Ngh? An ky (乂安記, Ghi chep v? x? Ngh? An ) la m?t b? sach đ?a chi co ti?ng c?a Vi?t Nam ^[1] , do Hoang giap Bui D??ng L?ch ( 1757 ? 1828 ) bien so?n ? đ?u th? k? 19 . đay la b? sach đ??c bien so?n cong phu, ph?n anh kha đ?y đ? v? l?ch s?, nui song, nhan v?t, th? v?n…c?a đ?t n??c va con ng??i ? tr?n Ngh? An (nay la hai t?nh Ngh? An va Ha T?nh ), đ??c gi?i nghien c?u (nh? Hoang Xuan Han , Tr?n V?n Giap , Emile Gaspardone ) đanh gia cao, ch? y?u v? ph??ng phap bien so?n nghiem tuc, v? ngu?n s? li?u d?i dao va đ?c đao ^[2] .

Lai l?ch [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khong bi?t chinh xac n?m kh?i so?n va hoan thanh Ngh? An ky , ch? bi?t sach nay đ??c Bui D??ng L?ch vi?t sau khi ong đa vi?t Ngh? An phong th? ky (乂安風土記) va Ngh? An chi (乂安誌), va đ??c kh?c in vao kho?ng đ?i T? đ?c (? ngoi: 1847 - 1883 ), t?c sau khi tac gi? đa m?t ( 1828 ).

Theo bai T?a Ngh? An phong th? ky (khong đ? ten tac gi?), thi sach nay đ??c lam ra sau khi Ngo Nhan T?nh đ?n lam quan ? tr?n Ngh? An (n?m 1831 , vua Minh M?nh chia tr?n nay thanh 2 t?nh la Ngh? An va Ha T?nh ). Trich bai T?a:

" Mua xuan n?m Tan Mui ( 1811 ), co H?u Tham tri b? Binh la Nh? S?n Ngo (Nhan T?nh) l?nh ch?c Hi?p tr?n Ngh? An, mu?n bi?t phong th? mi?n Ngh? An, ben gi? quy?n "Hoan Chau phong th? tho?i" c?a ong Tr?n (Tr?n Lam) ra xem va cho đo ch? la cau chuy?n c?a m?t th?i, m?i sai Bui D??ng L?ch so?n Ngh? An phong th? ky" . " ^[3]

V? n?i dung, Ngh? An phong th? ky do nhi?u ng??i vi?t, Bui D??ng L?ch lam Ch? bien, nh?m gi?i thi?u m?t s? th?ng tich n?i ti?ng c?a x? nay.

G?n đay, Vi?n nghien c?u Han Nom ( Ha N?i ) co tim đ??c m?t quy?n sach nh? nhan đ? la Ngh? An chi , g?m hai quy?n Giap va ?t. Sach chep tay, đa rach nat m?y t? đ?u va m?y t? cu?i, khong co t?a, b?t va m?c l?c. T? đ?u, d??i ten sach co đ?: "Bui Hoang giap tien sinh tr?" (co ngh?a Hoang giap Bui [D??ng L?ch] so?n). N?i dung sach g?m 3 ph?n:

1. đ?a chi: vi?t v? bien gi?i va nui.
2. Th?y chi: vi?t v? song, su?i, khe, h?, c?a bi?n.
3. Nhan chi: vi?t v? 54 v?n nhan va vo nhan.

So v?i Ngh? An phong th? ky , thi sach nay chep k? h?n. Tuy nhien, so v?i Ngh? An ky sau nay, thi no hay con gi?n l??c. Vi v?y co th? noi Ngh? An chi đ??c h? Bui vi?t sau khi vi?t Ngh? An phong th? ky , nh?ng r?i vi ch?a th?a man, nen ong đa đi?u tra them, s?u t?p them đ? vi?t thanh Ngh? An ky . Noi cach khac, Ngh? An phong th? ky va Ngh? An chi đ?u la "ti?n than" c?a Ngh? An ky ^[4] .

C?n c? vao bai T?a Ngh? An phong th? ky (v?a d?n) va ti?u s? c?a Bui D??ng L?ch, thi ong lam ra sach nay vao kho?ng th?i gian 1811 - 1812 (t?c n?m Ngo Nhan T?nh đ?n Ngh? An, r?i sai ong so?n sach), t?c khi đang gi? ch?c đ?c h?c Ngh? An. Hai quy?n sau la Ngh? An chi va Ngh? An ky , đ??c ong so?n sau đo, co th? la vao nh?ng n?m ong đa cao quan v? nha.

Tim hi?u v? n?m Ngh? An chi đ??c kh?c in, tra trong sach đ?i Nam th?c l?c (Chinh bien, đ? t? k?) thi th?y co thong tin: n?m Canh Tu?t 1850 , Bui Th?c Kien (con c?a Bui D??ng L?ch, b?y gi? đang lam Th?a ch? ? N?i cac) co dang len vua T? đ?c 2 b? sach c?a cha minh la Ngh? An ky va Bui gia hu?n hai . Co l? khong lau sau đo, Ngh? An ky đ??c h?c tro hay con chau tac gi? đem kh?c in (vi sach khong vi?t ro ten, ma ch? đ? la "T?n Trai Bui tien sinh so?n" đ? t? long ton kinh). Tuy nhien, vi b?n sach ma ngay nay con truy?n (Th? vi?n Khoa h?c xa h?i, ky hi?u A. 607) thi?u h?n trang đ?u, khong co t?a, b?t, hay chu d?n gi c?, nen khong ro đ??c kh?c in vao n?m nao; ch? ph?ng đoan la kho?ng đ?i T? đ?c, vi trong sach đa đ??c kieng huy c?n th?n (nh? ch? Nh?m [ten vua T? đ?c] đ??c kh?c b? net ngang) ^[5] .

