? V??ng đa s? d?ng khai ni?m " Thien m?nh ". V? V??ng thanh l?p ? phia đong song Phong (?水) m?t kinh đo m?i co ten la C?o Kinh (con g?i la Tong Chu, thu?c Tay An , Thi?m Tay ngay nay). [12] Ong quy?t đ?nh xay d?ng them đong đo ? L?c ?p (con g?i la Thanh Chu, nay la L?c D??ng , Ha Nam), k? v?ng tr? thanh th? ph? chinh tr?, quan s? c?a khu v?c Quan đong. [13] đ? kh?ng ch? khu v?c Quan đong, nha Chu đa thi?t l?p ch? đ? phong ki?n, phong đ?t cho nhi?u tong th?t cong th?n ? phia đong lam phen d?u cho vua Chu. Phong Thai cong V?ng đ?t L? (nay la Nam D??ng , Ha Nam), Chu cong đan đ?t L? (nay la L? S?n , Ha Nam), Tri?u cong Thich đ?t Y?n (nay la Y?n Thanh , Ha Nam). Ba n??c L?, L?, Y?n co vai tro b?o v? L?c ?p. L?i phong Qu?n Thuc Tien đ??c phong đ?t Qu?n (nay la Qu?n Thanh, Ha Nam), Sai Thuc đ? đ?t Sai (nay la Th??ng Thai , Ha Nam), Ho?c Thuc X? đ?t Ho?c (co th? la Lam Nh?, Ha Nam ngay nay) lam Tam giam , nh?m ki?m soat cac ch? h?u phia đong. [14] [15]

Chu V? V??ng bi?t long ng??i con nh? nha An, nen khong lam tuy?t h??ng h?a. Ong phong cho con đ? ?t la V? Canh ti?p t?c cai tr? đ?t An. Do cac vung xung quanh đ?t An con ch?a hoan toan th?n ph?c nha Chu, nen Chu V? V??ng chia lam ba khu v?c: phia b?c Tri?u Ca đ?n đ?t B?i do Ho?c Thuc X? qu?n ly; phia đong Tri?u Ca la đ?t V?, do Qu?n Thuc Tien qu?n ly; phia tay Tri?u Ca la đ?t Dung, do ng??i em khac la Sai Thuc đ? qu?n ly. V? V??ng c?ng ph?c v? cho Vi T? , phong cho đ?t Vi (nay la Vi S?n, S?n đong). [16] Cac cong th?n khac c?ng đ??c phan đ?t phong h?u, nh? đan Ba đ?t đ??c phong đ?t Ha N?i, t? kh?u To Ph?n Sinh đ??c phong đ?t On (c?ng them 22 ?p, nay la b? b?c song Hoang Ha phong t??c cho cac h?u du? tri?u đ?i tr??c, nh?m v? v? tr?n an cac quy t?c ngo?i t?c hung m?nh. [17] Chu V? V??ng đa c? g?ng ?n đ?nh vung Quan đong, nh?ng vung An Th??ng v?n t?n t?i nhi?u b?t ?n. Kho?ng n?m 1043 TCN, Chu V? V??ng qua đ?i khong lau sau khi tieu di?t nha An, ?u t? C? T?ng len n?i ngoi k? v?, tr? thanh Chu Thanh v??ng . [11]

Tri?u đ?i c?a Thanh V??ng va Khang V??ng [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xem them: Lo?n Tam giam , Chu cong đong chinh , va Thanh Khang chi tr?
Chu cong đan , ng??i thi?t l?p ch? đ? L? Nh?c va hoan thi?n ch? đ? phong ki?n

Luc b?y gi?, Chu Thanh V??ng ( tr? . 1042 ? 1021 TCN ) v?n con ch?a tr??ng thanh nen ng??i n?m gi? đ?i quy?n la quan đ?i t? Chu cong đan , chu c?a vua. Tuy nhien, vi?c Chu cong đan n?m quy?n khong đ??c cac anh em trai la Thi?u cong Thich , Qu?n Thuc Tien va Sai Thuc đ? ?ng h?, do h? nghi ng? ong co y soan l?p. [18] V? ph?n V? Canh , vi ng??i nay mu?n ph?c qu?c nen đa lien th? v?i Qu?n Thuc Tien va Sai Thuc đ?, đ?ng th?i hi?u tri?u cac n??c ch? h?u phia đong nh? n??c Yem (奄, nay la Khuc Ph? , S?n đong ), B? Co (薄姑, nay la Bac H?ng , S?n đong), T? (徐, nay la đong nam đ?ng Huy?n , S?n đong), Hung Doanh (熊盈, h? Doanh, t?c Hoai Di), cung cac n??c đong Di, Hoai Di khac phat đ?ng chi?n tranh ph?n Chu, s? g?i la Lo?n Tam giam . [16] Chu cong đan v?i s? ?ng h? t? Thi?u cong Thich đa t?n 3 n?m đ? binh lo?n: n?m th? nh?t va n?m th? hai binh đ?nh Tam giam cung V? Canh, n?m th? ba ti?n hanh chinh ph?t cac n??c phien thu?c ? phia đong. Chu Thanh V??ng con đich than xu?t chinh cung Chu cong tieu di?t n??c Yem. Chi?n tranh k?t thuc khi Chu cong tieu di?t cac n??c l?n nh? B? Co va Phong Ba (co l? la n??c Bang ?). Trong cu?c chi?n l?n nay, Chu cong đa gi?t V? Canh va Qu?n Thuc Tien, đay ?i Sai Thuc đ?, ph? Ho?c Thuc X? xu?ng lam th? dan, tieu di?t cac n??c đong Di l?n nh? Yem hay B? Co va khi?n n??c T? ph?i d?i v? khu v?c ma ngay nay la T? H?ng , Giang To . Quy?n l?c nha Chu cu?i cung đa đ??c ?n đ?nh tr? l?i, c??ng v?c m? r?ng t? Trung Nguyen v? phia đong va đong b?c. [19] [20]

đ? ?n đ?nh ton th?t nha Chu va c?ng c? s? ki?m soat đ?i v?i vung đ?t phia đong, Chu cong đan đa phan đ?t phong h?u cho ton th?t cac cong h?u, xay d?ng L?c ?p, thi?t l?p ch? đ? L? Nh?c , hoan thi?n ch? đ? phong ki?n . Sau lo?n Tam Giam, Chu cong đan c?i phong cho Vi T? Kh?i v? đ?t An c?, g?i la n??c T?ng , đ? tr?n an long ng??i vi m?t b? ph?n dan chung v?n con l?u luy?n tri?u đinh c?. Cac quy t?c An Th??ng hung m?nh cung nh?ng ng??i đa t?ng tham gia cu?c ph?n lo?n đ?u b? bu?c ph?i chuy?n đ?n L?c ?p. Hoan t?t nguy?n v?ng c?a Chu V? V??ng, L?c ?p (con g?i la Thanh Chu, nay la L?c D??ng , Ha Nam) tr? thanh trung tam chinh tr? va quan s? c?a phia đong. V? m?t quan s?, nha Chu thi?p l?p bat s? ? L?c ?p đ? chinh ph?t đong Di, Hoai Di cung Nam Man, con t?i C?o Kinh thi co l?c s? b?o v? Tong Chu (ch? khu v?c kinh đo). [19]

