Bai nay vi?t v? Homo sapiens trong th?i k? đa c?. đ?i v?i khai quat v? loai ng??i, xem
Ng??i
.
Thu?t ng?
ng??i hi?n đ?i s? khai
(
ti?ng Anh
:
early modern human
; vi?t t?t la
EMH
),
ng??i hi?n đ?i v? m?t gi?i ph?u
(
ti?ng Anh
:
anatomically modern human
; vi?t t?t la
AMH
)
[1]
ho?c
Homo sapiens
hi?n đ?i v? m?t gi?i ph?u
[2]
trong
c? nhan lo?i h?c
(paleoanthropology) đ? c?p đ?n cac thanh vien c?a loai
Homo sapiens
v?i cac bi?u hi?n phu h?p v?i ki?u hinh ? con ng??i hi?n đ?i.
Ng??i hi?n đ?i v? m?t gi?i ph?u
ti?n hoa t?
Homo sapiens
c? x?a ? Trung k?
đ? đa c?
, kho?ng 200
Ka BP
(
Kilo annum before present
, ngan n?m tr??c)
[3]
. S? xu?t hi?n c?a con ng??i hi?n đ?i v? gi?i ph?u đanh d?u bu?i binh minh c?a loai
H. sapiens sapiens
[4]
, t?c la phan loai c?a
Homo sapiens
bao g?m t?t c? con ng??i hi?n đ?i.
Cac hoa th?ch lau đ?i nh?t c?a con ng??i hi?n đ?i v? gi?i ph?u co ?
di ch? Omo
?
Ethiopia
[5]
, bao g?m cac ph?n c?a hai h?p s?, c?ng nh? canh tay, chan, ban chan va x??ng ch?u, đ??c
đ?nh tu?i b?ng đ?ng v? argon
la 195 ±5
Ka BP
.
Cac hoa th?ch khac đ??c đ? ngh? bao g?m
Homo sapiens idaltu
co ?
di ch? Herto
?
Ethiopia
[6]
đ??c đ?nh tu?i g?n 160 Ka, va ?
di ch? Skhul
?
Israel
la 90 Ka tu?i
[7]
. Di c?t lau đ?i nh?t chi?t xu?t đ??c toan b? h? gen la thu?c v? m?t ng??i đan ong s?ng kho?ng 45
Ka BP
? Tay
Siberia
[8]
.
Danh phap hai ph?n
Homo sapiens
đ??c
Carl Linnaeus
đ?t ra n?m 1758.
[9]
Danh t?
Latin
hom?
(thu?c cach
hominis
) co ngh?a la "ng??i đan ong, con ng??i".
H. sapiens
bao g?m
Homo sapiens idaltu
, m?t
phan loai
c? c?a
H. sapiens
. Qu?n th? ng??i con sinh t?n đa đ??c chia thanh cac phan loai v? ph??ng di?n l?ch s?, nh?ng k? t? th?p nien 1980 m?i nhom con t?n t?i co xu h??ng đ??c x?p trong m?t phan loai duy nh?t,
H. sapiens sapiens
. L?ch s? v? cac phan loai đ??c tuyen b? hay đ? xu?t c?a
H. sapiens
la ph?c t?p va đ?y mau thu?n. Phan loai duy nh?t đ??c cong nh?n r?ng kh?p la
H. sapiens idaltu
(1993). Ten g?i
H. s. sapiens
la do
Carl Linnaeus
đ?t n?m 1758, theo đ?nh ngh?a đ? noi t?i phan loai ma chinh b?n than Linnaeus la m?u v?t đi?n hinh. Tuy nhien, Linnaeus c?ng cong nh?n 4 phan loai con sinh t?n khac la
H. s. afer
,
H. s. americanus
,
H. s. asiaticus
va
H. s. ferus
đ? ch? ng??i chau Phi, ng??i chau M?, ng??i chau A va
ch?ng Ma Lai
.
