Ngo đinh C?n
Chan dung Ngo đinh C?n th?i tr?
Sinh	1911 Ph? Cam , Hu? , Lien bang đong D??ng
M?t	9 thang 5, 1964 (1964-05-09) (52?53 tu?i) Sai Gon , Vi?t Nam C?ng hoa
Qu?c t?ch	Vi?t Nam
Dan t?c	Kinh
N?i ti?ng vi	Em trai, than tin c?a t?ng th?ng Vi?t Nam C?ng hoa Ngo đinh Di?m
Que quan	L? Th?y , Qu?ng Binh , Lien bang đong D??ng
đ?ng phai chinh tr?	đ?ng C?n lao Nhan v?
Ton giao	Cong giao Roma
Cha m?	Ngo đinh Kh? (cha) Ph?m Th? Than (m?)
Ng??i than	Ngo đinh Khoi (anh trai) Ngo đinh Th?c (anh trai) Ngo đinh Di?m (anh trai) Ngo đinh Nhu (anh trai) Ngo đinh Luy?n (em trai)
Ch? ky

Gioan Baotixita Ngo đinh C?n (1911 ^[a] ? 9 thang 5 n?m 1964), bi?t hi?u H?c Long , ^{[b] [2]} la em trai c?a Ngo đinh Di?m , va đ??c m?nh danh la b?o chua c?a mi?n Trung . Ong đ??c anh trai giao lam c? v?n Trung ph?n , ph? trach cao nguyen Trung ph?n va khu v?c duyen h?i tr?i dai t? Phan Thi?t ? phia nam đ?n bien gi?i V? tuy?n 17 ? phia b?c, đ?ng th?i gi? c??ng v? ch? t?ch Phong trao Cach m?ng Qu?c gia thu?c đ?ng C?n lao Nhan v? trong khu v?c. đ?t t?ng hanh dinh t?i c? đo Hu? , Ngo đinh C?n đi?u hanh quan đ?i va m?t v? ki?m soat khu v?c do minh ph? trach. Trong th?i gian c?m quy?n, ong cai tr? mi?n Trung nh? m?t b?o chua – ong t? ch?c tr?n ap, vay b?t nh?ng ng??i c?ng s?n , ng??i b?t đ?ng chinh ki?n ho?c co t? thu ca nhan v?i minh. ^[3] Chinh vi đi?u nay, ong C?n đ??c xem la ng??i tan đ?c nh?t trong s? cac anh em nha h? Ngo, đ??c ng??i đ?i m?nh danh la "b?o chua mi?n Trung". ^{[4] [5]}

Th?i con tr?, Ngo đinh C?n la m?t ng??i ?ng h? t? t??ng c?a nha cach m?ng Phan B?i Chau . Cu?i nh?ng n?m 1940 va đ?u nh?ng n?m 1950, vao th?i đi?m ma nhi?u phe nhom trong n??c c?ng nh? cac th? l?c qu?c t? đang c? g?ng gianh quy?n ki?m soat Vi?t Nam, ong đa tim cach thu hut s? ?ng h? c?a qu?n chung danh cho ong Di?m. Sau khi hoan t?t lo?i b? cac phe dan t?c ch? ngh?a đ?i l?p ? mi?n Trung, Ngo đinh C?n đa tr? thanh "lanh chua" khu v?c sau khi ong Di?m tr? thanh t?ng th?ng c?a n?a phia nam n??c Vi?t Nam chia c?t vao n?m 1955. Trong th?i gian n?m quy?n, ong C?n n?i ti?ng khong ch? vi cai tr? mi?n Trung b?ng m?t ban tay s?t, ma con đ??c bi?t đ?n la co tham gia th?c hi?n cac phi v? buon l?u va tham nh?ng. Cac ho?t đ?ng ch?ng C?ng va tr? an c?a ong t? ro s? hi?u qu? khi l?c l??ng M?t tr?n Dan t?c Gi?i phong Mi?n Nam Vi?t Nam ? mi?n Trung y?u h?n h?n so v?i cac vung khac. Vi v?y nen L?c l??ng Dan v? c?a ong đ??c cac quan ch?c M? ? mi?n Trung khi đo đanh gia la l?c l??ng ch?ng C?ng hi?u qu?. ^[6]

?nh h??ng c?a Ngo đinh C?n b?t đ?u suy y?u đi sau khi anh trai c?a ong la Ngo đinh Th?c đ??c Toa Thanh b? nhi?m lam T?ng giam m?c T?ng giao ph?n Cong giao Hu? . Sau khi nh?m ch?c, ong Th?c tich c?c truy?n ba đ?c tin Cong giao, d?n đ?n vi?c c?m treo c? Ph?t giao trong ngay l? Ph?t đ?n k? ni?m ngay sinh c?a Ph?t Thich-ca Mau-ni . L?c l??ng quan đ?i t? nhan d??i tr??ng Ngo đinh C?n đa na sung vao đam đong ph?n đ?i l?nh c?m đ? tr?n ap khi?n 9 ng??i ch?t, gop ph?n kich đ?ng Bi?n c? Ph?t giao n?m 1963 . đ? đ?i pho m?c đ? c?a cac cu?c bi?u tinh đang leo thang t?ng ngay, Chinh ph? Vi?t Nam C?ng hoa đa bu?c ph?i ti?n hanh tr?n ap v?i m?c đ? tan b?o ngay cang t?ng. Mong mu?n ch?m d?t kh?ng ho?ng va thi?t l?p l?i tr?t t?, m?t nhom t??ng l?nh quan đ?i d??i s? giup đ? c?a chinh quy?n M? đa ti?n hanh đ?o chinh l?t đ? va hanh quy?t T?ng th?ng Di?m cung c? v?n Ngo đinh Nhu vao đ?u thang 11 n?m 1963. Ngo đinh C?n ban đ?u đ??c B? Ngo?i giao Hoa K? đ? ngh? cho phep t? n?n, nh?ng đ?i s? Henry Cabot Lodge Jr. sau đo đa yeu c?u nhan vien CIA , Lucien Conein , b?t giam ong C?n ? th? đo Sai Gon . Sau khi đ??c ban giao cho quan đ?i, ong b? toa an chinh ph? quan qu?n d??i tr??ng D??ng V?n Minh k?t an t? hinh, y an va x? b?n vao thang 5 n?m 1964.

