Phan b? n?m 2005 c?a cac ng? h? chinh tren th? gi?i (vai tr??ng h?p la nhom ngon ng? đ?a ly, khong d?a tren "di truy?n"). Cac nhanh con c?a cac ng? h? đ??c l??c b?.
N?u mu?n chi ti?t h?n, xem
Distribution of languages on Earth
.
Ng? h?
hay
ng? t?c
, con g?i la
h? ngon ng?
hay
nhom ngon ng?
, la m?t t?p h?p cac
ngon ng?
đ??c g?p l?i d?a tren quan h? "di truy?n" (? đay đang dung v?i ngh?a bong ch? khong lien quan gi đ?n sinh h?c),
[1]
ngh?a la cac đ?c đi?m đ??c k? th?a t? m?t ngon ng? chung duy nh?t g?i la
ngon ng? nguyen th?y
(
proto-language
) hay
ngon ng? t? tien
. Cac ngon ng? phat sinh t? ngon ng? chung đo đ??c cac nha ngon ng? h?c g?i la cac
ngon ng? con gai
(
daughter language
). S? d? g?i la
h? ngon ng?
b?i vi no ph?n anh
mo hinh cay
trong nghien c?u
ngon ng? h?c l?ch s?
, co đi?m g?n gi?ng v?i
gia ph?
ho?c
cay phat sinh ch?ng lo?i
dung trong
sinh h?c ti?n hoa
.
Theo
Ethnologue
, s? l??ng ngon ng? s?ng c?a con ng??i tren th? gi?i la 7.139, phan b? ? 142 ng? h? khac nhau.
[2]
[3]
"Ngon ng? s?ng" la nh?ng ngon ng? v?n đ??c s? d?ng lam ph??ng ti?n giao ti?p chinh trong m?t nhom ng??i;
ngon ng? ch?t
la ngon ng? khong con ng??i noi;
ngon ng? tuy?t ch?ng
la ngon ng? khong con ng??i noi
va
khong co ngon ng? h?u du?. Ngoai ra, con m?t s? it cac ngon ng? ch?a đ??c nghien c?u chuyen sau đ? đ??c phan lo?i; đoi khi, con co c? cac ngon ng? ch?a đ??c bi?t đ?n va ch? đ??c noi b?i m?t c?ng đ?ng bi?t l?p nao đo.
S? phan lo?i va s?p x?p cac ngon ng? tren cac nhanh c?a m?t ng? h? ph?i d?a tren c? s? nganh
ngon ng? h?c so sanh
. Cac ngon ng? ch? em la cac ngon ng? co quan h? "di truy?n", b?t ngu?n t? m?t t? tien chung. Nh?ng ng??i noi cung m?t ng? h? thi đ??c g?i la m?t
c?ng đ?ng ngon ng?
. S? phan tach ngon ng? g?c thanh cac ngon ng? con x?y ra b?i s? tach bi?t đ?a ly ho?c tach bi?t cac c?ng đ?ng ngon ng?. T? đo ma cac nhanh d?n d?n phat tri?n thanh cac
ph??ng ng?
r?i thanh cac đ?n v? ngon ng? rieng bi?t. Cac ca nhan thu?c cac c?ng đ?ng ngon ng? khac nhau co th? ti?p nh?n ngon ng? t? m?t ng? h? khac thong qua qua trinh
d?ch chuy?n ngon ng?
.
[4]
Cac ngon ng? ch? em b?o l?u m?t s? đ?c đi?m nh?t đ?nh t? t? tien; t?c la cac đ?c đi?m c?a ngon ng? nguyen th?y ma khong do s? tinh c? ho?c s?
vay m??n
t? ngon ng? khac (con g?i la s? h?i t? ngon ng?). Cac nha ngon ng? h?c phan lo?i nhanh/nhom c?a m?t ng? h? d?a tren nh?ng đ?i m?i đ??c chia s?; t?c la cac đ?c đi?m chung c?a m?t s? ngon ng? nh?ng khong ph?i t?t c? ngon ng? trong ng? h?. Vi d?,
ng? t?c German
đ??c nhom l?i do chung chia s? v?n t? v?ng va cac đ?c đi?m ng? phap gi?ng nhau, khong hi?n di?n ?
ti?ng ?n-Au nguyen th?y
(ngon ng? t? tien c?a ng? t?c German
va
m?t s? ng? t?c khac). Nh?ng đ?c đi?m nay đ??c g?i la nh?ng đ?i m?i x?y ra rieng ? ti?ng Proto-German (ngon ng? t? tien c?a duy nh?t ng? t?c German va c?ng chinh la h?u du? c?a ti?ng Proto-?n-Au).