Tri?u đinh nha Chu phan đ?t phong h?u cho tong th?t cong h?u ? phia đong la đ? co th? ki?m soat v? m?t chi?n l??c, kinh t? c?ng nh? cac tuy?n đ??ng giao thong quan tr?ng: Tr??ng t? c?a Chu cong đan la Ba C?m đ??c phong đ?t Yem, T? c?, g?i la n??c L?, đong đo ? Khuc Ph? (nay la Khuc Ph?, S?n đong); Thai cong V?ng La Th??ng đ??c phong đ?t B? Co c? l?p ra n??c T?, đ?nh đo ? Doanh Khau (nay la X??ng Nh?c, S?n đong); phong cho tr??ng t? c?a Thi?u cong Thich la Kh?c đ?t Yen xa xoi ? đong b?c, đong đo ? K? Thanh (nay la B?c Kinh); phong cho em trai Thanh V??ng la Thuc Ngu lam vua ch? h?u n??c đ??ng (sau đ?i ten thanh n??c T?n ), đ?nh đo ? đ??ng (nay la Lam Ph?n, S?n Tay); c?i phong em trai Thanh V??ng la Khang thuc Phong đ?t An Kh?, l?p nen n??c V? , đong đo ? Tri?u Ca . Vua ch? h?u n?m n??c nay đ?u co quan h? than thich, m?t thi?t v?i Chu Thanh V??ng, co nhi?m v? tr?n ap dan chung An Th??ng, đong Di. Trong đo, T?, L?, Yen la ba n??c c?u thanh phong tuy?n th? nh?t c?a nha Chu ? phia đong, trong khi V? ki?m soat c? đo nha An la Tri?u Ca. Ngoai ra, m?t s? ton th?t nha Chu khac nh? con c?a Sai thuc đ? la Tr?ng H? , vi đ??c coi la ng??i hi?n đ?c nen v?n đ??c gi? đ?t Sai (nay la Th??ng Thai , Ha Nam), con trai Ho?c Thuc X? v?n đ??c gi? đ?t phong ? Ho?c (nay la Ho?c Chau , S?n Tay). Vi?c huy đ?ng th?c dan v? trang con t?n t?i đ?n nh?ng n?m cu?i th?i nha Tay Chu. [19] [21]

Sau khi Chu Thanh V??ng t? minh n?m quy?n ch?p chinh, nha Chu v?n ti?p t?c th?c hi?n cac cu?c chinh ph?t ra ben ngoai, ch?ng h?n nh? ra l?nh cho quan Thai b?o đem binh đi đanh n??c L?c (錄). Thanh V??ng qua đ?i, thai t? Chieu len n?i ngoi, t?c Chu Khang V??ng ( tr? . 1020 ? 996 TCN ). Tr??c luc lam chung, Thanh V??ng co cho tri?u Thi?u cong Thich cung T?t cong Cao đ?n, d?n giup đ? thai t?. D??i s? ph? chinh t? hai ng??i, Khang V??ng đa ban hanh sach l??c an dan. V? m?t đ?i ngo?i, V? Khang ba đ??c l?nh d?n quan bat s? An binh đ?nh cu?c n?i lo?n c?a ng??i đong Di, v? phia tay d?n binh chinh ph?t ng??i Di đ?ch Qu? Ph??ng . đ? khai kh?n đ?t đai, m? r?ng v? phia đong nam, Chu Khang V??ng đa tu?n thu đ?n C?u Giang , phan đ?t phong h?u cho Ngu h?u Tr?c (虞候?) ? đ?t Nghi (nay la đan đ?, Giang To ). [1] Ong t? ch?c đ?i h?i ch? h?u ? Phong Cung (t?c Phong Kinh). Th?i k? Thanh ? Khang tr? thanh m?t trong nh?ng th?i đ?i hoang kim trong l?ch s? Trung Qu?c, s? g?i la "Thanh Khang chi tr?" (成康之治). [22] [23]

Suy y?u n?i b? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xem them: M?c thien t? truy?n

D??i th?i Chu Chieu V??ng ( tr? . 995 ? 977 TCN ), nha Chu chinh ph?t n??c C?i (?), H? Ph??ng (虎方), ti?p t?c khu?ch tr??ng v? phia nam va đong nam. Ngoai ra, hai cu?c Nam chinh quy mo l?n m? r?ng đ?n l?u v?c song Han Th?y, phat sinh xung đ?t v?i Kinh S?. L?n Nam chinh th? nh?t di?n ra vao n?m th? 16 đ?i Chu Chieu V??ng, khi đo nha vua v??t song Han Th?y chinh ph?t n??c S? va gianh chi?n th?ng. Theo ch? kh?c tren "Th? ng? qu?" (??馭?) va "Qua ba qu?" (過伯?), cac n??c ph??ng nam xam ph?m lanh th? nha Chu, Chu Chieu V??ng xu?t quan chinh ph?t Kinh S?, cu?i cung đa hang ph?c đ??c kho?ng 26 n??c Nam Di va đong Di, thu v? m?t l??ng l?n đ?ng lam chi?n l?i ph?m. L?n Nam chinh th? hai di?n ra vao n?m th? 19, khi đo Chu Chieu V??ng đi thuy?n tren song Han Th?y thi g?p n?n. Co y ki?n cho r?ng Chieu V??ng đa ch?t đu?i khi đang lam l? t? đ? v??t song Han , co th? la do s?p c?u (co th? đa b? t?p kich khi?n c?u phao b? h? h?i). M?t s? khac l?i cho r?ng, quan Chu s? d?ng thuy?n đ??c g?n b?ng nh?a cay do dan b?n x? cung c?p, khi ra đ?n gi?a song thi nh?a cay b? ra ra nen ch?t đu?i. Cu?c chi?n v?i n??c S? va cai ch?t c?a Chieu V??ng gay t?n th?t l?n cho nha Chu. Vao th?i Xuan Thu , chuy?n Chieu V??ng ch?t đ??c dung lam ly do đ? n??c T? tuyen chi?n v?i n??c S?. đ?i v?i vi?c đ?i t??ng c?a cu?c nam chinh th?i Chieu V??ng co ph?i la n??c S? hay khong, cac h?c gi? ngay nay đ?a ra nhi?u ki?n gi?i khac nhau.

Cai tr? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Lanh th? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Binh g?m Tay Chu v?i cac m?nh kh?m th?y tinh, th? k? th? IV-III TCN, B?o tang Anh .

Nha Chu coi t?t c? đ?t đai trong thien h? đ?u thu?c v? Tr?i , va vua nha Chu chinh la Thien t? , t?c la "con c?a Tr?i", vi v?y t?t c? đ?t đai va dan c? đ?u thu?c v? vua nha Chu. đay c?ng la ngu?n g?c c?a khai ni?m " Thien m?nh ", t?c la nha vua cai tr? thien h? chinh la y mu?n c?a Tr?i, ch?ng l?i nha vua c?ng chinh la ch?ng l?i y Tr?i, la t?i đang tr?ng tr? n?ng nh?t. đay la nh?ng quan ni?m ma m?i tri?u đ?i phong ki?n ? Trung Qu?c sau nay đ?u k? th?a.

Th?y r?ng đ?t đai minh chinh ph?c đ??c qua r?ng l?n đ? m?t ng??i co th? cai tr?, cac vua nha Chu đa chia đ?t đai thanh nh?ng vung va ch? đ?nh m?t ng??i nao đo đ? cai tr? vung đo d??i danh ngh?a c?a minh (ch? h?u), l?a ch?n m?t ng??i than trong h?, m?t ng??i co th? tin t??ng trong be canh, hay v? th? l?nh m?t b? l?c đa cung h? ch?ng l?i nha Th??ng.

Chu V? v??ng nh? cong lao cac vua đ?i tr??c, ong phong cho con chau h? lam ch? h?u:

đ? th??ng cong cho cac t??ng s? co cong pho tr? di?t Th??ng, ngoai ba ng??i em trai đa phong lam Tam giam , ong phong ch? h?u cho cac cong th?n, trong đo cac n??c l?n la:

Chinh sach c?a nha Chu kha t??ng đ?ng v?i mo hinh chinh tr? Chau Au th?i Trung c?, trong đo co r?t nhi?u ti?u qu?c ch? h?u đ??c thanh l?p, vua c?a n??c ch? h?u ph?n l?n đ?u do con chau c?a thien t? n?m quy?n, n??c ch? h?u co quy?n t? tr? va co trach nhi?m trung thanh v?i vua nha Chu. Cac lanh đ?o, hay vua c?a cac ti?u qu?c đo đ?u nh?n t??c hi?u c?a vua nha Chu.