Th?i th? ?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ngo đinh C?n la ng??i con ap ut trong m?t gia đinh co 9 anh ch? em va trong s? 6 ng??i con trai thi ong la ng??i con th? 5. ^[7] M? ong la ba Ph?m Th? Than, cha ong Ngo đinh Kh? la m?t quan đ?i th?n trong tri?u đinh vua Thanh Thai d??i th?i Phap thu?c . ^{[8] [9]} Ong sinh ra vao n?m 1910 ho?c 1911 t?i h? đ?o Ph? Cam, Hu? va co ten thanh la Gioan Baotixita ( Jean Baptiste ). ^[1] Du khong ph?i la con ut nh?ng cai ten "C?u ?t" hay "C?u Ut" la ten t?c c?a Ngo đinh C?n khi con nh?. ^[10]

Ph?n đ?i vi?c chinh quy?n Phap tru?t ngoi va l?u đay vua Thanh Thai, Ngo đinh Kh? t? quan v? nha lam ru?ng. ^[8] Sau khi cha m?t, anh c? va anh th? ba c?a Ngo đinh C?n đ?u l?n l??t ra lam quan l?n. Anh c? Ngo đinh Khoi đ??c b? nhi?m lam T?ng đ?c Nam Ngh?a ^[c] trong khi ng??i anh th? ba Ngo đinh Di?m đ??c b? nhi?m lam t?nh tr??ng t?nh Binh Thu?n tr??c khi tr? thanh th??ng th? tr? nh?t trong tri?u đinh nha Nguy?n vao n?m 1933. Do b?t man tr??c s? cai tr? c?a Phap nen ch? vai thang sau khi đ??c s?c phong lam th??ng th?, ong Di?m n?i got cha t? quan tr? v? lam m?t th??ng dan, trong khi ong Khoi v?n gi? ch?c cho t?i khi Nh?t vao đong D??ng m?i v? h?u, r?i b? Vi?t Minh am sat n?m 1945. ^[9] Ng??i anh th? hai, Phero Mactino Ngo đinh Th?c , v? sau đ??c b? nhi?m lam T?ng giam m?c T?ng Giao ph?n Hu? . Anh trai th? t?, Ngo đinh Nhu , la c? v?n chinh tr? va đ?ng th?i la nha chi?n l??c chinh tr? c?a chinh quy?n t?ng th?ng Di?m. Em trai ut Ngo đinh Luy?n tr? thanh m?t nha ngo?i giao sau khi gia đinh h? Ngo thau tom n?n chinh tr? mi?n Nam. Trong s? sau ng??i anh em trai, ch? co ong Th?c va ong Luy?n la tranh kh?i b? hanh quy?t ho?c am sat trong cac bi?n đ?ng chinh tr? t?i Vi?t Nam. ^[11]

Thong tin chi ti?t v? cu?c s?ng đ?u đ?i c?a Ngo đinh C?n la khong nhi?u. Th?i tr?, ong nghien c?u cac tac ph?m va binh lu?n c?a nha yeu n??c Phan B?i Chau . ^[12] đ??c xem la la nha cach m?ng hang đ?u Vi?t Nam luc b?y gi?, Phan B?i Chau b? chinh quy?n thu?c đ?a Phap b?t gi? va b? k?t an t? hinh tr??c khi đ??c gi?m an xu?ng qu?n thuc t?i gia. ^{[13] [14]} Ong đ??c ng??i Phap đ?a v? an tri t?i B?n Ng?, Hu?, va s?ng n?t quang đ?i con l?i t?i m?nh đ?t nay. ^[12] Ngo đinh C?n th??ng ghe qua con xu?ng ba la c?a Phan B?i Chau tren dong song H??ng , khi đ?n mang theo đ? ?n lam l? v?t đ? đ??c nghe "Ong gia B?n Ng?" lu?n ban v? chinh tr?. ^[12] đ??c xem la ng??i it h?c nh?t trong gia đinh, ^[15] Ngo đinh C?n ch?a bao gi? r?i kh?i Vi?t Nam va la ng??i duy nh?t trong s? m?y anh em khong theo h?c t?i m?t c? s? giao d?c do ng??i chau Au đi?u hanh. ^[16] Trong khi cac anh em đ?u ra lam quan ho?c du h?c ? n??c ngoai, ong v?n gianh ph?n l?n th?i gian ? nha ch?m soc m? gia, nen du khong ph?i la con tr??ng nh?ng ong v?n đ??c h??ng t?p ?m, ^[d] th?a h??ng h??ng h?a c?a cha m?. ^[17]

Vi?t Nam r?i vao tinh tr?ng h?n lo?n sau khi Nh?t B?n xam l??c va thay th? chinh quy?n thu?c đ?a c?a Phap trong trong Th? chi?n th? hai . Khi chi?n tranh k?t thuc, ng??i Nh?t đ?u hang quan đ?ng Minh va bu?c ph?i rut lui v? n??c trong khi n??c Phap do b? suy y?u nghiem tr?ng b?i b?t ?n chinh tr? d??i ch? đ? Vichy nen khong th? thi?t l?p ki?m soat ? đong D??ng. ^[18] Vao luc nay, M?t tr?n Vi?t Minh c?a H? Chi Minh gianh đ??c chinh quy?n va tuyen b? đ?c l?p v?i ten g?i Vi?t Nam Dan ch? C?ng hoa , đa đ?ng đ? v? trang v?i ng??i Phap c?ng nh? cac nhom dan t?c ch? ngh?a Vi?t Nam khac đ? gianh quy?n ki?m soat đ?t n??c. ^[19] Trong th?i gian nay, Ngo đinh C?n đa t? ch?c m?t c? s? h? tr? bi m?t cho ong Di?m ? mi?n Trung. ^[20] Ngo đinh Di?m luc b?y gi? la m?t trong s? r?t nhi?u ng??i theo ch? ngh?a dan t?c đang c? g?ng gianh quy?n lanh đ?o qu?c gia va đa tr?i qua h?n m?t th?p k? s?ng ?n d?t, khong mang t?i chuy?n chinh s?. ^[19] Ngo đinh C?n gop cong l?n giup anh trai lo?i b? cac nhom dan t?c ch? ngh?a ch?ng c?ng khac, bao g?m Vi?t Nam Qu?c dan đ?ng va đ?i Vi?t Qu?c dan đ?ng , la nh?ng phe nhom c?nh tranh tr?c ti?p v?i ong Di?m nh?m thu hut s? ?ng h? c?a qu?n chung. ^[20] Ngay 23 thang 10 n?m 1955, Ngo đinh Di?m l?t đ? Qu?c tr??ng B?o đ?i trong m?t cu?c tr?ng c?u dan y đ?y gian l?n do Ngo đinh Nhu t? ch?c. ^{[21] [22]} Ba ngay sau, ong Di?m t? x?ng la T?ng th?ng c?a chinh th? m?i Vi?t Nam C?ng hoa . ^[23]