C?u truc c?a m?t ng? h?
[
s?a
|
s?a ma ngu?n
]
Ng? h? co th? đ??c chia thanh cac đ?n v? nh? h?n, đ??c g?i la cac
nhanh
vi ph??ng phap s? d?ng
mo hinh cay
trong
ngon ng? h?c l?ch s?
. M?t ng? h? đ??c g?i la
đ?n nganh
khi va ch? khi t?t c? cac ngon ng? thanh vien co ngu?n g?c t? m?t t? tien chung va t?t c? cac ngon ng? h?u du? đa đ??c ch?ng th?c c?a t? tien đo đ?u đ??c bao g?m trong ng? h?. (Thu?t ng? nay t??ng đ??ng v?i
Nhanh
trong sinh h?c.) M?t s? thu?t ng? con đ??c s? d?ng đ? ch? nhanh ngon ng? nh? h?n trong gi?i ngon ng? h?c Vi?t Nam la: ng? chi, ng? t?c, v.v
M?t s? nha phan lo?i h?c h?n ch? dung thu?t ng? h? ngon ng?, nh?ng v?n ch?a co quy ??c v? v?n đ? nay. Nh?ng ng??i dung thu?t ng? nh? v?y c?ng chia nh? cac nhanh thanh cac nhom (groups) r?i chia ti?p thanh cac ph?c h?p (complexes). H? cao nh?t th??ng đ??c g?i la nganh (
phylum
ho?c
stock
). Cac nhanh cang g?n nhau thi cac ngon ng? cang co m?i quan h? g?n g?i v?i nhau. T?c la n?u ngon ng? g?c tach ra lam b?n nhanh va m?t ngon ng? ch? em xu?t hi?n ? nhanh th? t? đo, thi hai ngon ng? ch? em nay co quan h? m?t thi?t v?i nhau h?n la ngon ng? t? tien chung đo.
Thu?t ng? macrofamily (lien h?) ho?c superfamily (sieu h?) đoi khi c?ng đ??c ap d?ng cho cac nhom ngon ng? đ??c đ? xu?t đ? g?p cac ng? h? l?n l?i. Tuy v?y c?ng ph?i noi r?ng, h?u h?t nh?ng
sieu h? ngon ng?
nay th??ng khong co c? s? hay b?ng ch?ng thuy?t ph?c d?a tren ngon ng? h?c.
M?t s? ng? h? g?n g?i, va nhi?u nhanh trong cac ng? h? l?n h?n, t?o nen m?t
day ph??ng ng?
(
dialect continuum
) khi?n ranh gi?i gi?a m?t
ph??ng ng?
va m?t
ngon ng?
tr? nen lu m?. Tuy nhien, khi s? khac bi?t ngon ng? gi?a cac vung ? hai đ?u c?c c?a day lien t?c tr? nen qua l?n đ?n m?c khong con
tinh thong hi?u l?n nhau
(mutual intelligibility), vi d?: ngoi lang A hi?u ti?ng noi c?a ngoi lang B, ngoi lang B hi?u ti?ng noi c?a ngoi lang C, nh?ng ngoi lang A l?i khong tai nao hi?u đ??c ti?ng noi c?a ngoi lang C, thi day lien t?c khong con đ??c coi la m?t ngon ng? đ?n l? n?a.
H?u het cac ngon ng? tren th? gi?i đ?u thu?c m?t ng? h? l?n hay nh? nao đo. Nh?ng ngon ng? khong co h? hang (ho?c ch?a đ??c ch?ng minh m?t cach thuy?t ph?c la thu?c v? m?t ng? h? nao đo) đ??c g?i la
ngon ng? tach bi?t
/bi?t l?p (
language isolate
), v? c? b?n la m?t ng? h? ch? bao g?m m?t duy nh?t ngon ng? ?y. Hi?n co kho?ng 129 ngon ng? tach bi?t đ??c bi?t đ?n.