H?u h?t cac n??c ch? h?u đ?u đ??c thanh l?p va th? phong t??c H?u hay t??c T? trong th?i Tay Chu, xem nh? h? đ?u la canh tay n?i dai c?a gia đinh Chu V? V??ng . Ch? tr? m?t s? it ch? h?u khac la đ??c thanh l?p d??i ti?n tri?u Th??ng, nh? n??c Tr?n , n??c K? va n??c T?ng .

M?i v? vua ch? h?u co quy?n s?p đ?t m?i vung đ?t quanh minh va co l?c l??ng quan đ?i rieng. Va nha Chu ban cho h? nh?ng qua t?ng nh? xe ng?a, v? khi b?ng đ?ng, ng??i h?u va suc v?t. Cac v? tu tr??ng nay đ??c phong cac t??c v? va cai qu?n vung lanh đ?a c?a minh nh? m?t ti?u qu?c th?n ph?c nha Chu. Nh?ng v? vua đ?a ph??ng nay truy?n ngoi cho con trai minh va t??c v? c?a h? la cha truy?n con n?i. Va đ? cai tr? vung đ?t c?a minh t?t h?n, v? ch? h?u đo l?i phong nh?ng t??c nh? h?n cho nh?ng ng??i đa t?ng c?m đ?u cac nhom dan ? n?i đo tr??c khi h? đ?n. M?t h? th?ng th? b?c đ?a v? va trach nhi?m xu?t hi?n gi?a va ben trong cac gia đinh, v?i vi?c anh l?n thi co quy?n cao h?n em, v?i quy t?c k? t?c theo đo nh?ng ng??i đan ong s? lam ch? gia đinh. N?u m?t ng??i quy t?c đa co gia đinh ma l?i thich m?t ng??i đan ba khac, thay vi đu?i v? kh?i nha, ong ta co th? đ?a ng??i đan ba kia vao trong gia đinh v?i t? cach v? l?, v?i c?p b?c th?p h?n v? minh.

Cac v? vua sang l?p nha Chu đa tuyen truy?n v?i nh?ng ng??i b? minh chinh ph?c r?ng nha Chu đa đu?i ti?n nhan cac vua nha Th??ng kh?i thien đ??ng va thien đ??ng đa b? v? th?n t?i cao c?a h? chi?m, v? th?n ma h? g?i la " Th??ng đ? ", ng??i, theo h? noi, đa ra l?nh cho s? s?p đ? c?a nha Th??ng. Gi?ng nh? ? vung Tay A, cac vua Chu tuyen b? r?ng h? cai tr? b?ng quy?n l?c th?n thanh. H? tuyen b? minh la Thien T? , hi?n than tren m?t đ?t c?a "Th??ng đ?" va nhi?m v? c?a h? la lam trung gian v?i Th??ng đ?, đ? th?c hi?n cac cu?c hi?n t? thich đang va gi? gin quan h? t?t gi?a thien đ??ng va th?n dan c?a h?. H? tuyen b? r?ng b?t k? m?t s? ch?ng đ?i nao v?i s? cai tr? c?a h? la ch?ng đ?i l?i y mu?n c?a tr?i.

Phong ki?n phan quy?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vua Chu ch? n?m quy?n trung ??ng ? C?o Kinh (g?n Tay An ngay nay), con thi chia đ?t cho cac ch? h?u . Phong ki?n co ngh?a la vua phong t??c cho m?t b?y toi (ho?c la m?t ng??i trong h? nha vua, ho?c la m?t cong th?n...) va cho ng??i đo m?t khu đ?t đ? ng??i đo ki?n qu?c (l?p n??c). Ng??i đo thanh m?t ch? h?u c?a vua.

Theo nguyen t?c thi đ?t c?a vua (v??ng) t?c thien t? đ??c v?n d?m vuong va co v?n c? chi?n xa (v?n th?ng); d??i v??ng co n?m t??c: cong, h?u, ba, t?, nam . đ?t phong c?a hai b?c cong va h?u đ??c ngan d?m vuong, co ngan c? chi?n xa (thien th?ng); b?c ba đ??c b?y ch?c d?m vuong, co tr?m c? chi?n xa; hai b?c t?, nam đ??c n?m ch?c d?m vuong, n?m ch?c c? chi?n xa. T?t c? nh?ng n??c nh? đo g?i chung la ch? h?u; m?i ch? h?u sau l?i sap nh?p them m?t hay nhi?u n??c nh?, g?i la ph? dung, t?c la ch? h?u c?a ch? h?u.

T?t c? cac n??c đo đ?u lam phien d?u cho nha Chu, va d?ng m?t hay nhi?u đ?n tren đ?t c?a minh. M?i đ?n l?n hay nh? la m?t th? tr?n co lu? b?ng đ?t bao quanh, va hai đ??ng ch? th?p c?t ngang t? đong sang tay va t? b?c xu?ng nam. Chung quanh đ?n la nha c?a dan chung ma ng??i ta g?i la "le dan" (dan toc đen); con gi?i quy t?c s?ng trong đ?n thi g?i la "bach tinh" (tr?m h?); danh t? bach tinh th?i sau m?i co ngh?a la dan th??ng. Th?i Chu, ch? gi?i quy t?c m?i co ten h? vi t? tien thu?c m?t th? t?c nao đo; th??ng dan th??ng khong co ten h?, l?y ten ngh? lam ten h?, nh? t? tien lam đ? g?m thi l?y h? la đao, t? tien đanh gi?c, thi l?y h? la T? Ma.

Nguyen t?c la v?y, nh?ng th?i đo đo đ?c ch?a th?ng nh?t, nh?ng s? tr?m d?m, b?y ch?c d?m ch? la ph?ng ch?ng, thien t? mu?n gi? bao nhieu đ?t c?ng đ??c, va nh?ng cong, h?u m?nh len mu?n m? mang b? coi c?ng đ??c. V? l?i, tr? nh?ng bien gi?i thien nhien nh? song, nui, con trong r?ng va canh đ?ng thi lam sao v?ch đ??c bien gi?i, ch? đ?p m?t mo đ?t (g?i la phong 封) đ? đanh d?u ma thoi. Cho nen uy quy?n c?a m?t ch? h?u lan t?i đau thi đo la bien gi?i.

B?n ph?n c?a ch? h?u la 1-2 n?m m?t l?n ph?i l?i tri?u c?ng thien t? - c?ng ph?m la s?n v?t trong n??c - trinh bay v? tinh hinh cai tr? trong n??c; co s? xich mich gi v?i lan bang thi khong đ??c t? gi?i quy?t l?y b?ng v? l?c ma ph?i đ? thien t? x?; khi ch? h?u ch?t, truy?n ngoi l?i cho con thi ph?i đ??c thien t? ch?p nh?n. Ng??c l?i, b?n ph?n c?a thien t? la ph?i che ch?, giup đ? cac ch? h?u: n??c nao b? ngo?i t?c xam l?ng thi đem quan l?i c?u; n??c nao m?t mua thien t? c?ng ph?i c?u tr?. Va 5 n?m m?t l?n, thien t? đi th?m h?t cac ch? h?u m?t l??t, d? nhien la ch? t?i nh?ng n??c l?n r?i b?o cac n??c nh? t?i h?p đ? cung t? l? th?n nui (ng? nh?c) va nghe cac nguy?n v?ng c?a h?.