Ng??i c?a Ngo đinh C?n thu hut dan chung b? phi?u cho ong Di?m. Nh?ng ng??i khong tuan theo th??ng b? truy đu?i g?t gao, đanh đ?p, hanh h? b?ng cach đ? n??c s?t tieu ho?c n??c vao m?i. ^{[22] [24]} Nh?ng hanh vi b?o l?c nay đ?c bi?t ro rang t?i nh?ng khu v?c thu?c th?m quy?n c?a ong C?n, ^[25] nh?t la t?i Hu?, n?i long ng??i v?n con h??ng v? c?u hoang đ? B?o đ?i va nha Nguy?n . ^[25] Trong vong m?t tu?n tr??c khi cu?c b? phi?u di?n ra, ong đa ra l?nh cho c?nh sat b?t gi? 1.200 ng??i vi ly do chinh tr?. T?i H?i An , m?t s? ng??i đa b? gi?t trong cu?c b?o đ?ng di?n ra vao ngay b?u c?. ^[26]

Cai tr? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong th?i đ? nh?t C?ng hoa , cac thanh vien gia đinh h? Ngo n?m h?t m?i th?c quy?n trong tay do đo ch? đ? c?a ong Di?m b? cho la ch? đ? gia đinh tr?. ^{[27] [28]} V? ph?n minh, Ngo đinh C?n tuy khong co v? tri chinh th?c trong chinh ph?, nh?ng n?m r?t nhi?u quy?n l?c t?i Trung ph?n va đ??c m?nh danh la "Lanh chua mi?n Trung". ^{[29] [5]} Ong C?n s? h?u quy?n l?c g?n nh? vo h?n trong vung, cung ong Di?m va ong Nhu n?m quy?n sinh sat t?i mi?n Nam ^[30] va th??ng can thi?p vao cac chi?n d?ch đan ap Vi?t C?ng đ?m ch?t "phong ki?n" c?a quan đ?i. ^[31] B? may cai tr? c?a ong C?n t?i Hu? khi đo đ??c xem nh? m?t "tri?u đinh th? hai" sau Sai Gon. ^[32] Robert Scigliano, m?t nha bao va m?t h?c gi? t? Nhom C? v?n Vi?t Nam c?a đ?i h?c Bang Michigan (MSUG), nh?n đ?nh r?ng ong C?n cung v? ch?ng ong ba Nhu va ong Th?c đa t?o thanh "m?t t?ng l?p tinh hoa đ?ng ngoai vong phap lu?t, cung v?i [ong] Di?m quy?t đ?nh v?n m?nh c?a [đ?t n??c] Vi?t Nam." ^[31] T?t c? b? may va s? ho?t đ?ng ? khu v?c Trung ph?n đ?u n?m ngoai t?m ki?m soat c?a Sai Gon va C? v?n chinh tr? Ngo đinh Nhu , do đo ong C?n đoi khi ph? quy?t cac quan ch?c đ??c chinh ph? ? Sai Gon b? nhi?m v? khu v?c do ong qu?n ly. ^[33]

Ngo đinh C?n s? h?u trong tay quan đ?i, c?nh sat va m?t v? rieng. N?i ti?ng nh?t trong s? nh?ng l?c l??ng d??i tr??ng c?a Ngo đinh C?n la c? quan tinh bao, ph?n gian đoan Cong tac đ?c bi?t Mi?n Trung , ^[34] chuyen th?c hi?n cac nhi?m v? thu th?p thong tin ph?c v? cho cong vi?c truy lung, tieu di?t Vi?t C?ng , nh?ng đ?ng th?i c?ng b?t giam, th? tieu cac đ?i th? chinh tr? ch?ng c?ng khac. ^[35] Ngoai ra, ong C?n b? cao bu?c la đa tich l?y đ??c kh?i tai s?n l?n thong qua cac hanh vi tham nh?ng, ch?ng h?n nh? ?n h?i l? t? cac doanh nhan, cho phep nh?ng ng??i nay nh?n h?p đ?ng vi?n tr? n??c ngoai t? chinh ph? Hoa K? c?a Dwight D. Eisenhower va John F. Kennedy . Ong yeu c?u gi?i doanh nhan ph?i tr? m?t kho?n phi cho Phong trao Cach m?ng Qu?c gia c?a đ?ng C?n lao Nhan v? , ^[36] đ?i l?i h? s? đ??c phe chu?n gi?y phep nh?p kh?u va đ?n xin nh?n vi?n tr? n??c ngoai. Ngoai vi?c gianh đ??c đ?c quy?n buon ban qu? t?i mi?n Nam, ong C?n đ??c nhi?u ng??i cho la đa ban g?o ra mi?n B?c thong qua th? tr??ng ch? đen , c?ng nh? t? ch?c buon l?u thu?c phi?n kh?p chau A qua đ??ng Lao. ^{[31] [37]}

