Nguy?n Th? Hoan , ten hi?u Y T?nh Khang hoang h?u ( ch? Han : 懿靜康皇后, 1736 - 30 thang 10 n?m 1811 ), hay Hi?u Khang hoang h?u (孝康皇后), la chinh th?t phu nhan c?a Nguy?n Phuc Luan , m? đ? c?a vua Gia Long . Sau khi len ngoi, Gia Long ton ba lam Hoang thai h?u , tr? thanh Hoang thai h?u đ?u tien c?a nha Nguy?n .

Thai h?u co vai tro quan tr?ng trong vi?c đ?ng vien vua Gia Long, gay d?ng c? nghi?p h? Nguy?n th?ng nh?t đ?t Nam.

Ti?u s?

Ba ten th?t la Nguy?n Th? Hoan (阮氏環), ng??i ? lang Minh Linh , ph? Th?a Thien , con gai Di?n qu?c cong Nguy?n Phuc Trung (阮福忠) ^[1] , m? la Phung phu nhan ng??i ? lang An Du. Ch? gai ru?t c?a ba chinh la ba T? Phi c?a Nguy?n Phuc Luan. ^[2] .

Ba vao h?u Nguy?n Phuc Luan ? nha đ? ^[3] h?c cac phep t?c trong ch?n khue mon. Sau đo, ba sinh ra ba con trai va m?t con gai: con tr??ng t?c đong H?i qu?n v??ng Nguy?n Phuc đ?ng (阮福?), con th? 2 chinh la Nguy?n Anh , con th? 3 la Thong Hoa qu?n v??ng Nguy?n Phuc đi?n (阮福?). Ng??i con gai la Nguy?n Phuc Ng?c Tu (阮氏玉琇), sinh vao n?m 1760 , l?n h?n Nguy?n Anh kho?ng 2 tu?i, co l? ba la em c?a Nguy?n Phuc đ?ng.

Cu?i n?m 1774 , quan Tr?nh v??t song Gianh đanh chi?m Phu Xuan, ba đ?n lang An Du ?n n?p cung cac con gai. Mua xuan n?m K? H?i ( 1779 ), Nguy?n Anh sai ng??i r??c ba đ?n Gia đ?nh , g?p luc quan Tay S?n vao đanh c??p, Nguy?n Anh ph?i l?n đi ch? khac; ba cung cac con dau l?i đong ? đ?o Phu Qu?c . Nguy?n Anh sau đo c?ng ch?y ra đ?o Phu Qu?c.

Mua xuan, Giap Thin ( 1784 ), Nguy?n Anh sang Xiem La c?u vi?n, ba l?i cung gia quy?n c?a ong đong ? đ?o Th? Chau; quan c?u vi?n th?t b?i, ba l?i cung gia quy?n tr? l?i đ?o Phu Qu?c .

Mua thu, M?u Than ( 1788 ), quan Nguy?n l?y l?i đ??c Gia đ?nh , li?n sai Nguy?n V?n Nhan đon ba v? Gia đ?nh ; n?m Canh Tu?t ( 1790 ) d?ng đi?n r??c ba đ?n ?.

N?m Binh Thin ( 1796 ), mua đong, thang 10, Nguy?n Anh dang sach vang t?n ton ba lam Qu?c m?u V??ng thai phi (國母王太妃). Khi hoang đ? l?y l?i đ??c đo thanh ( 1801 ), ong ra ?n cho lang An Du đa c?u mang m? ong, m?i d?ch than thu? đ?u mi?n cho c?.

N?m 1802 , thang 3, Gia Long ton ba lam V??ng Thai h?u (王太后). B?y gi?, truy phong cho t? ph? Nguy?n Phuc Kien (阮福兼) lam D??ng V? cong th?n Khai ph? ph? qu?c C?m y v? đo ch? huy s? Thi?u uy , t??c đon H?u Qu?n cong (敦厚郡公). Than ph? Phuc Trung la Tan Ngh? cong th?n Th??ng tr? qu?c đo đ?c ph? ch??ng ph? s? Thai b?o , t??c Di?n qu?c cong (演國公). L?p đ?n th? ? xa An Du, cho đi?t on, chau g?i Phung phu nhan la co, lam ch?c Cai đ?i , coi gi? vi?c th? t? ? đay.