T?i đau thien t? c?ng cho m?i cac bo lao cao tu?i nh?t l?i chuc m?ng va th?m h?i v? dan tinh. Dan t?c Trung Hoa đa co t?c tr?ng ng??i gia vao th?i đo. Thien t? l?i quan sat cac s?n ph?m trong n??c, nghe cac b?n nh?c, cac bai hat trong cac cu?c t?, l? ? m?i tri?u đinh, cac bai ca dao trong dan gian va sai ng??i chep l?i, đ? bi?t phong t?c m?i n?i, đ?i s?ng, nguy?n v?ng c?a dan. Nh?ng bai hat trong dan gian đo đ??c Kh?ng T? sau nay s?u t?p thanh b? Kinh Thi , nh? v?y đ?i sau bi?t đ??c kha đung nh?ng t?c l?, n?i vui bu?n, lo l?ng, oan than va tinh yeu gi?a nam n? Trung Hoa c?a 3.000 n?m tr??c.

Th?i k? Tay Chu, ch? đ? phong ki?n đo co nhi?u đi?m t?t:

  • No giup nha Chu cai tr? đ??c m?t lanh th? r?ng g?p m??i đ?t c?a t?c Chu ma khong ph?i dung nhi?u quan đ?i, khong t?n s?c;
  • No l?p đ??c m?t t? ch?c co tr?t t?, tren d??i đ?u co quy?n l?i va b?n ph?n, ma b?n ph?n c?a tren (thien t?) n?ng h?n c?a d??i,
  • No cho m?i n??c đ?c l?p trong m?t lien hi?p, do đo v?a t?o đ??c tinh th?n qu?c gia, v?a t?o đ??c tinh th?n t? h?i giai huynh đ?. Tinh th?n qu?c gia nh? no ma khong h?p hoi vi "đ?t nao c?ng la đ?t c?a Thien t?, ng??i nao c?ng la dan c?a Thien t?"
  • No giup nha Chu đem v?n minh truy?n ba kh?p cac ch? h?u; danh t? Trung Hoa (x? v?n minh ? trung tam) co th? xu?t hi?n t? h?i đo;
  • No tr?ng y dan va hoa binh, gi?i quy?t đ??c nh?ng mau thuan gi?a cac n??c nh? ma khong ph?i dung đ?n v? l?c. No t?o ra m?t hinh th?c chi?n tranh "l? đ?", " quan t? " r?t đ?c bi?t, kh?p th? gi?i khong th?y ? đau c?.

Ly thuy?t thi nh? v?y, nh?ng tren th?c t? s? t?t đ?p keo dai đ??c g?n 300 n?m r?i sau đo suy tan d?n, hoa ra vo hi?u khi quy?n l?c Thien t? suy y?u vao th?i đong Chu.

B? may quan l?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ?i Chu, tri?u đinh đa co b?n ch?c nh? ch?c th??ng th? đ?i sau: t? ma coi vi?c binh, t? kh?u coi vi?c hinh, t? đ? coi v? canh nong, t? khong coi v? dan s?, ru?ng đ?t, đe đi?u, đ??ng sa... (t?c nh? b? cong th?i sau). Ch?a co hai b?: b? l?i va b? h? , vi ch?a c?n thi?t, co th? giao cho nh?ng quan nh?.

Ngoai ra co m?t ch?c coi v? vi?c rieng c?a vua (tr?ng t?) ; m?t ch?c coi v? vi?c ?n u?ng c?a vua (thi?n phu) ; m?t ch?c coi v? kho l?m (truy?n ph?) ; m?t ch?c d?y thai t? (s? pho) ; co m?t quan coi cac ho?n quan n?a.

? tri?u đinh co ba ch?c quan nh?: Ch?c coi v? thien s?, t? l?, l?ch; Thai b?c coi v? boi...; va S? coi v? nhan s?, chep l?i vi?c cac đ? v??ng đ?i tr??c, đ? l?u truy?n nh?ng đi?u cac tien v??ng đa đ?t ra. Nh?ng Kinh, Thi, Th?, L?, Nh?c đ?u do s? quan lam ra. Th?i đo, khong dan t?c nao chep s? k? nh? Trung Hoa.

Ngoai kinh đo, n??c chia ra lam chau, r?i t?i qu?n, ly (lang), giao cho đ?i phu ho?c k? s? cai tr?.

Nong nghi?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nong nghi?p th?i nha Chu đa r?t t?p trung va trong nhi?u tr??ng h?p đ??c ch? đ?o t? nha n??c. T?t c? đ?t đai tr?ng tr?t đ?u thu?c s? h?u quy t?c, cac quy t?c trao l?i đ?t đai cho cac nong no c?a minh. Vi d?, m?t m?nh đ?t đ??c chia lam chin mi?ng vuong, hinh ch? t?nh (井), g?i la phep t?nh đi?n, thu ho?ch t? m?nh đ?t n?m chinh gi?a thu?c v? nha n??c, ? nh?ng m?nh xung quanh thu?c v? cac nong dan.

Theo cach nay, nha n??c co th? tich tr? l??ng th?c th?ng d? (nh? g?o) va phan ph?i chung ? th?i đoi kem hay m?t mua. M?t s? l?nh v?c s?n xu?t quan tr?ng th?i k? nay g?m ch? t?o đ?ng , v? khi va cong c? s?n xu?t nong nghi?p. Nh?ng nganh nay thu?c quy?n qu?n ly c?a t?ng l?p quy t?c.

Binh ch? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nha Chu cho phep tr?ng binh. Linh, chi?n xa, ng?a, bo, dan ph?i n?p cho nha n??c theo đ?nh s?. Quan đ?i chia lam ng? (n?m ng??i linh), l??ng (n?m ng?) do m?t t? ma cai qu?n, t?t (b?n l??ng), l? (n?m t?t), s? (n?m l?) do m?t đ?i phu lam suy cai qu?n, quan (n?m s?) do m?t vien t??ng cai qu?n. Theo nguyen t?c, thien t? co sau quan (m?i quan co 12.500 ng??i), ch? h?u co ba, hai ho?c m?t tu? theo n??c l?n hay nh?. Nguyen t?c đo it khi đ??c tuan theo.

Phap ch? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Phap ch? c?a th?i đo phan bi?t hai giai c?p: quy t?c (đ?i phu) va dan th??ng (th? dan). Quy t?c ma ph?m t?i thi x? theo l?, ngh?a la theo t?c l? c?a gi?i quy t?c; dan th??ng ma ph?m t?i m?i b? tri?u đinh xet theo hinh lu?t, t?i n?ng nh?t thi b? nh?c hinh kh?c ch? tren tran, c?t m?i, ch?t chan, thi?n , x? t? , xe thay, l?ng tri , tru di tam t?c (h? cha, h? m?, h? v?). T?i nh? h?n thi b? g?t đ?u, hay đ? (đay đi xa).

Hinh lu?t m?i đ?u khong đ??c ban b? trong dan gian, nh? v?y tri?u đinh mu?n ap d?ng ra sao tuy y, dan khong đ??c bi?t; d?n d?n v? sau, m?i đ??c kh?c len đ?nh đ?ng c?ng ch? đ? ? trong cung thoi, r?i kh?c len g? treo ? kinh đo va cac th? t?.

Giao d?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T? đ?i Th??ng, Trung Hoa đa co ch? vi?t, m?i đ?u kh?c tren giap c?t, len đ? đ?ng; r?i sau, t? đ?u đ?i Chu kh?c b?ng dao ho?c vi?t b?ng s?n len th? tre; sau n?a l?i vi?t b?ng s?n tren l?a.