Ong th??ng xung đ?t v?i cac anh c?a minh v? cac v?n đ? n?i b?, đ?c bi?t la v?i ong Ngo đinh Nhu, c? v?n co ?nh h??ng nh?t c?a ong Di?m, ^[38] ng??i đ?ng th?i đang ki?m soat de facto ph?n phia nam c?a đ?t n??c. Gi?a hai anh em th??ng x?y ra tranh ch?p trong nh?ng v?n đ? lien quan đ?n cac goi vi?n tr? c?a Hoa K? va vi?c buon ban g?o, nh?ng khong can thi?p vao cac v?n đ? trong lanh th? thu?c th?m quy?n c?a ng??i con l?i. ^[38] Ong C?n t?ng cho ong Di?m xem m?t danh sach dai nh?ng đ?i th? chinh tr? b? minh b?t giam, mong mu?n m? v?n phong cho c?nh sat m?t c?a minh ? Sai Gon. Tuy nhien ong C?n khong đ?ng y đ? m?t v? c?a minh ph?i bao cao len ty c?nh sat th? đo vi cho r?ng hang ng? c?nh sat đa đ?y r?y c?ng s?n. ^[39] Ong cho xay d?ng cac tr?i tra t?n va c?i t?o, đan ap da man nh?ng ng??i b?t đ?ng chinh ki?n. ^[37] So sanh v?i cac anh trai, Scigliano noi r?ng ong C?n "c?ng đ??c coi la thanh vien nghiem kh?c nh?t, ma m?t s? ng??i s? g?i la man r? [nh?t], trong gia đinh, ong cai tr? lanh đ?a c?a minh b?ng m?t ban tay ha kh?c, đoi khi tan nh?n." ^[31] đ? c?p đ?n cach cai tr? chuyen quy?n c?a Ngo đinh C?n, m?t nha phe binh ng??i Vi?t Nam noi r?ng, khong gi?ng nh? ong Di?m, ong C?n kien đ?nh va khi?n nh?ng than c?n khong nghi ng? gi v? nh?ng gi ong mu?n: "H? khong b?i r?i khi noi n??c đoi v? cac ly t??ng va th? ch? dan ch?." ^[40] Khac v?i hinh ?nh "anh chang nha que b?t tai, chan đi gu?c g?, mi?ng nhai tr?u" đ??c bao chi gay d?ng, thi?u t??ng tinh bao Ph?m Xuan ?n l?i cho r?ng "Ngo đinh C?n la m?t ng??i r?t tai gi?i, n?u anh em Di?m-Nhu nghe l?i C?n thi ch?a ch?c ch? đ? Ngo đinh Di?m đa s?p đ? luc đo." ^[41] Vi?c t?o ra m?t h? th?ng co nhi?u ?u đai va r?n đe đ??c xac đ?nh m?t cach ro rang đ??c xem la m?t ly do d?n đ?n thanh cong c?a ong C?n. ^[40]

Ch?ng C?ng [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B?t ch?p ch? đ? chuyen quy?n va s? cai tr? s?t thep c?a minh, ong C?n v?n đ??c cac quan ch?c Hoa K? t?i Hu? khen ng?i v? thanh tich binh đ?nh cac cu?c n?i d?y c?a Vi?t C?ng. Khu v?c Trung ph?n do ong cai tr? yen binh h?n nhi?u so v?i nh?ng vung giap ranh Sai Gon va đ?ng b?ng song C?u Long . Vao luc b?y gi?, ong Ngo đinh Nhu ? mi?n Nam đang ap d?ng ch??ng trinh ?p Chi?n l??c tren quy mo l?n, m?c đich co l?p can b? Vi?t C?ng c? g?ng ti?p c?n, đe d?a ng??i dan ho?c ng?n ch?n C?ng s?n b?ng cach nao đo gianh l?y s? ?ng h? c?a dan que. ^[42] T?i mi?n Trung, ong C?n thanh l?p l?c l??ng Dan v? ( Popular Force ) lam gi?i phap thay th? cho ch??ng trinh c?a ong Nhu ? mi?n Nam. ^[6] Ong C?n cho r?ng 1 ph?n 3 dan chung vung nong thon co c?m tinh v?i Vi?t C?ng, m?t con s? đ? đang k? đ? khi?n ch??ng trinh ?p Chi?n l??c khong hi?u qu? khi nh?ng ng??i nay co th? đe d?a nh?ng ng??i dan khac t? ngay ben trong lang. Dan v? đoan c?a ong C?n la m?t nhom tinh nguy?n vien đa tr?i qua qua trinh hu?n luy?n nghiem ng?t t??ng t? nh? ch??ng trinh Hu?n luy?n Tuy?n m? Th?y quan l?c chi?n Hoa K? . Nh?ng ai v??t qua khoa đao t?o s? đ??c đ?a vao cac đ?n v? 150 ng??i va đ??c ch? đ?nh s?ng va lam vi?c t?i cac lang que vao ban ngay. Vao ban đem, l?c l??ng nay s? đi tu?n quanh lang, ap d?ng chi?n thu?t đanh va rut tr??c quan C?ng s?n. Theo bao cao c?a cac quan ch?c Hoa K? t?i mi?n Trung Vi?t Nam, ch??ng trinh nay đa thu hut đ??c s? ?ng h? t? dan chung vi cac thanh vien c?a L?c l??ng Dan v? hoa nh?p vao cu?c s?ng hang ngay c?a ng??i dan va đ?ng th?i mang đ?n cho h? c?m giac an toan. ^[6] Cac đ?n v? nay s? đ??c xem la hoan thanh nhi?m v? sau 6 thang tri?n khai va s? đ??c đi?u đ?n nh?ng n?i ti?m ?n nguy c? khac. ^[6] Gi?i ch?c Hoa K? t?i Washington, D.C. khong tan thanh v?i quan đi?m c?a c?p d??i ? mi?n Trung Vi?t Nam, cho r?ng l?c l??ng Dan v? đoan đ??c ong C?n s? d?ng đ? đan ap nh?ng ng??i b?t đ?ng chinh ki?n. ^[43]

