Ng??i C? Ho
, con g?i la
Kaho
,
K? Ho
,
Koho
,
K'Ho
theo chinh t?
ti?ng C? Ho
, la m?t
dan t?c
trong s? 54
dan t?c t?i Vi?t Nam
[3]
[4]
, c? tru t?i khu v?c
Cao nguyen Di Linh
, t?nh Lam đ?ng.
Ng??i K'Ho
noi
ti?ng C? Ho
, ngon ng? thu?c
ng? chi Bahnar
thu?c
Ng? h? Nam A
.
Dan s? va đ?a ban c? tru
[
s?a
|
s?a ma ngu?n
]
Theo t?ng đi?u tra dan s? ngay
1 thang 4
n?m
1989
, dan t?c C? Ho co tren 82.917 ng??i, đ?n
1 thang 4
n?m
1999
co 128.723 ng??i
[5]
. đ?a ban c? tru ch? y?u c?a dan t?c nay la t?nh
Lam đ?ng
, bao g?m nhi?u nhom đ?a ph??ng nh?
C? Ho Sre
,
C? Ho Chil (Cil)
,
C? Ho N?p
,
C? Ho L?ch (L?t)
,
C? Ho T'ring (T'Rin)
va
C? Ho C? Don (K'Don)
.
Theo
T?ng đi?u tra dan s? va nha ?
n?m
2019
, ng??i C? Ho ? Vi?t Nam co dan s? 200.800 ng??i, c? tru t?i 46 tren t?ng s? 63
t?nh
,
thanh ph?
. Ng??i C? Ho c? tru t?p trung t?i cac t?nh:
Lam đ?ng
(175.531 ng??i, chi?m 12,3% dan s? toan t?nh va 87,7% t?ng s? ng??i C? Ho t?i Vi?t Nam),
Binh Thu?n
(13.531 ng??i),
Khanh Hoa
(5.724 ng??i),
Ninh Thu?n
(3.333 ng??i),
đ?ng Nai
(982 ng??i),
Thanh ph? H? Chi Minh
(681 ng??i)
[6]
.
Ng??i K'Ho t?i Lang Biang vao đ?u th? k? 20.
Ng??i C? Ho chia ra thanh m?y nhom, phan bi?t b?i đ?a ban c? tru va sinh ho?t c?ng nh? ngon ng?.
- C? Ho Sre la nhom co dan s? đong nh?t trong cac dan t?c C? Ho. Sre ngh?a la ru?ng n??c, ng??i K'Ho Sre s?ng ch? y?u b?ng canh tac lua n??c t?i cao nguyen Di Linh. Nhom k'Ho sre ? xa Gung Re Di linh bao g?m Jrai(thon Hang lang), r? y?m(thon Klong Trao). K'Ho sre ? xa B?o Thu?n bao g?m k?l?, Dr?ng, Tali. K'Ho sre ? th? tr?n Di Linh bao g?m Dr?ng, kaminh. K'Ho sre ? xa Lien đ?m bao g?m s? 5, vohbla. K'Ho sre ? xa Tan Ngh?a bao g?m k? Br?, ?D?ng...
- Nhom C? Ho Chil (ngay
1 thang 4
n?m
1989
) co kho?ng 18.000 ng??i. Tr??c đay, h? c? tru r?i rac tren vung nui cao thu?c th??ng l?u
song Krong Kno
(B?c va Tay-B?c
cao nguyen Lang Biang
). Nh?ng do s?ng du canh, du c?, nen t? lau, h? đa di chuy?n xu?ng phia Nam (vung B?c va đong-B?c thanh ph?
đa L?t
) k? c?n v?i đ?a ban c? tru c?a nhom C? Ho L?t, ng??i
Chu Ru
va
Raglai
. Hi?n nay, h? c? tru tren đ?a ban cac huy?n
đ?c Tr?ng
,
Lam Ha
,
L?c D??ng
,
đ?n D??ng
va vung ph? c?n thanh ph?
đa L?t
...