Co ch? vi?t thi co tr??ng h?c, chia lam hai c?p: ti?u h?c cho nh?ng tr? t? 8 đ?n 14 tu?i, đ?i h?c cho thi?u nien t? 15 đ?n 20 tu?i. Ti?u h?c d?y cho tr? cach ?ng đ?i, kinh nh??ng va h?c m?t s? ch?. đ?i h?c d?y l?c ngh? t?c l?, nh?c, x? (b?n cung), ng? (đanh xe), th? (vi?t ch?), s? (toan h?c).

Con nha binh dan thi h?c ? h??ng h?c (tr??ng ? lang), con nha quy t?c h?c ? tr??ng qu?c h?c (kinh đo). S? chep nh? v?y, nh?ng đ?u đ?i Chu co l? ch? con nha quy t?c m?i đ??c h?c c?p đ?i h?c, bi?t l?c ngh? đ? sau ra lam quan, con con binh dan thi may l?m m?t s? r?t it đ??c h?c vai n?m ? ti?u h?c thoi.

T?i g?n cu?i đ?i Xuan Thu, Kh?ng T? la ng??i đ?u tien m? tr??ng t? th?c đ? d?y tr? em va thanh nien b?t k? thu?c giai c?p nao. Co th? ong c?ng d?y l?c ngh?, nh?ng ong chu tr?ng nh?t t?i s? đao t?o m?t s? thanh nien ?u tu, d?y h? Kinh Thi , Kinh Th? , Kinh L? , Kinh Nh?c (co th? c? Kinh D?ch n?a), đ? h? thanh nh?ng ng??i tai đ?c thay giai c?p quy t?c ma giup vua chua. M?t s? mon sinh c?a ong đa giup cac vua va đ?i phu đ??ng th?i, thanh nh?ng k? s? co danh v?ng.

Sau ong, mon đ? c?a ong g?n thi nh? T?ng T? , xa thi nh? M?nh T? (h?c tro c?a chau n?i ong, T? T?), Tuan T? va nhi?u nha khac nh? M?c T? ... noi g??ng ong m? tr??ng d?y h?c, đao t?o đ??c giai c?p k? s?; giai c?p nay cang ngay cang đong, uy tin cang t?ng, chi?m đ??c nh?ng đ?a v? cao trong chinh quy?n, qua đ?i Han thi g?n nh? thay th? h?n giai c?p quy t?c ? tri?u đinh, trong dan gian.

Vi v?y ch? đ? huy?t th?ng s?m chuy?n qua quy t?c tri th?c 2.000 n?m tr??c ph??ng Tay, khi?n ng??i ph??ng Tay r?t ng?c nhien va r?t ph?c, khen v?n minh Trung Hoa la vo cung đ?c sang. Ng??i co cong đ?u la Kh?ng T? ; ong đ??c x?ng t?ng danh hi?u V?n th? S? bi?u .

Ton giao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B?t đ?u t? th?i cac vua nha Chu , cac v? th? l?nh đ?a ph??ng nh?n đ??c quy?n hanh đ?ng nh? cac th?y t? : đ? th?c hi?n hi?n t? , đ? cho phep hat m?t s? lo?i bai hat va m?t s? đi?u nh?y, quy?n cung t? cac v? th?n nui song ? đ?a ph??ng, cac dong su?i va đ?t va mua mang. Tuy nhien, cac quy t?c đ?a ph??ng ti?p t?c đi theo di s?n c?a ong cha đ? l?i. H? l?y v? b?ng nh?ng nghi th?c ton giao va s? ghi chep gia ph? , trong khi dan th??ng v?n ti?p t?c ki?u l?y v? th?i c?, khong co h? hay co gia ph? . H? ch? đ?n gi?n s?ng v?i nhau va đ??c cong nh?n la m?t c?p b?i nh?ng ng??i hang xom.

Gi?ng nh? ? ?n đ? va Tay A , cung v?i th?i gian co m?t s? pha tr?n gi?a cac ton giao c?a k? chinh ph?c va k? b? chinh ph?c. Nh?ng v? cai tr? nha Chu ch?p nh?n vao danh sach th?n thanh c?a minh m?t s? v? th?n c?a n?n v?n minh Th??ng. S? cung t? nhi?u v? th?n t? th?i nha Th??ng v?n đ??c ti?p t?c, g?m c? v? th?n mua mang , m?a va nong nghi?p - m?t trong nh?ng v? th?n nay đ??c tin r?ng đ??c sinh ra t? m?t ba m? trinh tr?ng. Trong s? cac v? th?n đo co v? th?n song Hoang Ha , ng??i co than ca nh?ng co m?t ng??i. Trong n?n v?n minh Chu, con ng??i ti?p t?c c? g?ng lam d?u cac v? th?n b?ng cach cung t?. Nh?ng ng??i co kh? n?ng thi hi?n t? b?ng gia suc, c?u, l?n hay ng?a.

Vi?c hi?n t? b?ng ng??i gi?m b?t so v?i th?i nha Th??ng , nh?ng nha Chu co c? v? va b?n be ? trong m?, va m?i n?m m?t co gai tr? b? cung lam co dau cho th?n song. Vi?c hi?n t? nay b?t đ?u b?ng vi?c nh?ng ba đ?ng c?t l?a ch?n m?t co gai đ?p nh?t co th?. M?c cho co ta đ? satin , t? va đeo trang s?c va đ?t len m?t cai gi??ng c??i tren m?t cai be. H? t?ng cai be xu?ng song. Cai be s? chim va co gai ch?t đu?i, coi nh? la m?t đ? hi?n t? cho th? gi?i vo hinh c?a v? th?n song.

Ch? h?u nha Chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Danh sach n??c ch? h?u th?i Chu

B?n đ? cac n??c ch? h?u c?a Nha Chu.

Ch? đ? tong phap [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ch? đ? l?p đich t? t? đo đ??c Chu Cong , em c?a V? V??ng, quy đ?nh, r?i d?n d?n ngay cang đ??c hoan thi?n, b? sung; trong s? g?i la ton (c?ng đ?c la tong) phap: (宗法).

Vua ( thien t? hay ch? h?u ) l?a m?t ng??i con ma truy?n ngoi cho - theo nguyen t?c đich t? la con tr??ng c?a hoang h?u - ch? ng??i đo đ??c lam thien t? hay v??ng con nh?ng ng??i khac thi lanh nh?ng t??c nh? h?n, lanh đ?a c?ng nh? h?n, ho?c lam ch? h?u, ho?c lam khanh, đ?i phu. Ng??i con k? v? đo đ??c g?i la t? v??ng hay t? quan, lam ch? t? trong ton mi?u ; nh?ng ng??i con khac ch? lam b?i t?. S? ti?m v? b? coi la m?t t?i n?ng.

Cac gia đinh đ?i phu c?ng v?y: ng??i con k? nghi?p lam ch? t?, g?i la "đ?i ton" , nh?ng ng??i khac lam ti?u t?, g?i la "ti?u ton". Co nh?ng th? ch? quy đ?nh t?ng chi ti?t trong cac cu?c t? đo. Trong gia đinh th??ng dan, ng??i con tr??ng luon luon đ??c h??ng gia tai, gi? vi?c h??ng khoi. đ?a v? ng??i đo quan tr?ng nh?t trong nha nh?ng trach nhi?m c?ng l?n nh?t: lo cho m?i ng??i trong nha đ? ?n đ? m?c, d?y b?o ng??i d??i, ch?u s? che trach c?a dong h? , xa h?i n?u trong gia đinh co k? ngheo đoi ho?c h? h?ng, lam nh?c t? tien.

Ng??c l?i, ng??i đo va c? v? n?a, đ??c ng??i tren n?, ng??i d??i tuan l?i. Khi em con nh?, ? chung nha thi anh co quy?n thay cha (đa m?t); em l?n r?i, ra ? rieng, may ma giau co, sang tr?ng h?n anh thi v? nha v?n ph?i l? phep v?i anh, co b?n ph?n giup đ? anh, ma khong đ??c khoe giau sang tr??c m?t anh.