Kh?ng ho?ng Ph?t giao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong s? b?n anh em nha h? Ngo ki?m soat cac v?n đ? đ?i n?i c?a Vi?t Nam (khong bao g?m Ngo đinh Luy?n ), Ngo đinh C?n đ??c đanh gia la ng??i th? t?c nh?t. Sau khi ong Th?c đ??c Toa Thanh Vatican b? nhi?m lam T?ng giam m?c T?ng giao ph?n Hu? , ong C?n d?n d?n đanh m?t ?nh h??ng do ong Th?c m?nh tay xoa m? ranh gi?i gi?a Giao h?i Cong giao va nha n??c. đ?u n?m 1963, ong Nhu c? m?t phai vien t? Sai Gon ra Hu? b?o ong C?n ngh? h?u r?i chu?n b? ma len đ??ng sang Nh?t. ^[44] Tuy nhien, b?t ?n nhanh chong bung n? tren kh?p lanh th? Vi?t Nam C?ng hoa vao mua he n?m 1963. Sau khi c? Toa Thanh đ??c treo len nhan d?p đ?i l? m?ng Ngan khanh, k? ni?m 25 n?m ngay t?n phong ong Th?c lam Giam m?c, thi c? Ph?t giao l?i b? c?m treo t?i l? Ph?t đ?n k? ni?m ngay sinh c?a Ph?t Thich-Ca Mau-Ni di?n ra 4 ngay sau đo, t?c ngay 8 thang 5. ^[45] B?n than ong C?n khong k? th? Ph?t giao, co m?i quan h? than thich v?i gi?i lanh đ?o Ph?t giao nh? Th??ng to? Thich Tri Quang . ^[46] Tuy nhien, t?i ngay l? Ph?t đ?n va c?p d??i c?a ong C?n đa ra l?nh cho l?c l??ng chinh ph? na sung vao đam đong Ph?t t? khong v? trang bi?u tinh ph?n đ?i l?nh c?m khi?n 9 ng??i thi?t m?ng. ^[39] Ngo đinh C?n khi ?y tin r?ng th? l?c đ?ng sau v? x? sung vao ngay 8 thang 5 tren th?c t? la Hoa K?. Luc b?y gi?, qu?c gia nay co m?i quan h? c?ng th?ng v?i Vi?t Nam C?ng hoa khi?n ong tin r?ng h? đang c? tinh lam lung lay ch? đ? do gia đinh h? Ngo n?m quy?n. ^[47]

M?t s? c? ton giao đang chu y khac đa x?y ra khong lau sau đo t?i lanh đ?a c?a ong C?n. Ng??i ta phat hi?n m?t con ca chep to l?n b?t th??ng b?i trong m?t cai ao nh? g?n trung tam đa N?ng . Cac ph?t t? đ?a ph??ng khi đo cho r?ng con ca chep nay la m?t đ? t? c?a đ?c Ph?t hoa ki?p ma thanh. ^[48] Khi cac cu?c hanh h??ng đ?n ao vi?ng ca chep tr? nen th??ng xuyen va ngay cang m? r?ng quy mo, gi?i ch?c đ?a ph??ng d??i quy?n ong C?n b?t đ?u c?m th?y b?t an. Cac c? quan th?c thi phap lu?t đ?a ph??ng đa s? d?ng nhi?u cach, t? đanh min cho đ?n s? d?ng sung may b?n vao ao, nh?ng tuy?t nhien v?n khong gi?t đ??c con ca. đ? x? ly con ca chep gan li nay, h? đanh ph?i m?i L?c l??ng đ?c bi?t Vi?t Nam C?ng hoa do đ?i ta Le Quang Tung ch? huy d??i quy?n ong Nhu. Quan đ?i nem l?u đ?n vao ao va cu?i cung c?ng đa gi?t đ??c con ca. Vi?c t? ch?c tieu di?t m?t con ca nh? v?y đa vo tinh t?o ra tac đ?ng ngoai y mu?n khi nh?ng cau chuy?n xung quanh con ca chep th?n k? đ??c gi?i bao chi trong n??c l?n qu?c t? đ?a tin. Linh nh?y du Quan l?c Vi?t Nam C?ng hoa (QLVNCH) đi cung may bay tr?c th?ng sau khi h? canh xu?ng đ?a đi?m nay đa muc n??c đ? đ?y vao chai vi tin la n??c trong ao co phep. ^[48]

B? b?t giam [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B? cham ngoi b?i cac v? gi?t ng??i ? Hu? trong ngay l? Ph?t đ?n , nen trong su?t mua he n?m 1963, cac t?ng ni, ph?t t? trong n??c đa t? ch?c cac cu?c bi?u tinh l?n tren ph?m vi toan qu?c đoi binh đ?ng ton giao, ph?n đ?i s? thien v? ton giao c?a chinh ph? Ngo đinh Di?m. ^{[37] [49]} đ? đ?i pho v?i tinh tr?ng h?n lo?n luc b?y gi?, Ngo đinh Di?m đa đi?u đ?ng c?nh sat va quan đ?i co v? trang đan ap cac cu?c bi?u tinh. C?nh sat dung l?u đ?n cay, l?u đ?n khoi va cho nghi?p v? gi?i tan đam đong khi?n hang tr?m ng??i b? th??ng. Chinh ph? sau đo huy đ?ng l?c l??ng đ?c bi?t c?a QLVNCH t? ch?c cac cu?c t?n cong vao chua chi?n t?i Sai Gon va Hu?, b?t giam tren nghin ng??i, hang tr?m ng??i khac m?t tich, đ??c cho la đa b? gi?t. ^[50]

Khi s? b?t binh trong dan chung ngay m?t dang cao, m?t nhom s? quan QLVNCH bao g?m D??ng V?n Minh cung m?t s? t??ng l?nh khac đa len k? ho?ch va th?c hi?n m?t cu?c đ?o chinh do Hoa K? h?u thu?n vao thang 11. Trong nhom t??ng l?nh tham gia đ?o chinh co s? gop m?t c?a Ton Th?t đinh , m?t ng??i v?n đ??c cho la đ?ng đ?u s? v? long trung thanh v?i T?ng th?ng Di?m va la tam phuc c?a ong C?n. ^[51] Vi?c Ton Th?t đinh đ?i phe lam n?i gian cho nhom đ?o chinh trong luc v?n đ??c ong Di?m va ong Nhu tin t??ng đ??c xem la b??c ngo?t quy?t đ?nh. ^{[52] [53]} Hai anh em b? l?t đ? va hanh quy?t sau khi nh?n ra m?t cach mu?n mang s? ph?n b?i c?a ng??i ma minh tin t??ng. ^{[54] [55]}