[9]
Phan lo?i nay v?n đ??c s? d?ng ph? bi?n t?i gi?a th? k? 20, đoi khi đ??c them c?
H. s. tasmanianus
đ? ch? th? dan Australia.
[10]
M?t s? ngu?n cho th?y
ng??i Neanderthal
(
Homo neanderthalensis
) la m?t phan loai (
Homo sapiens neanderthalensis
).
[11]
[12]
T??ng t? nh? v?y, cac m?u v?t phat hi?n đ??c c?a
Homo rhodesiensis
đa đ??c m?t vai tac gi? phan lo?i thanh m?t phan loai (
Homo sapiens rhodesiensis
), m?c du v?n ph? bi?n khi coi hai loai đ? c?p tren đay la nh?ng loai rieng bi?t trong chi
Homo
h?n la cac phan loai trong
H. sapiens
.
[13]
Theo truy?n th?ng, co hai quan đi?m c?nh tranh nhau trong c? nhan lo?i h?c v? ngu?n g?c c?a
H. sapiens
:
thuy?t ngu?n g?c chau Phi g?n đay
va
thuy?t ngu?n g?c đa khu v?c
.
T? n?m 2010, nghien c?u gen đa d?n đ?n s? xu?t hi?n c?a m?t v? tri trung gian, co đ?c tr?ng
ch? y?u
c?a
thuy?t ngu?n g?c chau Phi g?n đay
c?ng them h?n h?p v?i con ng??i c? x?a
co gi?i h?n
.
Ngu?n g?c chau Phi g?n đay c?a ng??i hi?n đ?i la h?c thuy?t chinh th?ng mo t? ngu?n g?c va
lan t?a ban đ?u
c?a
gi?i ph?u ng??i hi?n đ?i
. Ly thuy?t đ??c g?i la m?u
R?i kh?i chau Phi (g?n đay)
tren truy?n thong ph? bi?n, va m?t cach han lam, la m?u
gi? thuy?t m?t ngu?n g?c g?n đay
(recent single-origin hypothesis -
RSOH
),
gi? thuy?t thay th?
(Replacement Hypothesis), va
Ngu?n g?c chau Phi g?n đay
(Recent African Origin -
RAO
). H?c thuy?t cho r?ng con ng??i co ngu?n g?c duy nh?t (monogenesis) đa đ??c xu?t b?n trong tac ph?m
Ngu?n g?c loai Ng??i
c?a
Charles Darwin
n?m 1871. Khai ni?m nay la suy đoan cho đ?n nh?ng n?m 1980, khi no đa đ??c ch?ng th?c b?i m?t nghien c?u
DNA ti th?
ngay nay, k?t h?p v?i cac b?ng ch?ng d?a tren nhan ch?ng h?c sinh h?c c?a cac
m?u v?t
c? x?a. Theo
di truy?n h?c
va b?ng ch?ng hoa th?ch, ng??i
Homo sapiens
c? x?a ti?n hoa thanh
ng??i hi?n đ?i
ch? duy nh?t ?
chau Phi
, trong kho?ng 200.000 đ?n 100.000 n?m tr??c, v?i cac thanh vien c?a m?t nhanh r?i chau Phi 60.000 n?m tr??c va qua th?i gian thay th? nh?ng loai ng??i tr??c đo nh?
ng??i Neanderthal
va
ng??i đ?ng th?ng
. G?n đay h?n, vao n?m 2017, cac hoa th?ch tim th?y ?
Jebel Irhoud
(
Maroc
) đa g?i ra r?ng
Homo sapiens
co th? đa ti?n hoa s?m t?i 300.000 n?m tr??c,
[15]
va b?ng ch?ng khac c?ng g?i ra r?ng
Homo sapiens
co l? đa di c? t? chau Phi s?m t?i 270.000 n?m tr??c.
[16]
[17]
Ngu?n g?c duy nh?t g?n đay c?a loai ng??i hi?n đ?i ?