- Nhom C? Ho L?t c? tru t?p trung ? Xa Lat va m?t s? vung thung l?ng xung quanh thanh ph? đa L?t. Do co đi?u ki?n ti?p xuc, giao l?u lau dai v?i
ng??i Kinh
, nen đ?i s?ng kinh t? nhom nay co nh?ng ti?n b? nh?t đ?nh so v?i cac nhom C? Ho Don, N?p, Chil...
- Nhom C? Ho N?p c? tru phia Nam
Di Linh
, ven đ??ng s? t?
Di Linh
đi Phan Thi?t. Do qua trinh giao l?u v?n hoa xa h?i lau đ?i v?i cac dan t?c anh em ?
Binh Thu?n
, nh?t la ng??i
Ch?m
, nen ng??i C? Ho N?p con l?u gi? m?t s? y?u t? v?n hoa c?a cac dan t?c đo nh? t?c ?n tr?u, va tr?ng tr?u, cau xung quanh đ?a đi?m c? tru c?a minh.
- Nhom C? Ho Don hay K'Don c? tru ? mi?n nui phia đong-Nam Di Linh, g?i la vung Gia B?c, k? c?n v?i đ?a ban c? tru c?a ng??i C? Ho N?p, t?p trung đong nh?t t?i xa đinh Trang Hoa, huy?n Di Linh.
- Nhom C? Ho T'rin c? tru t?p trung ? xa Giang Ly, S?n Thai ?
Khanh Hoa
. Ng??i T’Rin ch? co hai h? đ? phan bi?t, con trai mang h? Ha va con gai mang h? Ca. Trang ph?c c?a ng??i T’Rin la k?t h?p trang ph?c gi?a ng??i K’Ho va ng??i Ch?m.
[7]
Ngoai ra con
ng??i M?
t?i khu v?c đ?ng Nai Th??ng co v?n hoa, ngon ng? t??ng t? ng??i K'Ho nh?ng do co y th?c dan t?c rieng nen h? đ??c cong nh?n la m?t trong 54 dan t?c.
Nha ng??i K'ho L?t t?i đ? Ngh?t, Lam đ?ng
Kinh t? c?a ng??i C? Ho la ch? y?u la s?n xu?t
nong nghi?p
, ngoai ra con co lam th? s?n va m?t s? ngh? th? cong nh? ren, đan lat, d?t.
- Tr?ng tr?t
: tuy theo đ?c đi?m đ?a ly va xa h?i c?a m?i nhom ma nganh tr?ng tr?t ? m?i nhom co nh?ng net khac nhau. Rieng đ?i v?i ng??i Sre, ph??ng th?c canh tac ch? đ?o la tr?ng lua tren ru?ng n??c ? cac thung l?ng (Sre ngh?a la
ru?ng n??c
) con nh?ng nhom ng??i C? Ho khac do c? tru ? vung nui cao, nen phat r?ng lam r?y (mir) đ? tr?ng ngo, lua r?y, s?n. H? th??ng phat r?y nh? sau: tr??c tien, đan ba, tr? em dung cha g?c (yoas) ch?t nh?ng cay nh? va day leo nh?ng khong c?n ch?t đ?t h?n, ti?p đo, đan ong dung riu (sung) đ?n nh?ng cay l?n d?n t? d??i len đ?nh d?c, nh?ng cay nay nga s? keo theo cay nh? va day leo. Sau khi ph?i n?ng đ? h?n m?t thang, ng??i ta cham l?a đ?t r?i d?n r?y đ? gieo h?t khi mua m?a b?t đ?u (kho?ng thang t?). Nh?ng nhom lam r?y th??ng s?ng du c?, khi đ?t canh tac b?c mau l?i chuy?n đ?n n?i khac. Ngoai nh?ng cay l??ng th?c ch? y?u, ng??i C? Ho con tr?ng l?n cac lo?i rau (b?u, bi, m??p, đ?u...). H? c?ng lam v??n, tr?ng cay ?n qu? nh? mit, b?, chu?i, đu đ?...