N?m 1804 Gia Long d?ng Cung Tr??ng Th? (nay la Cung Dien Th? ) va r??c ba đ?n ?. Gia Long than đ?n lam l? chuc m?ng, cac quan va m?nh ph? đ?u dang vang b?c lam l? ph?m ti?n len. Cac con ti?n 20 l?ng vang, 100 l?ng b?c; m?nh ph? ti?n 10 l?ng vang, 50 l?ng b?c.

N?m 1806 , mua thu, thang 7, Nguy?n Anh dang kim sach ton ba lam Hoang thai h?u . Mua thu n?m 1807 , luc đo Thai h?u đ??c 70 tu?i, Gia Long t? ch?c Khanh ti?t l?n trong ngoai kinh thanh. Cac quan l?i, hoang t?, cung phi, cac cong th?n ? T?ng S?n, h? Le, h? Tr?nh đ?u đ?n chuc m?ng va dang l? v?t. Sai nh?c cong mua Bat d?t , hat cac khuc V?n nien hoan , Thien h? l?c , Thai binh l?c .

B?ng th? va h?u s?

Thang 9, ngay Binh tu?t, Hoang thai h?u se minh. Tr??c đay sao ch?i xu?t hi?n, ng??i h?u đem tau, Hoang thai h?u bu?n r?u khong vui, m?t đem l?n ra xem, r?i vao b?o ng??i h?u r?ng: “Sao ch?i chinh ?ng đi?m vao than gia nay”. đ?n nay se minh. Vua s?m chi?u đ?n ch?u ? cung Tr??ng Th?, sai hoang t? hoang ton vao h?u. Cac quan v?n vo đ?u h?p ? cong th? ben h?u.

Ngay K? s?u, thang 09 am l?ch, t?c ngay 30 thang 10 n?m 1811 , Hoang thai h?u b?ng, th? 74 tu?i. Vua th??ng khoc khong thoi. Tri?u cac quan vao ben đ? ban vi?c tang. Cac quan xin t? tam ph?m tr? len đ?u đ? tang m?t n?m. Vua d? r?ng: “Nha vua l?y Ton Mi?u Xa T?c lam tr?ng. Nay tr?m đa đ? tang 3 n?m, cac ng??i l?i đ? tang 1 n?m, n?u trong m?t n?m co vi?c ? Ton Mi?u Xa T?c thi lam l? th? nao? V?y cho đ? tang 3 thang”. Cac quan l?i ng? v? tang ph?c c?a cong chua đ? tang. Vua noi: “Thanh nhan đ?t l? phan bi?t t?ng ly t?ng ty. Long kinh khong th? thich h?p c? đoi đ??ng, tang ph?c khong th? tr?ng c? hai ben. Cho nen m?t ng??i con gai, khi ? nha thi l?y nha cha lam ton, khi l?y ch?ng thi l?y nha ch?ng lam tr?ng. Ngh?a đa co phan bi?t, tang sao l?i nh? nhau đ??c. V?y ngh? cho hoang n? đa đi l?y ch?ng thi kem hoang n? con ? nha m?t b?c”. B? L? l?i xin đ?nh h?n c?m vi?c gia thu. Vua noi: “Th?n dan nen theo th? t? ma t?nh gi?m đ? l?y v? l?y ch?ng đ??c k?p th?i”. Th? la s? ban đa đ?nh.