đong Phi
co v? tri g?n nh? đ?ng thu?n trong c?ng đ?ng khoa h?c.
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
Tuy nhien, trinh t? b? gen đ?y đ? c?a ng??i Neanderthal g?n đay đa am ch? r?ng ng??i Neanderthal va m?t s? nhom ng??i hi?n đ?i co cung m?t dong doi gen c? đ?i.
Cac tac gi? c?a nghien c?u cho r?ng cac phat hi?n c?a h? phu h?p v?i s? pha tr?n c?a ng??i Neanderthal len đ?n 4% trong m?t s? qu?n th?. Nh?ng nh?ng nghien c?u c?ng cho th?y r?ng co th? co nh?ng ly do khac t?i sao ng??i hi?n đ?i va ng??i Neanderthal l?i chia s? cung dong doi di truy?n c? đ?i.
[23]
Thang 8 n?m 2012, m?t nghien c?u c?a cac nha khoa h?c t?i đ?i h?c Cambridge đa đ?t cau h?i v? k?t lu?n nay, gi? đ?nh r?ng thay vao đo, DNA trung la m?t ph?n con l?i c?a m?t t? tien chung c?a c? ng??i Neanderthal va ng??i hi?n đ?i. Tuy nhien, nghien c?u đo khong gi?i thich t?i sao ch? co m?t ph?n c?a ng??i hi?n đ?i co DNA c?a ng??i Neanderthal.
[24]
[25]
H?c thuy?t ngu?n g?c đa khu v?c cung c?p m?t l?i gi?i thich cho cac mo hinh ti?n hoa c?a loai ng??i, đ??c đ? xu?t b?i
Darien H. Wolpoff
[26]
n?m 1988
[27]
Ngu?n g?c đa khu v?c cho r?ng s?
ti?n hoa c?a loai ng??i
t? đ?u
th? Pleistocen
, kho?ng 2,5 tri?u n?m tr??c cho đ?n ngay nay la thu?c v? m?t loai ng??i duy nh?t va lien t?c, ti?n hoa tren kh?p th? gi?i thanh ng??i
Homo sapiens sapiens
.
|
|
−10 —
–
−9.5 —
–
−9 —
–
−8.5 —
–
−8 —
–
−7.5 —
–
−7 —
–
−6.5 —
–
−6 —
–
−5.5 —
–
−5 —
–
−4.5 —
–
−4 —
–
−3.5 —
–
−3 —
–
−2.5 —
–
−2 —
–
−1.5 —
–
−1 —
–
−0.5 —
–
0 —
| | |
|
Khung th?i gian cho s? ti?n hoa c?a chi
Homo
t? t? tien chung cu?i cung la ng??i v??n kho?ng 10 đ?n 2 tri?u n?m tr??c, con c?a
H. sapiens
t?
ng??i đ?ng th?ng
la kho?ng 1,8 đ?n 0,2 tri?u n?m tr??c.
Nghien c?u khoa h?c v? s?
ti?n hoa c?a con ng??i
đ? c?p đ?n ch? y?u la s? phat tri?n c?a chi
Homo
(loai ng??i con sinh t?n va đa tuy?t ch?ng), nh?ng th??ng lien quan đ?n vi?c nghien c?u nh?ng loai khac thu?c
h? Ng??i
; bao g?m c?
v??n ng??i ph??ng Nam
, m?t t? tien quan tr?ng c?a con ng??i, va nh?ng h? hang hi?n t?i đ?ng th?i đa tuy?t ch?ng c?a chung ta trong phan h?
Homininae
:
tinh tinh
,
tinh tinh lun
,
kh? đ?t
, va cac loai co lien quan thu?c
tong ng??i
(Hominin) đa tuy?t ch?ng.
"Ng??i hi?n đ?i" đ??c xac đ?nh la
loai
Homo sapiens
, trong đo
phan loai
duy nh?t con t?n t?i đ??c g?i la
Homo sapiens sapiens
.