- Ch?n nuoi: gia suc, gia c?m nh? trau, bo, l?n (heo), de, ga, v?t... theo ph??ng th?c th? rong. Trau, bo ch? dung lam s?c keo ? nh?ng vung lam ru?ng n??c, con l?i ch? y?u đ? hi?n t? trong cac nghi l?.
- Cac ngh? khac:
s?n b?t thu r?ng
, đanh ca, hai l??m lam th? s?n v?n r?t ph? bi?n. Cac ngh? th? cong ph? bi?n nh?t la đan lat va ren, rieng ng??i Chil con co them ngh? d?t, ngoai ra m?t s? n?i co ngh? g?m (lam theo ph??ng th?c khong co ban xoay).
- Cong c? s?n xu?t truy?n th?ng: riu (sung); cha g?c (woat hay yoas - dung đ? ch?t cay, la m?t đo?n tre gia u?n cong m?t đ?u đ? tra l??i s?t), g?y ch?c l? tra h?t (chrmul), rieng nhom Chil ngoai g?y ch?c l? tra h?t con co them p'hal (dung khi v?a ch?c l? v?a tra h?t, co can b?ng g?, l??i s?t dai kho?ng 28 cm, r?ng 3?4 cm). Cong c? canh tac lua n??c c?a ng??i Sre co cu?c(cau); cay (ngal) lam b?ng g?, tr??c đay l??i c?ng b?ng g? nh?ng g?n đay thay b?ng s?t; b?a (S?kam) r?ng g? va K?r (dung đ? trang đ?t cho b?ng ph?ng). Cay, b?a va k?r đ?u do 2 trau keo.
đ?n v? t? ch?c
xa h?i
th??ng th?y c?a ng??i C? Ho la Bon, t??ng đ??ng v?i
buon
,
lang
? cac dan t?c khac. đo v?a la m?t đ?n v? t? ch?c xa h?i, v?a la m?t đ?n v?
kinh t?
t? c?p, t? tuc c?a dan t?c C? Ho.
Bon la lang truy?n th?ng theo ki?u m?t
cong xa nong thon
mang đ?m d?u ?n c?a
th? t?c
m?u h?
d?a tren c? s? c? tru trong nh?ng c?n nha dai, k? c?n nhau theo nhom dong h?. đ?ng đ?u bon la
gia lang
(cau cra d?ng_ ng??i gia nh?t). V? quy?n l?i kinh t?, gia lang c?ng gi?ng nh? m?i thanh vien khac c?a lang nh?ng v? m?t tinh th?n, ng??i nay l?i co uy tin g?n nh? tuy?t đ?i so v?i cac thanh vien khac trong lang. Gia lang la hi?n than c?a truy?n th?ng va la m?t y?u t? tinh th?n đ?a đ?n s? th?ng nh?t c?a c?ng đ?ng (bon) trong xa h?i truy?n th?ng c?a ng??i C? Ho. Trong xa h?i truy?n th?ng thi ch? lang, cung v?i ch? r?ng (S?mbri), th?y cung va cac gia tr??ng h?p thanh t?ng l?p tren c?a ng??i C? Ho. S? khac bi?t gi?a cac t?ng l?p trong xa h?i truy?n th?ng ch? y?u d?a vao s? khac bi?t chut it v? nh?ng t? li?u sinh ho?t nh? chieng, che, n?i đ?ng, ch? khong ph?i la cac t? li?u s?n xu?t ch? y?u trong s?n xu?t nong nghi?p. Ch?a co s? boc l?t s?c lao đ?ng c?a nh?ng thanh vien khac trong c?ng đ?ng lang, c?ng đ?ng dan t?c... Tuy nhien trong xa h?i đo, đa xu?t hi?n s? phan t?ng xa h?i: k? giau, ng??i ngheo, "con ?
ho?c "toi t?
trong gia đinh. ? nh?ng vung t?p trung dan c? v?i m?t đ? cao, hinh thanh m?t t? ch?c lien minh gi?a nh?ng
bon
v?i nhau tren c? s? t? nguy?n, g?i la M'đrong.