Ngay đinh d?u, lam l? thanh ph?c (Vua đ? tang 3 n?m; hoang h?u tang 3 n?m; phi t?n, hoang t? va cong chua ch?a đi l?y ch?ng đ?u tang 1 n?m; tr??ng cong chua va cong chua đa đi l?y ch?ng tang 9 thang. Ng??i ton than ? n?m b?c tang đ?u đ? tang theo nh? l?; ng??i than ? b?c tr?n canh tay va b? m? thi dung kh?n v?i tr?ng; quan v?n vo t? chanh tam ph?m tr? len, tang m?c ao ven g?u 3 thang, t? tong tam ph?m tr? xu?ng, ai d? vao vi?c tang thi dung v?i tr?ng; quan ngoai thi mi?n ao tang, duy ai v? Kinh thi mang ao tang c?ng nh? quan Kinh; quan thu?c cung Tr??ng Th? thi chanh tam ph?m tr? len m?c ao ven g?u 5 thang; m?nh ph? đ?u đ? tang nh? ch?ng; quan vien t? tam ph?m tr? len c?m c??i v? g? ch?ng 3 thang, t? ph?m tr? xu?ng thi 1 thang, quan dan 15 ngay; c?m dung mau h?ng mau tia 1 n?m; c?m hat x??ng 3 thang. Quan vien vao ch?u h?u, trong 3 n?m đ?u khong đ??c m?c ao mau đ? mau tia; pham g?p vi?c th? cung hay vi?c quan đ?u cho m?c ao th??ng ma lam vi?c; cac thanh dinh tr?n trong 3 thang, ngay m?ng m?t va ngay r?m đ?u đ??c mi?n bai ch?u).

Chi?u d? trong ngoai r?ng: “Gi? tu?t ngay 14 thang nay, Hoang thai h?u th?ng ha, tr?m th??ng xot đau long, kinh c?n ? trong cung đ? tang ba n?m, nh?t thi?t theo l? ch?. Ph?c ch? va h? c?m đ?i v?i quan vien trong ngoai va quan dan đ?u theo ngh? đ?nh ma lam”. Tr??c kia vua th? Hoang thai h?u r?t kinh c?n, khi muon vi?c đa r?i thi xem b?a ?n, th?m s?c kh?e, l? th??ng khong thi?u. đ?n khi thai h?u b?ng, vua c? tang, long r?t đau th??ng.

Thang 3, ngay M?u d?n, n?m 1812 vua đem b?y toi b?ng sach vang dang ton th?y đ?i hanh hoang thai h?u la Y T?nh Hu? Cung An Trinh T? Hi?n Hi?u Khang hoang h?u (懿靜惠恭安貞慈獻孝康皇后) . Bai sach noi: “Th?n nghe Kinh D?ch khen đ?t gay nen v?t, Kinh Thi khen Tr?i sinh ra dan. Ngh? đ?c day th? theo đ?c chi nguyen; nen ti?ng t?t l?u truy?n đ?i mai mai. Kinh nh? đ?i hanh hoang thai h?u: nhan t? gi? đ??c tinh tr?i, r?ng l?n sach cung n?t đ?t. Gian nan b?n chi, giup đ? cha hi?n. T? khi v?n n??c g?p tai, giup th?n bao phen kho nh?c. đem minh lam khuon m?u, ch?m lo vi?c c? m?u. Cho th?n d?ng l?i n??c nha, th?ng nh?t b? coi; vi khong nh? ?n d?y d?, sao đ??c th? nay? Phong hoa t?t đ?p, th?m kh?p m?i ph??ng. Tu?i th? lau dai, v??t ngoai b?y ch?c. V?i b? l?c thien h? ph?ng d??ng, ma đi ch?i d?o ch?n đ? h??ng. ?n nh? tr?i cao, mu?n tr? khong sao đ??c; đ?c nh? đ?t ch?, ph?i ti?p đ?n vo cung. Kinh c?n đem b?y toi, xin m?nh ? Ton Mi?u, ph?ng sach vang dang ton th?y la y T?nh Hu? Cung An Trinh T? Hi?n Hi?u Khang hoang h?u. Cui xin h?n thieng sang su?t, nh?n l?y danh hay. Sanh h?p t? tien, muon đ?i ph?i h??ng”.