[5]
Vi d? nh?
ti?ng Basque
? chau Au,
ti?ng Purepecha
? mi?n tay Mexico, v.v. T?t nhien, nh?ng ngon ng? nay hoan toan co kh? n?ng thu?c v? m?t ng? h? l?n h?n, nh?ng do th?i gian phan tach đa t? r?t xa x?a nen chung khong con đ? l?i d?u v?t nao; do v?y, nh?ng ngon ng? nay s? v?n đ??c coi la tach bi?t ch?ng nao ta khong co cac b?ng ch?ng m?i.
Ng??i ta th??ng hi?u l?m r?ng cac bi?t ng? đ??c phan lo?i nh? v?y la do chung ta khong co đ? d? li?u ngon ng? h?c. đi?u nay hoan toan sai, vi m?t ngon ng? bi?t l?p đ??c phan lo?i nh? v?y chinh la do ta đa bi?t qua đ? v? ngon ng? đo r?i, nen m?i đem đi so sanh v?i cac ngon ng? khac đ??c.
[5]
M?t ngon ng? t?o thanh m?t nhanh rieng trong m?t ng? h?, ch?ng h?n nh?
ti?ng Albania
va
ti?ng Armenia
c?a ng? h? ?n-Au, đoi khi c?ng đ??c g?i la ngon ng? bi?t l?p, nh?ng y ngh?a c?a t? "bi?t l?p" trong tr??ng h?p nay hoan toan khac, ? đay nh?m nh?n m?nh s? tach bi?t c?a chung kh?i cac nhanh khac trong cung m?t ng? h?. Ng??c l?i, ti?ng Basque la m?t ngon ng? bi?t l?p tuy?t đ?i: no ch?a đ??c ch?ng minh lien quan đ?n b?t k? ngon ng? hi?n đ?i nao khac.
M?t ngon ng? nguyen th?y, s? ng? (
proto-language
) hay ngon ng? m? la t? tien c?a t?t c? cac ngon ng? trong m?t ng? h?. T? tien chung c?a m?t ng? h? hi?m khi đ??c ch?ng th?c v?i v?n li?u h?n hoi, vi nh?ng ngon ng? nay đ??c noi vao th?i đi?m c?ng đ?ng noi ch?a ghi chep l?i ho?c khong bi?t ghi chep. Tuy v?y, cac nha ngon ng? h?c co th? v?n d?ng
ph??ng phap so sanh
(so sanh nhi?u ngon ng? v?i nhau đ? tim ra cac quy lu?t, đi?m t??ng đ?ng r?i suy lu?n đ? tim ra ngu?n g?c chung) đ? ph?c d?ng l?i ngon ng? nguyen th?y. Ph??ng phap nay đ??c ap d?ng l?n đ?u tien b?i nha ngon ng? h?c
August Schleicher
vao th? k? 19. Vi d?, t? tien chung co th? đ??c ph?c d?ng c?a
ng? h? ?n-Au
đ??c g?i la
ti?ng ?n-Au nguyen th?y
v.v. Cac v?n li?u ghi chep th? ti?ng gi? đ?nh nay ch?a t?ng t?n t?i nh?ng nh? ph??ng phap so sanh, ta đa co th? suy đoan đ??c h? th?ng am thanh c?a ngon ng? đa ch?t t? lau nay.
Ethnologue
24 (2021) li?t ke cac ng? h? ch?a it nh?t 1% trong s? 7.139 ngon ng? đa bi?t tren th? gi?i sau đay:
- Niger?Congo
(1.542 ngon ng?) (21,7%)
- Nam đ?o
(1.257 ngon ng?) (17,7%)
- Lien New Guinea
(482 ngon ng?) (6,8%)
- Han-T?ng
(455 ngon ng?) (6,4%)
- ?n-Au
(448 ngon ng?) (6,3%)
- Uc
[
ch?a ro
] (381 ngon ng?) (5,4%)
- Phi-A
(377 ngon ng?) (5,3%)
- Nin-Sahara
[
ch?a ro
] (206 ngon ng?) (2,9%)
- Oto-Mangue
(178 ngon ng?) (2,5%)
- Nam A
(167 ngon ng?) (2,3%)
- Thai?Kadai
(91 ngon ng?) (1,3%)
- Dravidia
(86 ngon ng?) (1,2%)
- Tupi
(76 ngon ng?) (1,1%)
Glottolog
4.4 (2021) li?t ke cac ng? h? l?n sau, g?m 8494 ngon ng?:
- đ?i Tay D??ng?Congo
(1.403 ngon ng?)