Homo sapiens idaltu
, phan loai con l?i đ??c bi?t đ?n, hi?n t?i đa tuy?t ch?ng.
[28]
Homo neanderthalensis
, loai tuy?t ch?ng 30.000 n?m tr??c, đoi khi c?ng đ??c phan lo?i la m?t phan loai, "
Homo sapiens neanderthalensis
"; cac nghien c?u v? di truy?n hi?n đang cho r?ng nh?ng DNA ch?c n?ng c?a ng??i hi?n đ?i va ng??i Neanderthal đa khac nhau t? 500.000 n?m tr??c.
[29]
T??ng t?, nh?ng m?u v?t phat hi?n đ??c c?a loai
Homo rhodesiensis
đa đ??c m?t vai tac gi? phan lo?i la m?t phan loai, nh?ng s? phan lo?i nay khong đ??c ch?p nh?n r?ng rai.
Ng??i hi?n đ?i v? m?t gi?i ph?u l?n đ?u xu?t hi?n trong cac hoa th?ch t?i chau Phi kho?ng 195.000 n?m tr??c (xem
di c?t Omo
), va cac nghien c?u v?
sinh h?c phan t?
đa cho th?y cac b?ng ch?ng r?ng th?i gian x?p x? c?a s? chia tach (v? DNA) t? chung m?t t? tien c?a t?t c? loai ng??i la 200.000 n?m tr??c.
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
Nh?ng nghien c?u r?ng rai v? s? đa d?ng hoa gen c?a chau Phi đa tim th?y ng??i San ?Khomani co s? đa d?ng hoa gen nhi?u nh?t trong s? 113 m?u dan c? khac nhau, khi?n h? tr? thanh m?t trong 14 "c?m dan c? c? đ?i". Nghien c?u c?ng đ?ng th?i đ?nh v? kh?i ngu?n c?a cu?c
di c? c?a loai ng??i hi?n đ?i
la ? phia Tay nam chau Phi, g?n vung duyen h?i bien gi?i gi?a
Namibia
va
Angola
.
[35]
[36]
Ch?n l?c t? nhien
đa ti?p t?c ti?p di?n ra v?i loai ng??i, v?i nh?ng b?ng ch?ng cho th?y m?t s? vung h? gen nh?t đ?nh đa cho th?y s? ch?n l?c co h??ng trong 15.000 n?m qua.
[37]
- ^
Matthew H. Nitecki, Doris V. Nitecki. Origins of Anatomically Modern Humans. Springer, Jan 31, 1994
- ^
Major Events in the History of Life. Edited by J. William Schopf. p. 168.
- ^
Human Evolution: A Neuropsychological Perspective. By John L. Bradshaw.
p. 185
.
- ^
Ch?ng t?c
(human classification) for more on H. s. sapiens
- ^
Hopkin, Michael (2005).
Ethiopia is top choice for cradle of Homo sapiens
. Nature News.
- ^
White, Tim D.; Asfaw, B.; DeGusta, D.; Gilbert, H.; Richards, G. D.; Suwa, G.; Howell, F. C. (2003). Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia. Nature 423 (6491), p. 742?747.
PMID 12802332
- ^
Trinkaus, E. (1993).
Femoral neck-shaft angles of the Qafzeh-Skhul early modern humans, and activity levels among immature near eastern Middle Paleolithic hominids
L?u tr?
2013-10-17 t?i
Wayback Machine
. Journal of Human Evolution (INIST-CNRS) 25 (5), p. 393?416. ISSN 0047-2484. Truy c?p 22/10/2015.
- ^
Oldest human genome reveals when our ancestors had sex with Neandertals
. nature.com. 22/10/2014. Truy c?p 22/10/2015.
- ^
a
b
Linne, Carl von (1758).