Con gai khong đ??c quy?n th?a k?, ra ? rieng r?i thi khong con đ?a v? gi trong nha n?a, thanh ng??i c?a gia đinh ben ch?ng (n? nhan ngo?i t?c), do v?y co cau "nh?t nam vi?t h?u, th?p n? vi?t vo" .

T? ch?c đ?i gia đinh đo r?t thich h?p v?i ch? đ? nong nghi?p đ? đ?t đai c?a gia đinh khong b? phan tan vao tay ng??i ngoai, ma s? khai thac chung đ??c d? dang, s? tieu pha đ? t?n kem. No t?o nen tinh th?n gia t?c: giup đ? l?n nhau, gi? danh d? chung cho nhau. Nh?ng no c?ng gay nhi?u s? b?t cong, b?t binh n?u ng??i gia tr??ng t? cach khong đang hoang, ?n bam.

Mu?n cho ch? đ? ton phap đ??c v?ng, nha Chu r?t đ? cao hi?u đ? : con ph?i hi?u v?i cha m?, k? d??i ph?i ton kinh ng??i tren. Nh? v?y ai c?ng nh?n r?ng dan t?c Trung Hoa la dan t?c coi tr?ng ch? hi?u nh?t. Vi tr?ng ch? hi?u, nen h? chu tr?ng đ?n tang l?, t? t?. S? th? cung t? tien g?n thanh m?t ton giao.

M?nh Tr?i (Thien M?nh) [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nha Chu c?ng ph?i tranh đ?u v?i tinh h?p th?c v? s? cai tr? c?a h?. đ? thuy?t ph?c th?n dan, đ?c bi?t la cac quy t?c, v? tinh chinh đang c?a quy?n l?c c?a minh, nha Chu l?p ra m?t h? th?ng quy?n l?c m?i ma h? g?i la " Thien m?nh " (t’ien ming), hay "S? u? nhi?m c?a Tr?i". Khai ni?m nay v?n la m?t ph?n trong b? ngoai c?a nh?ng ly thuy?t v? quy?n l?c ? Trung Qu?c. Nha Chu đ?nh ngh?a quy?n lam vua nh? m?t v? tri trung gian gi?a tr?i va đ?t; đ?c tinh c?a vua hay chua t?, "v??ng" th? hi?n hung h?n đi?u nay. Ch? bi?u y c?a ngh?a nay g?m ba đ??ng ngang va m?t net s? d?c. đi?u nay th? hi?n s? k?t n?i gi?a tr?i (? tren) va đ?t (? d??i).

M?i quan h? nay đ??c th? hi?n gian ti?p b?i chua t? hay nha vua (đ??ng ngang ? gi?a). Tr?i ("thien") mu?n r?ng con ng??i s? co đ??c m?i th? nhu c?u c?a minh, va v? vua, theo y c?a "thien m?nh" đ??c ch? đ?nh b?i tr?i đ? coi soc s? th?nh v??ng c?a m?i ng??i dan. đay la m?t "Chi?u ch?" hay "S? u? nhi?m" c?a tr?i. N?u v? vua chua tr? nen ich k? hay khong th? ch?p nh?n đ??c, khong th? ch?m soc ng??i dan, tr?i bai b? s? u? nhi?m c?a minh va trao cho ng??i khac.

Cach duy nh?t đ? bi?t đ??c s? u? nhi?m đa đ??c thong qua la l?t đ? v? vua chua đo; n?u vi?c l?t đ? thanh cong, thi s? u? nhi?m đa đ??c trao cho ng??i kia, nh?ng n?u th?t b?i, thi s? u? nhi?m v?n thu?c v? nha vua. M?nh Tr?i co th? la khai ni?m v? m?t chinh tr? va xa h?i b? ch? trich nhi?u nh?t trong v?n hoa Trung Qu?c. No gi?i thich nh?ng thay đ?i trong l?ch s?, nh?ng c?ng cung c?p m?t ly thuy?t đ?o đ?c sau s?c v? tri?u đinh d?a tren s? v? tha c?ng hi?n c?a ng??i cai tr? đ?i v?i l?i ich đ?i chung. Quan ni?m nay c?ng tai t?o l?i quan ni?m Trung Qu?c v? Tr?i, v?n b?t ngu?n t? khai ni?m tr??c đo v? m?t "Th??ng đ?", ("Shang-Ti") thanh m?t l?c l??ng cai tr? v? tr? đ?o đ?c. Chinh khia c?nh đ?o đ?c nay c?a Tr?i va "M?nh Tr?i", đa ?nh h??ng đ?n khuynh h??ng chung c?a v?n hoa va tri?t h?c Trung Qu?c, co l? chu tr?ng t?i đ?o đ?c va cac v?n đ? xa h?i ? h?n la nh?ng n?n v?n hoa c? khac.

Nha đong Chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 771 TCN , khi Chu U V??ng ph? tru?t Than h?u đ? đ?a Bao T? len thay th?, kinh đo nha Chu đa b? cac l?c l??ng du m?c phia đong b?c tran vao c??p pha do s? xui gi?c c?a Than H?u (cha Than h?u). U v??ng b? gi?t va con c? la thai t? Nghi C?u đ??c cac quy t?c ch? h?u Tr?nh , T?n , T?n đ?a len lam vua, t?c la Chu Binh V??ng , d?i đo v? phia đong n?m 771 TCN t?i L?c D??ng , t?nh Ha Nam hi?n nay. T? đay b?t đ?u giai đo?n đong Chu, va ch? k?t thuc khi b? nha T?n l?t đ? vao n?m 256 tr??c Cong Nguyen; trong l?ch s? Trung Qu?c, giai đo?n nay đ??c g?i la " Th?i Xuan Thu " (771-403 TCN) va " Th?i chi?n qu?c " (403-256 TCN).

S? phan chia nay d?a tren m?t b? s? bien nien c?a Kh?ng T?, b? Kinh Xuan Thu . B? nay chep s? n??c L? t? n?m th? nh?t đ?i L? ?n Cong (722 TCN) đ?n n?m th? 14 đ?i L? Ai Cong (481 TrCN), g?m 240 n?m, n?m 479 la n?m Kh?ng T? m?t. Nhi?u h?c gi? th?y n?m 722 va n?m 480 (ho?c n?m 479) khong đanh d?u m?t bi?n c? l?n lao nao trong l?ch s?, nen đa chia l?i nh? sau:

Th?i k? nay c?a nha đong Chu c?ng đ??c coi la giai đo?n phat tri?n m?nh m? nh?t c?a t? t??ng va v?n hoa Trung Qu?c trong l?ch s?. Chinh trong giai đo?n cai tr? nay c?a nha đong Chu ma nh?ng nha t? t??ng l?n nh?t đa sang t?o ra nh?ng quan ni?m kh?i đ?u v? tri?t h?c , đ?o đ?c , h?c thuy?t chinh tr? va v?n hoa Trung Qu?c.

N?i lo?n th?i Xuan Thu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

? giai đo?n Xuan Thu (771-403 TCN), Trung Qu?c d?n b? chia c?t thanh m?t lo?t cac ti?u v??ng qu?c do cac vua ch? h?u t? cai tr?. Cac vua ch? h?u ch? th?n ph?c vua nha Chu tren danh ngh?a, con th?c t? thi h? t? cai tr? ma khong c?n đ? y đ?n m?nh l?nh c?a nha Chu, vua nha Chu khong con gi? đ??c quy?n ki?m soat cac ti?u qu?c c?a minh.