- Nam đ?o
(1.274 ngon ng?)
- ?n-Au
(583 ngon ng?)
- Han-T?ng
(497 ngon ng?)
- Phi-A
(377 ngon ng?)
- Lien New Guinea
h?t nhan (317 ngon ng?)
- Pama?Nyungar
(250 ngon ng?)
- Oto-Mangue
(181 ngon ng?)
- Nam A
(157 ngon ng?)
- Thai?Kadai
(95 ngon ng?)
- Dravidia
(79 ngon ng?)
- Arawak
(77 ngon ng?)
- Mande
(75 ngon ng?)
- Tupi
(71 ngon ng?)
S? l??ng ngon ng? dao đ?ng tuy thu?c vao cach phan bi?t ph??ng ng? va ngon ng?; vi d?, nha ngon ng? h?c
Lyle Campbell
ch? cong nh?n 27 ngon ng? thu?c h? Oto-Mangue; du r?ng Campbell,
Ethnologue
va
Glottolog
khong đ?ng quan đi?m v? ngon ng? nao đ??c g?p vao h? nay.
D??i đay la danh sach li?t ke cac ng? h? khong ph?i ngon ng? ky hi?u:
S? đ? phan b? ng? h? t?i chau Phi
S? đ? phan b? ng? h? Nam đ?o
S? đ? phan b? ng? h? t?i đong Nam A l?c đ?a
S? đ? phan b? cac nhanh l?n c?a ng? h? Dravidia
S? đ? phan b? cac nhanh chinh c?a h? ?n-Au t?i đ?i l?c
A-Au
S? đ? phan b? cac ngon ng? Altai t?i đ?i l?c A-Au
Cac ngon ng? b?n đ?a c?a Papua
Cac ngon ng? b?n đ?a c?a Uc
Phan b? c?a cac ngon ng? th?i k? ti?n th?c dan phia b?c Mexico
Cac ng? h? l?n t?i Nam M?
Danh phap
|
S? ngon ng? hi?n t?i
|
S? ng??i noi hi?n t?i
[6]
|
Phan b? đ?a ly
|
Ng? h? cao h?n đ??c đ? xu?t
|
Ng? h? Phi-A
|
366
|
499.294.669
|
Chau Phi
,
A-Au
|
|
Ng? h? Niger?Congo
(đ? xu?t)
|
1.524
|
519.814.033
|
Chau Phi
|
|
Nhom ngon ng? đ?i Tay D??ng-Congo
|
1.453
|
500.000.000
|
Chau Phi
|
Niger?Congo
|
|
Ng? h? Mande
|
50
|
27.003.000
|
Chau Phi
|
Niger?Congo
|
|
Ng? h? Dogon
|
19
|
630.820
|
Chau Phi
|
Niger?Congo
|
|
Ng? h? Ijoid
|
10
|
3.221.650
|
Chau Phi
|
Niger?Congo
|
Ng? h? Ubangi
|
27
|
2.500.000
|
Chau Phi
|
Niger?Congo
|
|
Ng? h? Khoe?Kwadi
|
12
|
337.337
|
Chau Phi
|
Khoisan
(l?i th?i)
|
|
Ng? h? Kx?a
|
4
|
104.000
|
Chau Phi
|
Khoisan
(l?i th?i)
|
|
Ng? h? Tuu
|
2
|
2.500
|
Chau Phi
|
Khoisan
(l?i th?i)
|
Ng? h? Nin-Sahara
(đ? xu?t)
|
199
|
53.359.610
|
Chau Phi
|
|
Ng? h? Berta
|
3
|
1.800.000
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
Ng? h? B?aga
|
5
|
253.680
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
Ng? h? Fur
|
2
|
786.900
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
Ng? h? Kadu
|
6
|
120.600
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
Ng? h? Koman
|
5
|
94.000
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
Ng? h? Kunama
|
2
|
244.570
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
Ng? h? Kuliak
|
3
|
14.070
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
Ng? h? Maban
|
9
|
1.115.260
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
Ng? h? Sahara
|
10
|
10.940.500
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
Nhom ngon ng? Songhay
|
11
|
3.228.000
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
|
Ng? h? Trung Sudan
|
65
|
9.145.280
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
|
Ng? h? đong Sudan
|
94
|
35.692.310
|
Chau Phi
|
Nin-Sahara
|
|
Ng? h? ?n-Au
|
448
|
3.237.999.904
|
A-Au
|
|
Ng? h? Tyrseni
|
(3)
|
tuy?t ch?ng
|
A-Au
|
|
Ng? h? Ural
|
37
|
20.716.457
|
A-Au
|
|
Ng? h? Turk
|
35
|
179.945.933
|
A-Au
|
Altai
(b? bac b?)