Sau s? s?p đ? c?a gia đinh h? Ngo, cong chung Nam Vi?t Nam đa gay ap l?c len phia Nha Tr?ng ep h? c?n co m?t đ??ng l?i c?ng r?n đ? đ?i pho v?i ong C?n. ^[56] Luc nay ng??i ta phat hi?n m?t m? chon t?p th? ch?a 200 cai xac trong đ?t c?a ong. Lanh s? Hoa K? t?i Hu?, John Helble, xac nh?n s? t?n t?i c?a cac day ng?c t?i ki?u th? k? 18 v?i nh?ng phong giam b?n th?u, t?i t?m ? khu Chin H?m . N?i đay v?n đ??c ng??i Phap xay lam kho ch?a v?t li?u, v? khi. ^[57] Sau s? ki?n Nh?t đ?o chinh Phap , ng??i Nh?t thu gom toan b? v? khi ? đay, khu Chin H?m b? b? tr?ng. ^[58] Sau khi n?m quy?n, ong C?n cho c?i t?o cac c?n h?m nay lam tr?i giam. ^[3] Du t??ng Tr?n V?n đon đa kh?ng đ?nh v?i ng??i dan r?ng khu ph?c h?p nay đa co t? th?i Phap thu?c, nh?ng h? v?n coi ong C?n nh? m?t k? gi?t ng??i hang lo?t. Vao ngay 4 thang 11, hai ngay sau khi cu?c đ?o chinh k?t thuc, hang nghin ng??i dan gi?n d? đa cu?c b? ba cay s? đ?n dinh th? c?a ong C?n t?a l?c ? vung ngo?i o phia nam c?a Hu?, n?i ong đang s?ng v?i ng??i m? gia, đ? đoi bao thu. Chinh quy?n quan s? dung day thep gai va xe b?c thep bao vay khuon vien nha, d? đoan r?ng dan chung s? n?i lo?n va t?n cong ong C?n. ^[56] Tuy nhien, luc nay ong C?n đa ch?y vao ?n nau trong nha th? Dong Chua C?u Th? va đang can nh?c vi?c xin ng??i M? cho phep t? n?n chinh tr?. ^[56] B? Ngo?i giao Hoa K? luc b?y gi? đang đ?ng tr??c tinh hu?ng ti?n thoai l??ng nan vi che ch? cho ong C?n đ?ng ngh?a r?ng h? đang b?o v? m?t ch? đ? đ?c tai th?i nat đa tra t?n va gi?t h?i hang tr?m ngan dan th??ng, con n?u đ? cho đam đong c?m ph?n t?n cong ong C?n thi s? khi?n danh ti?ng c?a chinh quy?n quan s? m?i do Hoa K? h?u thu?n b? t?n h?i. ^{[56] [59]} B? Ngo?i giao Hoa K? khi đo đa ra ch? th?:

"Ngo đinh C?n c?n đ??c c?p quy?n t? n?n n?u ong ta g?p nguy hi?m v? m?t th? ch?t t? b?t k? phia nao. N?u [ong ta] đ??c c?p quy?n t? n?n, [hay] gi?i thich cho chinh quy?n Hu? [hi?u] r?ng b?o l?c s? lam t?n h?i đ?n uy tin c?a ch? đ? m?i tren tr??ng qu?c t?. C?ng xin nh?c l?i v?i h? r?ng Hoa K? t?ng co hanh đ?ng t??ng t? đ? b?o v? Thich Tri Quang kh?i chinh quy?n ong Di?m va tr??ng h?p ong C?n l?n nay c?ng t??ng t? nh? v?y." ^[59]

Toa B?ch ?c g?i đi?n tin đ?n đ?i s? quan Hoa K? ? Sai Gon vao ngay 4 thang 11 đ?ng y di t?n m? con ong C?n. T??ng đ? Cao Tri , T? l?nh Quan đoan I c?a QLVNCH , ng??i t?ng tham gia đan ap Ph?t t? ? Hu?, co noi rieng v?i ong C?n r?ng chinh quy?n s? cho phep ong r?i kh?i Vi?t Nam an toan. Vao ngay 5 thang 11, ong C?n đ?n lanh s? quan Hoa K? t?i Hu? cung m?t chi?c vali ch?a đ?y đo la M? . C?ng trong sang ngay hom đo, t??ng Tri đ??c l?nh c?a H?i đ?ng Quan Nhan Cach M?ng đ?a hai m? con ong C?n v? Sai Gon. ^[60] T??ng Tri ch? h?a v?i ong C?n r?ng hai ng??i s? an toan len m?t may bay M? vao Sai Gon, t?i đo quan ch?c s? quan s? ti?p đon ong. ^[59] Tren chuy?n bay vao nam, ong C?n đ??c thap tung b?i b?n ng??i M?: m?t pho lanh s?, hai quan c?nh va m?t trung ta. ^[56] Ong C?n luc b?y gi? đa co y đ?nh xin đ??c t? n?n ? Nh?t B?n. ^[59]