Systema naturæ. Regnum animale
(?n b?n 10). Sumptibus Guilielmi Engelmann. tr. 18, 20
. Truy c?p ngay 6 thang 5 n?m 2019
.
.
- ^
C? th?, xem John Wendell Bailey, 1946.
The Mammals of Virginia
, tr. 356;
Journal of Mammalogy
26-27 (1945), tr. 359.;
The Mankind Quarterly
1-2 (1960), 113ff ("Zoological Subspecies of Man"). S? phan lo?i qu?n th? ng??i con sinh t?n thanh cac phan loai d?n d?n b? t? b? trong th?p nien 1970 (nh?
Grzimek's Animal Life Encyclopedia
, quy?n 11, tr. 55).
- ^
Hublin, J. J. (2009).
“The origin of Neandertals”
.
Proceedings of the National Academy of Sciences
.
106
(38): 16022?7.
Bibcode
:
2009PNAS..10616022H
.
doi
:
10.1073/pnas.0904119106
.
JSTOR
40485013
.
PMC
2752594
.
PMID
19805257
.
- ^
Harvati, K.; Frost, S.R.; McNulty, K.P. (2004).
“Neanderthal taxonomy reconsidered: implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences”
.
Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A
.
101
(5): 1147?52.
Bibcode
:
2004PNAS..101.1147H
.
doi
:
10.1073/pnas.0308085100
.
PMC
337021
.
PMID
14745010
.
- ^
“
Homo neanderthalensis
King, 1864”.
Wiley-Blackwell Encyclopedia of Human Evolution
. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. 2013. tr. 328?331.
- ^
Stringer, C. (2012). “What makes a modern human”.
Nature
.
485
(7396): 33?35.
Bibcode
:
2012Natur.485...33S
.
doi
:
10.1038/485033a
.
PMID
22552077
.
- ^
Callaway, Ewan (ngay 7 thang 6 n?m 2017).
“Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species' history”
.
Nature
.
doi
:
10.1038/nature.2017.22114
. Truy c?p ngay 11 thang 6 n?m 2017
.
- ^
Zimmer, Carl
(ngay 4 thang 7 n?m 2017).
“In Neanderthal DNA, Signs of a Mysterious Human Migration”
.
New York Times
. Truy c?p ngay 4 thang 7 n?m 2017
.
- ^
Posth, Cosimo (ngay 4 thang 7 n?m 2017).
“Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals”
.
Nature Communications
.
doi
:
10.1038/ncomms16046
. Truy c?p ngay 4 thang 7 n?m 2017
.
- ^
Liu, Hua (2006).
“A Geographically Explicit Genetic Model of Worldwide Human-Settlement History”
.
The American Journal of Human Genetics
.
79
(2): 230?237.
doi
:
10.1086/505436
.
PMC
1559480
.
PMID
16826514
.
Currently available genetic and archaeological evidence is generally interpreted as supportive of a recent single origin of modern humans in East Africa. However, this is where
the near consensus
on human settlement history ends, and considerable uncertainty clouds any more detailed aspect of human colonization history.
- ^
“Out of Africa Revisited”
.
Science
.
308
(5724): 921g. ngay 13 thang 5 n?m 2005.
doi
:
10.1126/science.308.5724.921g
. Truy c?p ngay 23 thang 11 n?m 2009
.
- ^
Nature (ngay 12 thang 6 n?m 2003).
“Human evolution: Out of Ethiopia”
.
Nature
.
423
(6941): 692?695.
Bibcode
:
2003Natur.423..692S
.
doi
:
10.1038/423692a
.
PMID
12802315
. Truy c?p ngay 23 thang 11 n?m 2009
.
- ^
“Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?”
. ActionBioscience.
B?n g?c
l?u tr? ngay 22 thang 11 n?m 2010
. Truy c?p ngay 23 thang 11 n?m 2009
.
- ^
“Modern Humans ? Single Origin (Out of Africa) vs Multiregional”
. Asa3.org
. Truy c?p ngay 23 thang 11 n?m 2009
.