Vua toi ban đ?nh l? Ninh l?ng. Sai Nguy?n V?n Thanh , Ph?m V?n Nhan , Nguy?n Hu?nh đ?c sung ch?c T?ng h? s?, Le V?n Duy?t , Nguy?n V?n Khiem sung ch?c Phu li?n s?, Nguy?n đ?c Xuyen đ? đ?c quan va voi theo h?u hai ben t? h?u, Tr?n Cong L?i va Tr??ng Ph??c đ?ng coi gi? Kinh thanh.

Mua h?, thang 04 ngay Quy s?u, n?m Nham Than am l?ch, t?c ngay 21 thang 05 n?m 1812 an tang L?ng Tho?i Thanh . Tr??c m??i ngay la ngay Giap thin, đem vi?c kinh cao cac mi?u. Ngay K? d?u, t? kh?i đi?n. Ngay Canh tu?t, thuy?n ra đi. Qua cac ton l?ng đ?u sai quan đem vi?c kinh cao tr??c.

Nhan cach

đ?ng vien con

Ba theo Gia Long lenh đenh ch?y tim cach xoay tr? tinh hinh th? cu?c, la ch? d?a tinh th?n v?ng ch?c c?a ong. Ngay khi ong đi thuy?n đ?n đ?o Con Lon , g?p gio l?n, troi d?t ? ngoai bi?n 7 ngay, trong thuy?n h?t n??c u?ng thi b?ng co n??c nh?t ch?y ra, nh? th? m?i đ?. Khi thuy?n đ?n đ?o Phu Qu?c, g?p l?i m?, ong thu?t l?i tinh tr?ng cay đ?ng c?a minh, ba noi: " Gio l?n ? đ?o Con Lon, gi?a bi?n co n??c ng?t, co th? bi?t la long tr?i ng?m giup cho con, con ch? nen l?y s? kho nh?c ?y ma t? n?n chi ". Gia Long nghe th? l?y t? va đ?ng vien ong r?t nhi?u trong vi?c gianh l?i đ?t n??c sau nay.

Tinh ch? em than thi?t

Ba đ?i v?i ch? minh la T? phi r?t yeu m?n, t? khi con ? Gia đ?nh cho đ?n khi ? Phu Xuan , ba đ?u cung ? chung v?i ch? minh; Khi ? cung Tr??ng Th?, ba ? ph?n tr??c cung, con T? phi ? phia sau, muon ph?n hoa thu?n.

Khi T? phi m?t, Gia Long ch?a v?i tau, ba bi?t đ??c, gi?n khong ?n c?m. Khi Gia Long th?m, ba noi: ...Than gia nay co m?t ng??i ch?, luc ?m khong đ??c th?y, vi th? ?n khong ngon... . Gia Long ben cui qu? ? tr??c th?m cung, xin l?i thanh kh?n, ba m?i ?n c?m.

Di s?n

Trong s? 94 kim sach tri?u Nguy?n l?u gi? t?i B?o tang L?ch s? Qu?c gia Vi?t Nam thi kim sach t?n phong Qu?c m?u V??ng Thai phi cho ba Nguy?n Th? Hoan la co nien đ?i s?m nh?t. Ba đ??c t?n phong vao thang 10, n?m C?nh H?ng th? 57 (1796), co ngh?a la luc đo Nguy?n Anh ch?a len ngoi vua, va m?i ch? khoi ph?c đ??c vung Gia đ?nh. Ngay 30/1/2023, Kim sach t?n phong Qu?c m?u V??ng Thai Phi đ??c x?p vao danh sach 27 hi?n v?t va nhom hi?n v?t đ??c cong nh?n la B?o v?t qu?c gia . Theo h? s? thi kim sach nay co hai t? b?c m? vang , n?ng 3,475 kg. M?t tr??c va m?t sau c?a kim sach đ? tr?n, ben trong kh?c 254 ch? Han. ^[4]

Chu thich

Tham kh?o

• đ?i Nam li?t truy?n - Qu?c s? quan tri?u Nguy?n