|
|
Ng? h? Hurro-Urartia
|
2
|
tuy?t ch?ng
|
A-Au
|
|
Ng? h? Tay B?c Kavkaz
|
4
|
1.655.000
|
A-Au
|
Kavkaz
|
|
Ng? h? đong B?c Kavkaz
|
29
[7]
|
4.155.258
|
A-Au
|
Kavkaz
,
Alarodian
|
|
Ng? h? Kartvelia
|
5
|
4.850.000
|
A-Au
|
|
Ng? h? Dravida
|
84
|
252.807.610
|
A-Au
|
|
Ng? h? Onge
|
2
|
296
|
A-Au
|
|
Ng? h? Enisei
|
2
|
211
|
A-Au
|
Dene?Yeniseian
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Yukaghir
|
2
|
740
|
A-Au
|
|
Ng? h? Han-T?ng
|
453
|
1.385.995.195
|
A-Au
|
|
Ng? h? H'Mong-Mi?n
|
38
|
9.332.070
|
A-Au
|
|
Nhom ngon ng? Siangic
|
2
|
3.500
|
A-Au
|
Han-T?ng
|
|
Ng? h? Digaro
|
2
|
46.000
|
A-Au
|
Han-T?ng
|
|
Nhom ngon ng? Kho-Bwa
|
5
|
9.000
|
A-Au
|
Han-T?ng
|
|
Ng? h? Kra-Dai
|
94
|
81.549.828
|
A-Au
|
Nam đ?o-Tai
|
|
Ng? h? Nam A
|
169
|
116.323.040
|
A-Au
|
|
Ng? h? Nam đ?o
|
1.223
|
325.862.510
|
Chau Phi
,
A-Au
,
Chau đ?i D??ng
|
Nam đ?o-Tai
|
|
Ng? h? Tungus
|
11
|
55.800
|
A-Au
|
Altai
(b? bac b?)
|
|
Ng? h? Mong C?
|
13
|
7.269.480
|
A-Au
|
Altai
(b? bac b?)
|
|
Ng? h? Tri?u Tien
|
2
|
77.269.890
|
A-Au
|
Altai
(b? bac b?)
|
|
Ng? h? Nivkh
|
2
|
200
|
A-Au
|
|
Ng? h? Nh?t B?n
|
12
|
129.240.180
|
A-Au
|
Altai
(b? bac b?)
|
|
Ng? h? Ainu
|
3
|
2
|
A-Au
|
Altai
(b? bac b?)