Nh??c đi?m c?a th? ch? phong ki?n phan quy?n luc nay phat tac:

  • S? th?ng nh?t qu?c gia ph?i d?a vao uy quy?n c?a Thien t? nha Chu, ma uy quy?n c?a vua nha Chu thi l?i ph?i trong c?y vao s? th?n ph?c va c?ng hi?n c?a cac vua ch? h?u . Cac đ?i vua ch? h?u đ?u tien co lien h? g?n g?i v? huy?t th?ng (anh em ru?t, con chu con bac) ho?c la c?n th?n trung thanh c?a vua nha Chu, nen h? t? giac th?n ph?c Thien t? nha Chu. Nh?ng tr?i qua h?n 300 n?m cha truy?n con n?i c?c b? t?i m?i n??c ch? h?u (t??ng đ??ng 10-15 th? h?), m?i lien h? v? huy?t th?ng gi?a cac vua ch? h?u v?i vua nha Chu đa tr? nen r?t xa xoi, cac vua ch? h?u ngay cang co nhi?u ng??i khong t? giac th?n ph?c uy quy?n c?a vua nha Chu, khi?n quy?n l?c c?a Thien t? c?ng cang ngay cang y?u đi.
  • Cac vua ch? h?u trai l?i, ngay cang mu?n banh tr??ng th? l?c. đ?u th?i nha Chu, cac vua ch? h?u co lien h? g?n v? huy?t th?ng (anh em ru?t, con chu con bac trong gia t?c h? C? ) nen hoa thu?n v?i nhau. Nh?ng sau h?n 300 n?m cai tr? ? cac đ?a ph??ng khac nhau thi m?i lien h? huy?t th?ng gi?a cac chi h? C? c?ng c?ng ngay cang y?u đi. Du ph?n l?n cac vua ch? h?u v?n la con chau h? C? , nh?ng vi huy?t th?ng dong h? đa cach xa nhau t?i 10-15 th? h? nen cac vua ch? h?u đa coi nhau g?n nh? la ng??i xa l?. Cac vua ch? h?u d?n tim cach m? mang đ?t đai, thon tinh n??c ch? h?u khac ? xung quanh, hung c? m?t ph??ng. Vi v?y s? n??c ch? h?u c? gi?m d?n, t? 1600 xu?ng 1000, 500... r?i ch? con ch?a t?i 100. Cac ch? h?u hung c??ng đ?t đai m?i ngay m?t r?ng, quan đ?i con đong h?n c? quan c?a thien t?. Nh?ng ch? h?u nh? b? ch? h?u l?n ?c hi?p, c?u c?u v?i thien t?, nh?ng thien t? nha Chu b?t l?c khong c?u n?i, th? la uy quy?n c?a vua nha Chu ch? con co cai danh ma khong co cai th?c.
  • Theo th? ch? phong ki?n phan quy?n, vua nha Chu v? danh ngh?a la cai tr? toan Trung Hoa, nh?ng th?c t? thi vua nha Chu ch? th?c s? ki?m soat m?t vung nh? quanh kinh đo, con cac vung đ?t khac l?i phan chia cho cac vua ch? h?u t? cai tr?. Cac vua ch? h?u co th? t? thu thu?, xay d?ng quan đ?i, phong quan ch?c đ?a ph??ng. V? lau dai, khi đa tich l?y đ? quan l?c, nhi?u vua ch? h?u d?n mu?n tach thanh n??c rieng đ? khong ph?i tuan theo m?nh l?nh t? vua nha Chu n?a. Con vua nha Chu, du bi?t ch? h?u lam lo?n nh?ng c?ng đanh b?t l?c khong ng?n ch?n đ??c, vi đ?t đai va quan đ?i c?a n??c ch? h?u gi? đay con m?nh h?n so v?i c?a nha vua.

B?i vi s? khong ?n đ?nh c?a cac ti?u qu?c đo, va b?i vi s? xam l?n lanh th? c?a cac r? du m?c phia nam, cac ti?u qu?c ph?i lien minh v?i nhau va ch?p nh?n m?t s? v? ba ch? tren "lanh th?" c?a h?. Vi v?y th?i Xuan Thu la m?t giai đo?n nguy hi?m va khong ch?c ch?n nh?t, trong đo lanh th? b? chuy?n d?ch t?i lui, cac cu?c xam l?n th??ng xuyen x?y ra va cac lien minh đ??c l?p len r?i l?i gi?i tan v?i s? nhanh chong đang kinh ng?c.

Suy tan [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Xuan Thu va Chi?n Qu?c

T? khi d?i đo sang phia đong, quy?n l?c c?a tri?u đinh Chu d?n gi?m sut: t?c đ? tan ra cac v??ng qu?c t?ng len. T? th?i Binh V??ng v? sau, cac vua nha Chu ch? con cai tr? tren danh ngh?a, quy?n l?c th?c s? n?m trong tay cac ch? h?u hung m?nh. Cac ch? h?u đanh nhau đ? gianh l?y ngoi ba ch?, đi?u khi?n cac ch? h?u khac thay vai tro c?a nha Chu, du tren danh ngh?a h? v?n m??n ti?ng nha Chu đ? đi?u khi?n cac ch? h?u khu?t ph?c. Trong th?i Xuan Thu xu?t hi?n cac ch? h?u m?nh n?i nhau lam ba ch?, g?i la Ng? Ba (co vai thuy?t khac nhau quan ni?m v? Ng? Ba).

N?m 704 TCN, Hung Thong, quan ch? n??c S? tr? thanh ch? h?u đ?u tien x?ng v??ng ngang hang v?i thien t? nha Chu.

N?m 403, ba h? l?n n??c T?n tru?t ngoi vua n??c T?n, chia n??c nay thanh ba n??c (三家分晉): Han, Tri?u, va Ng?y. Vua nha Chu b?t l?c khong tr?ng tr? đ??c, l?i con cong nh?n vi?c đo. S? gia T? Ma Quang nh?n đ?nh vi?c nha Chu cong nh?n 3 h? chia nhau n??c T?n la m?t sai l?m, t?o ra ti?n l? k? d??i ti?m v? k? tren, chut v? th? con l?i c?a nha Chu c?ng m?t h?t [24] :

Kinh Xuan Thu h? th?p ch? h?u, đ? cao v??ng th?t, vi Thien t? tuy th? y?u, nh?ng theo th? t? v?n ng?i tren ch? h?u, m?i th?y thanh nhan đ?i v?i th? t? vua toi khong h? qua quit...
Than oi, U V??ng, L? V??ng th?t đ?c, đ?o nha Chu ngay cang suy, c??ng k? b?ng ho?i ? d??i cha đ?p tren, ch? h?u t? chuyen chinh ph?t, đ?i phu chuyen quy?n ? đ?i th? c?a l? m??i ph?n đa m?t đi b?y tam; nh?ng cac quan v??ng n?i nghi?p V?n V??ng, Vo V??ng v?n đ?u đ?u n?i ngoi nhau la nh? con chau nha Chu v?n con bi?t gi? danh ph?n minh v?n co... Nh? th? đ?t đai nha Chu du ch?ng l?n b?ng Tao, đ?ng, dan chung nha Chu du ch?ng nhi?u b?ng Chu, C?, nh?ng su?t m?y tr?m n?m, v?n la tong ch? thien h?, tuy hung m?nh nh? T?n, S?, T?, T?n v?n khong dam đ?t minh tren nha Chu, vi sao? Ch? vi d?a vao danh ph?n s?n co v?y... đ?n đay cac đ?i phu n??c T?n khinh r? vua minh, chia nhau đ?t đai n??c T?n, Thien t? đa ch?ng tr?ng tr?, con ban th??ng v? cao, cho đ?ng vao hang ch? h?u, chinh la con v?n v?n chut danh ph?n l?i khong bi?t gi? ma v?t h?t đi. đ?o l? tien v??ng nha Chu th? la d?t v?y!
Than oi! đ?o l? quan th?n ma h?y ho?i, thi thien h? dung tri l?c tranh c??ng, khi?n nh?ng n??c ch? h?u la con chau thanh hi?n, xa t?c tong mi?u ch?ng đau khong b? di?t vong, chung dan b? day xeo, gi?t choc b?ng h?t, ha ch?ng đau xot l?m sao!