N?m 2012 , Ngh? An ky (b?n d?ch c?a Vi?n nghien c?u Han Nom) đ??c gi?i thi?u đ?y đ? trong T?ng t?p d? đ?a chi Vi?t Nam (t?p 3).

N?i dung (s? l??c) [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ngh? An ky g?m 2 quy?n, kh? 28 x 18 cm , g?m 237 t? (m?i t? 10 dong, m?i dong 20 ch?), ch? kh?c in d? đ?c, đ?u sach khong th?y co t?a ho?c b?t.

Sach co 3 ch??ng l?n, la: Thien chi (ghi v? tr?i), đ?a chi (ghi v? đ?t) va Nhan chi (ghi v? ng??i). đay la theo quan ni?m "tam tai" (Thien, đ?a, Nhan) c?a Nho h?c, va đ??c phan chia ra nh? sau:

• Quy?n I (95 t?), g?m "Thien chi" va "đ?a chi"

- Thien chi noi v? gi?i ph?n vung tr?i c?a tr?n Ngh? An (t?c Ngh? An va Ha T?nh sau nay). ? đay co 2 m?c:

-Thien da: noi v? gi?i ph?n theo thien v?n, v? tri cac sao tren tr?i.

-Thien khi: noi v? khi h?u.

- đ?a chi (t?c la đ?a ly hinh th? ? tr?n Ngh? An) co 5 m?c:

-C??ng v?c (b? coi): noi v? l?ch s? đ?a ly va s? thay đ?i c?a no.

-đi?u ly (m?ch đ?t): noi v? cac vung cao, vung th?p.

-Nui non: co c? th?y 85 đ?n v?, k? c? go va đ?o.

-Song (co c? th?y 31 đ?n v? g?m khe, su?i, h?, đ?m) va c?a bi?n (12 đ?n v?).

• Quy?n II (142 t?), ch? co m?t ch??ng "Nhan chi", vi?t v? ng??i ? tr?n Ngh? An, chia lam 2 ph?n:

-Ph?n đ?i c??ng g?m 2 m?c: Khi ch?t (tam tinh va th? ch?t con ng??i) va Sinh ly (đ?i s?ng kinh t?).

-Ph?n Nhan v?t co 3 m?c: C? đ? ( Vi?t Th??ng th? va Mai H?c đ? ), V?n nhan (150 nho s? co ten tu?i) va Vo t??ng (31 ng??i n?i ti?ng). đay ph?n chi?m nhi?u nh?t (142 t?), va đang chu y la ? trong đo co c? ti?u truy?n c?a Bui D??ng L?ch, t?c tac gi? ^[6] .

Gia tr? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

La m?t nhan ch?ng c?a th?i đ?i, l?i th??ng đi du lam kh?p n?i trong x? Ngh?, nen Bui D??ng L?ch bi?t nhi?u va hi?u sau v? m?nh đ?t nay. Ngoai ra, tac gi? con la m?t nha giao, l?i co kinh nghi?m bien so?n đ?a chi, đ?ng th?i c?ng la ng??i co tam huy?t, co m?t nhan quan ti?n b? va khoa h?c…nen ph?n l?n s? li?u ? trong sach Ngh? An ky đ?u co "gia tr? va đang tin c?y"...Vi l? đo, tac ph?m đa đ??c gi?i nghien c?u đanh gia cao, ch? y?u v? ph??ng phap bien so?n nghiem tuc, v? ngu?n s? li?u d?i dao va đ?c đao ^[7] .

Nhin chung, m?c du co m?t vai h?n ch? (nh? ch?a chu tr?ng m?t kinh t? va sinh ho?t c?a nhan dan) ^[8] , nh?ng Ngh? An ky v?n la b? sach đ??c bien so?n cong phu, co gia tr? v? nhi?u m?t, nh?t la m?t đ?a ly l?ch s?. đ?c bi?t ? ch??ng "Nhan chi" co m?t b?n t? truy?n đ?y đ? v? tac gi?, v?i d?ng y trinh bay nh?ng ghi chep v? th?i s? qu?c gia ma tac gi? co lien quan ho?c đ??c tai nghe m?t th?y... đo la đi?u đ?c bi?t quy đ?i v?i gi?i nghien c?u l?ch s?, ch? y?u la l?ch s? th?i k? cu?i Le sang tri?u Tay S?n ^[9] .

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Bui D??ng L?ch
• Le quy d?t s?

Sach tham kh?o chinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Tr?n V?n Giap , Tim hi?u kho sach Han Nom . Nha xu?t b?n Khoa h?c xa h?i, 2003.
• Nguy?n Hu? Chi , m?c t?: "Bui D??ng L?ch" trong T? đi?n v?n h?c (b? m?i). Nha xu?t b?n Th? gi?i, 2004.
• Nguy?n Th? Th?o - B?ch Hao, "Bui D??ng L?ch va Ngh? An ky", in trong T?ng t?p d? đ?a chi Vi?t Nam (t?p 3). Nha xu?t b?n Thanh Nien, 2012.

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]