- ^
Green, RE; Krause, J; Briggs, AW; va đ?ng nghi?p (2010).
“A Draft Sequence of the Neandertal Genome”
.
Science
.
328
(5979): 710?22.
Bibcode
:
2010Sci...328..710G
.
doi
:
10.1126/science.1188021
.
PMC
5100745
.
PMID
20448178
.
- ^
Study casts doubt on human-Neanderthal interbreeding theory
, The Guardian, Tuesday ngay 14 thang 8 n?m 2012
- ^
Anders Eriksson and Andrea Manica
Effect of ancient population structure on the degree of polymorphism shared between modern human populations and ancient hominins
PNAS 2012: 1200567109v1-201200567. ngay 20 thang 7 n?m 2012
- ^
Wolpoff M. H.; Hawks J.; Caspari. R (2000).
“Multiregional, not multiple origins”
.
Am. J. Phys. Anthropol
.
112
(1): 129?136.
doi
:
10.1002/(SICI)1096-8644(200005)112:1<129::AID-AJPA11>3.0.CO;2-K
.
PMID
10766948
.
[
lien k?t h?ng
]
- ^
Wolpoff, M. H.; J. N. Spuhler; F. H. Smith; J. Radovcic; G. Pope; D. W. Frayer; R. Eckhardt; G. Clark (1988).
“Modern human origins”
.
Science
.
241
(4867): 772?774.
Bibcode
:
1988Sci...241..772W
.
doi
:
10.1126/science.3136545
.
PMID
3136545
.
- ^
Human evolution: the fossil evidence in 3D
, by Philip L. Walker and Edward H. Hagen, Dept. of Anthropology, University of California, Santa Barbara. Truy c?p ngay 5 thang 4 n?m 2005.
- ^
Green R. E.; Krause J.; Ptak S. E.; Briggs A. W.; Ronan M. T.; Simons J. F.; va đ?ng nghi?p (2006).
Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA
. Nature. tr. 16, 330?336.
- ^
“New Clues Add 40,000 Years to Age of Human Species ? NSF ? National Science Foundation”
.
www.nsf.gov
.
- ^
“Age of ancient humans reassessed”
.
BBC News
. ngay 16 thang 2 n?m 2005
. Truy c?p ngay 10 thang 4 n?m 2010
.
- ^
The Oldest Homo Sapiens:
? Tra c?u ngay 15-5-2009.
- ^
Alemseged Z.; Coppens Y.; Geraads D. (2002).
“Hominid cranium from
Homo
: Description and taxonomy of Homo-323-1976-896”
.
Am. J. Phys. Anthropol
.
117
(2): 103?112.
doi
:
10.1002/ajpa.10032
.
PMID
11815945
.
- ^
Stoneking Mark; Soodyall Himla (1996). “Human evolution and the mitochondrial genome”.
Current Opinion in Genetics & Development
.
6
(6): 731?736.
doi
:
10.1016/S0959-437X(96)80028-1
.
- ^
Henn, Brenna; Gignoux, Christopher R.; Jobin, Matthew (2011).
“Hunter-gatherer genomic diversity suggests a southern African origin for modern humans”
.
Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America
. National Academy of Sciences.
108
(13): 5154?62.
Bibcode
:
2011PNAS..108.5154H
.
doi
:
10.1073/pnas.1017511108
.
PMC
3069156
.
PMID
21383195
.
- ^
Gill, Victoria (ngay 1 thang 5 n?m 2009).
“Africa's genetic secrets unlocked”
.
BBC News
.
; cac k?t qu? cong b? trong b?n tr?c tuy?n c?a t?p chi
Science
.
- ^
Wade, N. (ngay 7 thang 3 n?m 2006).
“Still Evolving, Human Genes Tell New Story”
. The New York Times
. Truy c?p ngay 10 thang 7 n?m 2008
.