Trong xa h?i truy?n th?ng c?a ng??i C? Ho đa t?n t?i hai hinh th?c gia đinh theo ch? đ? m?u h?: gia đinh l?n va gia đinh nh?. Ng??i ph? n? đung vai tro ch? đ?ng trong hon nhan, sau hon l?, ng??i đan ong v? nha v? ? (n?u g?p tr??ng h?p gia đinh hi?m mu?n thi ng??i ph? n? v?n co th? ? nha ch?ng), con cai tinh dong h? theo m?, con gai la ng??i th?a k?. T?p t?c c? truy?n c?a ng??i C? Ho tuy?t đ?i c?m k? vi?c k?t hon gi?a nh?ng ng??i co cung m?t dong h?, nh?t la ? cung m?t đ?a ph??ng. Con chu, con bac, con di, khong đ??c l?y nhau. Trai l?i, con co, con c?u t? hai phia co th? co quan h? hon nhan v?i nhau theo lu?t t?c. Sau khi v? ch?t, ng??i ch?ng co th? k?t hon v?i ng??i em gai c?a v?. Va ng??c l?i, n?u ch?ng ch?t, ng??i v? goa co th? k?t hon v?i ng??i em trai c?a ch?ng n?u đoi ben ?ng thu?n. Hon nhan c?a ng??i C? Ho d?a tren c? s? s? ?ng thu?n gi?a hai ben trai gai, cha m? khong quy?t đ?nh. Theo xu th? phat tri?n qua trinh gi?i th? cac gia đinh l?n chuy?n d?n sang gia đinh nh? đang di?n ra m?nh m?, đ?c bi?t la ? nh?ng vung kinh t? phat tri?n h?n ho?c ? g?n đ??ng giao thong l?n, cac th? tr?n hay đo th?. đ? tu?i k?t hon c?a ng??i C? Ho th??ng la 16 - 17 tu?i đ?i v?i n? va 18 - 20 tu?i đ?i v?i nam, binh quan m?t ph? n? sinh 5 - sau con nen t? l? sinh cao.
Tuy nhien theo s? phat tri?n c?a xa h?i, đa xu?t hi?n cac gia đinh ma đan ong K'Ho l?y v? la ng??i Kinh hay ng??i c?a dan t?c s?ng theo
ph? h?
, thi quy?n trong gia đinh nghieng v? ng??i ch?ng.
M?t ngoi nha g? c?a ng??i K'Ho
V?i d?t va d?ng c? d?t c?a ng??i K'Ho, hi?n v?t tr?ng bay t?i
B?o tang Ph? n? Vi?t Nam
Cac nhan v?t ng??i C? Ho
| Ten
|
Sinh th?i
|
Ho?t đ?ng
|
| Ya Duck
|
1940-...
|
N?m 1965 ong tham gia
FULRO
, n?m 1980 b? b?t, sau đo chuy?n sang ho?t đ?ng xa h?i, la đ?i bi?u
Qu?c h?i Vi?t Nam
khoa 12, 13 (2001-2011), ?y vien
UBTW MTTQVN
, que xa
Ka đo
, huy?n
đ?n D??ng
,
Lam đ?ng
|
| K'Nhi?u
|
1972-...
|
đ?i bi?u
Qu?c h?i Vi?t Nam
khoa 14 (2016-2021), que xa
L?c Thanh
,
huy?n B?o Lam
,
Lam đ?ng
|
| Touneh Drong Minh Th?m
|
1986-...
|
N? đ?i bi?u
Qu?c h?i Vi?t Nam
khoa 13 (2011-2016), que xa
L?c Xuan
, huy?n
đ?n D??ng
,
Lam đ?ng
|
| Bonneur Trinh
|
1977
|
Ca s? nh?c tr?. Ten th?t la Cil Trinh. Gi?i nh?t Ti?ng hat
Truy?n hinh 2002
|
|
|
|
|
 |
Wikimedia Commons co them hinh ?nh va ph??ng ti?n truy?n t?i v?
Ng??i C? Ho
.
|