Tuy nhien, đ?i s? Hoa K? Henry Cabot Lodge, Jr. l?i co ph??ng an khac. ^[61] Nguyen tr??c đo, khi bi?t tin Ngo đinh C?n đang t? n?n t?i Lanh s? quan Hoa K?, t??ng đ? Cao Tri đ?n Toa lanh s? M? c?nh bao c? quan nay đ?ng ch?a ch?p ong C?n vi n?u dan chung Hu? tran vao pha Toa lanh s? va hanh hung ong C?n thi khong co l?c l??ng nao gi? đ??c an ninh. Toa lanh s? M? quy?t đ?nh trao tr? Ngo đinh C?n cho quan l?c Vi?t Nam C?ng hoa. ^[62] Chinh vi v?y, thay vi c? cac quan ch?c s? quan đ?n san bay Tan S?n Nh?t ti?p đon m? con ong C?n, Lodge đa c? nhan vien CIA Lucien Conein , ng??i tr??c đo đa h? tr? nhom t??ng l?nh l?p k? ho?ch đ?o chinh ong Di?m. ^[61] Conein đon b?t ong C?n ngay t?i san bay va giao cho l?c l??ng đ?o chinh giam gi? t?i kham đ??ng Chi Hoa . đ?i s? Lodge noi r?ng T??ng đon đa h?a s? x? ly ong C?n "v? m?t phap ly va t? phap". Ong bao v?i Washington r?ng Hoa K? khong c?n ph?i c?p phep t? n?n cho ong C?n n?a, noi r?ng: "đ?i v?i toi, d??ng nh? ly do chung ta cho ong ta t? n?n khong con t?n t?i". ^{[59] [63]} Ong c?ng nh?n m?nh r?ng Hoa K? khong th? can thi?p vao cac v?n đ? lien quan t?i t? phap, vi ong C?n "ch?c ch?n la m?t nhan v?t đang trach, m?t ng??i x?ng v?i t?t c? s? ghe t?m ma ong ta hi?n đang ph?i nh?n". Lodge ly lu?n r?ng vi n?u C?n khong b? gi?t, vi?c b?o v? ong s? t?o ?n t??ng r?ng Hoa K? ?ng h? cac ho?t đ?ng đi ng??c v?i lu?t phap c?a ong. đ?i s? Lodge t?ng k? l?i r?ng Qu?c tr??ng D??ng V?n Minh khi đo t?ng đ?m b?o r?ng ong C?n s? nh?n đ??c s? khoan h?ng ngay c? khi b? k?t an t? hinh. Tuy nhien, l?i noi nay mau thu?n v?i Conein khi ong nay kh?ng đ?nh r?ng l?c l??ng QLVNCH mu?n ong C?n ph?i ch?t. ^[59]

Trong v? xet x?, ong C?n đa ph?i đ?i m?t v?i nh?ng đi?u b?t l?i ngay t? đ?u, khi hang ngan tu nhan chinh tr? đ??c th? ra thay nhau t??ng thu?t nh?ng cau chuy?n v? cac v? tra t?n d??i ban tay c?a anh em nha h? Ngo. ^[63]

Xet x? va x? t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Co tin cho r?ng t??ng Nguy?n Khanh , ng??i tham gia l?t đ? ong D??ng V?n Minh trong cu?c đ?o chinh thang Gieng n?m 1964 , đ? ngh? cho Ngo đinh C?n ra n??c ngoai s?ng l?u vong v?i đi?u ki?n ong C?n ph?i chuy?n ti?n vao tai kho?n ngan hang c?a minh ? Th?y S? . Ong C?n ph?n đ?i đ? ngh? nay, noi r?ng minh khong co ti?n. Trong cu?n h?i ky c?a minh, Tr?n V?n đon cho r?ng tr??c sau gi ong Khanh c?ng s? x? t? ong C?n, vi ong C?n n?m trong tay thong tin v? s? tham nh?ng c?a cac t??ng l?nh tham gia đ?o chinh. ^[64] D??i th?i T?ng th?ng Ngo đinh Di?m , Nguy?n Khanh ch? huy Quan đoan II QLVNCH ho?t đ?ng ? Tay Nguyen d??i s? giam sat c?a Ngo đinh C?n. ^{[65] [66]} M?c du đa giup b?t ong C?n nh?ng đ?i s? Lodge khuyen T??ng Khanh nen t? ki?m ch? va nh? tay v?i b?n an vi s? gay ra lan song ph?n đ?i trong giao dan c?ng nh? lam đ?o l?n d? lu?n qu?c t? v?i an t? hinh. ^[67]

B?n than ong C?n đa ph?i đ?i m?t v?i cac cao bu?c đ?n t? cac nhan ch?ng t? coi minh la n?n nhan c?a ch? đ? Ngo đinh Di?m. ^[67] Trong phien toa xet x?, hoa th??ng Thich Tri Quang cung cac nguyen đ?n khac kien quy?t bac b? b?n an khoan h?ng, v?n đ?ng đoi an t? cho ong C?n. ^[67] Ly do ma nh?ng ng??i nay đ?a ra đo chinh la n?u ong C?n con s?ng, tr??c sau gi c?ng co c? h?i ph?c h?i quy?n l?c vi gia đinh h? Ngo co r?t nhi?u ng??i ?ng h?. Ban đ?u đ?i s? Lodge ch? trich vi?c Thich Tri Quang v?n đ?ng đoi x? t? Ngo đinh C?n. ^[68] Trong m?t cu?c g?p g? v?i Lodge vao đ?u thang 4 n?m 1964, Th??ng t?a Thich Tri Quang c?nh bao r?ng cu?c chi?n ch?ng c?ng va h?u thu?n c?a Ph?t giao danh cho Washington s? b? suy gi?m n?u ng??i M? khong ?ng h? m?t b?n an đ? c?ng r?n cho ong C?n. ^[67] Vao ngay ngay 22 thang 4 n?m 1964, ong Ngo đinh C?n b? Toa an Cach m?ng tuyen an t? hinh. ^[69] It ngay sau, ong C?n đ? đ?n len Qu?c tr??ng D??ng V?n Minh xin an xa. R?i T?ng giam m?c Phaolo Nguy?n V?n Binh c?ng g?i m?t la th? t?i D??ng V?n Minh xin an xa v?i ly do la ong C?n đang b? b?nh r?t n?ng, khong con s?ng đ??c bao lau cho nen khong c?n thi?t ph?i hanh quy?t. ^[70] đi?u nay m?t l?n n?a đ?t ong Minh vao v? tri n?m gi? quy?n sinh sat m?t thanh vien gia đinh h? Ngo, vi tr??c đo chinh ong la ng??i tr?c ti?p ra l?nh cho c?n v? Nguy?n V?n Nhung gi?t ch?t Ngo đinh Di?m va Ngo đinh Nhu trong cu?c đ?o chinh. ^[71]