T?i th?i Chi?n Qu?c (sau n?m 403), cac ch? h?u th?m chi con khong c?n bi?t t?i s? cai tr? ch? mang tinh bi?u t??ng c?a cac vua Chu va t? x?ng v??ng nh? vua nha Chu. Chi?n tranh gi?a cac ch? h?u tan kh?c h?n, quy mo l?n h?n vi m?t lo?t n??c nh? th?i Xuan Thu đa b? tieu di?t, con l?i ch? kho?ng 10 n??c, trong đo co 7 n??c l?n g?i la Th?t hung: T?, Yen, T?n, S?, Han, Tri?u, Ngu?. Nha Chu khi đo ch? con cai qu?n vung đ?t nh? be nh? cac n??c ch? h?u be khac con sot l?i ch?a b? di?t nh? L? , V? . Cac ch? h?u l?n mu?n tr? thanh Vua c?a nh?ng ong vua.

T?i th?i Chi?n Qu?c , T?n co l?n đoi C?u đ?nh c?a Chu, Tri?u l?y t? đi?n (ru?ng ma hoa l?i dung vao vi?c t? l?) c?a Chu; va khi cac ch? h?u đ?u t? x?ng v??ng c? - t?c t? coi minh ngang hang v?i vua Chu - thi vua Chu c?ng ph?i khep nep tang h? len la v??ng ma t? x?ng la ti?u qu?c.

T?i th? k? III TCN, m?t nha Chu nh? be c?ng l?i n?y sinh l?c đ?c. Hai n??c Han va Tri?u mang quan can thi?p, chia lanh th? nh? be lam đoi, giao cho hai v? tong th?t cai qu?n, g?i la Tay Chu cong va đong Chu cong. "Thien t?" nha Chu ? chung v?i Tay Chu cong. T? đay Tay Chu va đong Chu ch? mang ngh?a phan chia trong ph?m vi h?p c?a vung đ?t nha đong Chu xung quanh L?c D??ng ma thoi, khong ph?i đ?a ph?n nha Tay Chu x?a kia, luc đo đa thu?c v? T?n.

T?i n?m 257 TCN, h??ng ?ng phong trao " h?p tung " do S? va Yen phat đ?ng đ? ch?ng n??c T?n hung m?nh va hung han đang l?n đ?t ch? h?u nh? t?m ?n la, thien t? nha Chu c?ng m? binh đanh T?n. Nh?ng luc đo nha Chu đa ki?t qu? t?i m?c thien t? khong co đ? ti?n chieu binh ma ph?i đi vay. Tay Chu cong t? lam t??ng cung h?p binh v?i quan Yen va quan S?. Th? nh?ng, phong trao h?p tung c?ng nh? nh?ng l?n tr??c, đung nh? đanh gia c?a Tr??ng Nghi :" h?p tung nh? đ?ng cat, d? h?p ma d? tan ", ch?a đanh T?n tr?n nao ra tro ma h?p tung l?i tan ra vi quan cac n??c khac khong t?i. Han đang b? T?n vay, khong c?a qu?y đ??c, Tri?u v?a thua tr?n Tr??ng Binh m?t g?n h?t nhan s? va sinh khi, con T? l?i thong hi?u v?i T?n khong ra quan. Quan S? va Yen co th? đanh t? rut. L?y c? nha Chu gay h?n, n?m 256 TCN, T?n Chieu T??ng v??ng sai Tr??ng đ??ng mang quan đanh vao đ?t Tay Chu, b?t Chu Noan v??ng đem v? Ham D??ng.

N?m 250 TCN, T?n Chieu T??ng V??ng ch?t, li?n sau đo con la Hi?u V?n v??ng len ngoi 3 ngay c?ng ch?t. Chau la T? S? len ngoi, t?c la Trang T??ng v??ng. đong Chu quan th?y n??c T?n m?t li?n 2 vua, l?i sai ng??i đi ban v?i cac n??c h?p tung đanh T?n l?n n?a, thanh ra ch?c gi?n n??c T?n. N?m 249 TCN, vua T?n ben sai La B?t Vi mang 10 v?n quan đi đanh đong Chu, b?t n?t đong Chu quan mang v?. T? đo nha Chu m?t h?n.

Nha Chu tinh t? Chu V? v??ng đ?n đong Chu quan co 37 vua, n?u tinh t? n?m 1122 TCN thi keo dai 873 n?m, n?u tinh t? 1046 TCN thi keo dai 777 n?m. Du la con s? nao, nha Chu v?n la tri?u đ?i t?n t?i lau nh?t trong l?ch s? Trung Qu?c .

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ghi chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ C?n phan bi?t v?i ch? Chu (朱) trong ch? chu sa (朱砂), co ngh?a la mau đ? th?m, đ?ng th?i c?ng la h? c?a Chu Nguyen Ch??ng (朱元璋).
  2. ^ "Di dan" (遺民) theo t? đi?n Han Vi?t c?a Nguy?n Qu?c Hung co ngh?a la "ng??i dan con sot l?i c?a tri?u đ?i tr??c", ho?c đ? "ch? ong quan c?a tri?u vua tr??c khong ch?u lam quan cho tri?u vua sau."

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ a b D??ng Khoan 1999 , tr. 37.
  2. ^ a b Tr??ng Qu?ng Chi 2007 , tr. 29?35.
  3. ^ H?a Trac Van 1984 , tr. 42?50.
  4. ^ a b c d e Tieu Phan 1990 , tr. 83?86.
  5. ^ D??ng Khoan 1999 , tr. 59 ff..
  6. ^ H?a Trac Van 1984 , tr. 61?68.
  7. ^ a b D??ng Khoan 1999 , tr. 64?77.
  8. ^ Ly Phong (2014) , tr. 117?120.
  9. ^ Lu?n ng? , thien Thai Ba: "Chu V?n V??ng đ??c hai ph?n ba thien h? theo minh ma v?n th?n ph?c nha An."
  10. ^ D??ng Khoan 1999 , tr. 77 ff..
  11. ^ a b Tr??ng Qu?ng Chi 2007 , tr. 54?57.
  12. ^ D??ng Khoan 1999 , tr. 101?108.
  13. ^ D??ng Khoan 1999 , tr. 109.
  14. ^ Ly Phong (2006) , tr. 65.
  15. ^ Fang (2013) , tr. 487.
  16. ^ a b Tr??ng Qu?ng Chi 2007 , tr. 57?60.
  17. ^ D??ng Khoan 1999 , tr. 113.
  18. ^ Shaughnessy (1997) , tr. 139.
  19. ^ a b c D??ng Khoan 1999 , tr. 137?150.
  20. ^ H?a Trac Van 1984 , tr. 116?119.
  21. ^ Tr??ng Qu?ng Chi 2007 , tr. 60?63.
  22. ^ D??ng Khoan 1999 , tr. 83?86.
  23. ^ Tr??ng Qu?ng Chi 2007 , tr. 63?66.
  24. ^ T? tr? thong giam, quy?n 1

Th? m?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ngu?n s? c?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  • Kh?ng T?. Lu?n ng? .

Ngu?n th? c?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ti?ng Anh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ti?ng Trung [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ti?n nhi?m
Nha Th??ng 		Tri?u đ?i trong l?ch s? Trung Qu?c
1046?256 TCN 		K? nhi?m
Nha T?n
L?y t? “ https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nha_Chu&oldid=71406367 ”