Trong qua trinh di?n ra phien toa, b?nh ti?u đ??ng c?a ong C?n ngay cang tr? nen tr?m tr?ng con m? gia c?a ong c?ng qua đ?i. Vao ngay 9 thang 5 n?m 1964, do s?c kh?e qua y?u va khong th? t? đi m?t minh, ong đ??c cang vao san trong nha tu, đ??c hai ng??i linh canh va hai linh m?c Cong giao h? tr? đ? đ?ng th?ng ben c?t. Ong t? ch?i b?t m?t, bay t? mu?n đ??c nhin t?n m?t cu?c hanh quy?t c?a minh. đ? ngh? c?a ong b? t? ch?i va ong đa b? x? b?n tr??c s? ch?ng ki?n c?a kho?ng 200 ng??i quan sat. ^[60]

đ?i s? Lodge len ti?ng ph? nh?n trach nhi?m c?a minh trong v? an, tuyen b? r?ng Hoa K? đa lam t?t c? nh?ng gi co th? đ? ng?n ch?n v? hanh quy?t x?y ra. Lodge t?ng tuyen b? cho phep ong C?n t? n?n t?i đ?i s? quan Hoa K?, ^[64] nh?ng th?c ra chinh Lodge la ng??i ra l?nh cho s? quan Conein ch?n b?t ong C?n t?i Tan S?n Nh?t . ^[63] Linh m?c Phaolo Cao V?n Lu?n , vi?n tr??ng Vi?n đ?i h?c Hu? , ng??i b? chinh quy?n Ngo đinh Di?m cach ch?c vi?n tr??ng vi cho r?ng ong khong co bi?n phap c?ng r?n đ?i pho v?i sinh vien Ph?t giao đ?u tranh ch?ng ch? đ?, đa yeu c?u đ?i s? Lodge khong đ??c x? t? C?n. Theo linh m?c Lu?n, Lodge đa t?ng kh?ng đ?nh v?i ong r?ng v? hanh quy?t s? khong di?n ra. ^[64]

Thi th? ong C?n đ??c chon t?i ngh?a trang san bay Tan S?n Nh?t , v? sau quy t? v? ngh?a trang Lai Thieu (t?nh Binh D??ng ), n?m chung v?i hai anh Ngo đinh Di?m, Ngo đinh Nhu va m? Ph?m Th? Than. ^[72] Sau khi ch?t, s? tai s?n ca nhan c?a ong C?n đa đ??c quyen gop cho cac t? ch?c t? thi?n Cong giao thong qua cac ngan hang n??c ngoai. ^[73]

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• đoan Cong tac đ?c bi?t Mi?n Trung
• Chin H?m

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ghi chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

1. ^ Cac h?c gi? hi?n v?n ch?a đ?t đ??c đ?ng thu?n v? ngay sinh chinh th?c c?a Ngo đinh C?n. Cac ngu?n tan thanh 1911 đ?u ch? đ?a ra m?i n?m sinh ma khong co ngay sinh c? th?. Theo s? r?a t?i đ??c l?u gi? t?i Nha th? chinh toa Ph? Cam , Hu? thi ong C?n sinh ngay 1 thang 11 n?m 1910. ^[1] Tuy nhien thong tin nay mau thu?n v?i ngay sinh c?a anh ru?t ong la Ngo đinh Nhu . B?i vi theo thong tin chinh th?c, thi ong Nhu sinh ngay 7 thang 10 n?m 1910, nh? v?y khong th? nao ong C?n đ??c sinh sau ch?a đ?y 1 thang b?i cung m?t m? đ??c.
2. ^ Co m?t giai tho?i k? l?i r?ng Ngo đinh C?n đ?c bi?t sung bai ong gia Phu S?n c?a H?c Long h?i ( 黑龍會 , kokury?kai ^? ) , la m?t nhom ban quan s? theo ch? ngh?a dan t?c c?c đoan n?i ti?ng ? Nh?t B?n. Ong C?n th??ng k? v?i b?n be cac cau chuy?n v? chinh đ?ng H?c Long, v? phong thai c?a ong gia Phu S?n khi g?p Nh?t Hoang . Chinh vi v?y, b?n than ong C?n đoi khi c?ng t? x?ng la "ong gia Phu S?n". Xem: Phan V?n 1996 , tr. 24
3. ^ Nam Ngh?a la ten c? c?a Qu?ng Nam va Qu?ng Ngai ngay nay
4. ^ T?p ?m (襲蔭) la m?t t? c?, ch? m?t ng??i đ??c c?p ham ?m sinh (?生), ch? ng??i h?c tro đ??c h??ng s? che ch? c?a ong cha, do co cha ong la quan l?i c?p cao trong tri?u. Theo truy?n th?ng, ng??i con trai tr??ng đ??c h??ng t?p ?m , th?a h??ng h??ng h?a c?a cha m?.

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th? m?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ?c them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• D??ng Ph??c Thu (2006). T? ng?c Chin H?m va nh?ng đi?u it bi?t v? Ngo đinh C?n . Hu? : Nha xu?t b?n Thu?n Hoa. OCLC   124061551 .
• Ha Hoang (2002). Sai Gon đo?n k?t b?n tr??ng ca . Thanh ph? H? Chi Minh : Nha xu?t b?n V?n ngh?. OCLC   62718546 .
• Le Xuan Nhu?n (2002). "C?nh-sat-hoa", qu?c-sach y?u-t? c?a Vi?t-Nam C?ng-Hoa: h?i-ky . Alameda, California : Nha xu?t b?n Xay D?ng. ISBN   978-0-9665293-7-1 . OL   5883177W .
• Nguy?n đ?c Xuan (2000). H?i đap v? Tri?u Nguy?n va Hu? x?a . Thanh ph? H? Chi Minh : Nha xu?t b?n Tr?. OCLC   46707742 .
• Nguy?n V?n Minh (2004). Dong h? Ngo đinh: ??c m? ch?a đ?t . Garden Grove, California : Hoang Nguyen. OCLC   60788070 .
• Tr?n đ? (1989). Nh?ng bi ?n l?ch s? d??i ch? đ? Ngo đinh Di?m: h?i-ky . San Diego , California : Nha xu?t b?n M? Vi?t Nam. OCLC   68626030 .

“ Ngo đinh C?n ” la m?t bai vi?t ch?n l?c c?a Wikipedia ti?ng Vi?t. M?i b?n xem phien b?n đa đ??c binh ch?n vao ngay 27 thang 12 n?m 2020 va so sanh s? khac bi?t v?i phien b?n hi?n t?i.