|
|
Ng? h? Chukotka-Kamchatka
|
5
|
6.875
|
A-Au
|
|
Ng? h? Lien New Guinea
|
476
|
3.540.024
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Baining
|
6
|
13.800
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Th??ng Tami
|
15
|
17.080
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Trung Solomon
|
4
|
14.810
|
New Guinea
|
|
Ng? h? đong Bird's Head ? Sentani
(đ? xu?t)
|
8
|
71.730
|
New Guinea
|
Tay Papua m? r?ng
|
Ng? h? Oriomo
|
4
|
6.760
|
New Guinea
|
Ng? h? đong V?nh Geelvink
|
12
|
8.005
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Fas
|
2
|
2.840
|
New Guinea
|
Left May ? Kwomtari
,
Kwomtari?Fas
|
Ng? h? Kwomtari
|
3
|
1.510
|
New Guinea
|
Left May ? Kwomtari
,
Kwomtari?Fas
|
|
Ng? h? Lakes Plain
|
19
|
8.455
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Left May
|
6
|
2.005
|
New Guinea
|
Left May ? Kwomtari
|
Ng? h? Mairasi
|
3
|
4.385
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Nimboran
|
5
|
8.500
|
New Guinea
|
|
Ng? h? B?c Bougainville
|
4
|
10.020
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Piawi
|
2
|
2.600
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Ramu ? H? Sepik
(đ? xu?t)
|
32
|
65.830
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Senagis
|
2
|
2.960
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Sepik
(đ? xu?t)
|
55
|
162.704
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Skou
|
8
|
5.665
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Nam Bougainville
|
9
|
68.700
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Tor?Kwerba
|
24
|
16.195
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Torricelli
|
57
|
113.705
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Lien-Fly ? Song Bulaka
(đ? xu?t)
|
22
|
16.312
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Yele ? Tay New Britain
(đ? xu?t)
|
3
|
6.550
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Tay Papua
(đ? xu?t)
|
23
|
269.425
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Yuat
|
6
|
7.700
|
New Guinea
|
|
Ng? h? Pama?Nyungar
|
300
|
23.539
|
Uc
|
|
Ng? h? Arnhem Land
(đ? xu?t)
|
7
|
1.811
|
Uc
|
|
Ng? h? Bunuban
|
2
|
100
|
Uc
|
|
Ng? h? Gunwinyguan
|
5
|
1.314
|
Uc
|
|
Ng? h? Jarrakan
|
3
|
130
|
Uc
|
|
Ng? h? Limilngan
(đ? xu?t)
|
1
|
23
|
Uc
|
|
Ng? h? Mirndi
|
3
|
261
|
Uc
|
|
Ng? h? Nyulnyula
|
3
|
94
|
Uc
|
|
Ng? h? Nam Daly
(đ? xu?t)
|
2
|
1.980
|
Uc
|
|
Ng? h? Tangkic
|
3 ho?c 4
|
73
|
Uc
|
|
Ng? h? Wagaydyic
|
2
|
5
|
Uc
|
|
Ng? h? Tay Daly
|
3
|
21
|
Uc
|
|
Ng? h? Worrorra
|
3
|
108
|
Uc
|
|
Ng? h? Eskimo-Aleut
|
10
|
108.705
|
B?c M?
,
A-Au
|
|
Ng? h? Na-Dene
|
44
|
208.552
|
B?c M?
|
Dene-Enisei
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Penutian
(đ? xu?t)
|
16
|
3.513
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Tsimshian
|
4
|
2.910
|
B?c M?
|
Penutian
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Wakasha
|
6
|
710
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Salish
|
25
|
1.969
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Chimakuan
|
2
|
3
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Chinook
|
4
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
Penutian
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Kalapuya
|
3
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
Penutian
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Coosan
|
2
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
Penutian
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Cao nguyen Penutian
|
4
|
145
|
B?c M?
|
Penutian
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Hokan
(đ? xu?t)
|
21
|
7.171
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Shastan
|
4
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
Hokan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Palaihnih
|
2
|
10
|
B?c M?
|
Hokan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Yuki?Wappo
(đ? xu?t)
|
2
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Pomo
|
7
|
47
|
B?c M?
|
Hokan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Wintua
|
1
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
Penutian
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Maidua
|
4
|
3
|
B?c M?
|
Penutian
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Yok-Utia
(đ? xu?t)
|
42
|
35
|
B?c M?
|
Penutian
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Utia
|
11
|
18
|
B?c M?
|
Yok-Utian
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Yokuts
|
4
|
50
|
B?c M?
|
Yok-Utian
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Chumasha
|
6
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Takic
|
6
|
35
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Ute-Aztec
|
58
|
1.910.442
|
B?c M?
|
Aztec?Tanoan
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Yuman?Cochimi
|
12
|
3.710
|
B?c M?
|
Hokan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Sioux
|
14
|
33.399
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Algic
|
41
|
214.768
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Keres
|
2
|
10.670
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Kiowa?Tanoan
|
6
|
6.000
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Caddoa
|
5
|
46
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Comecruda
|
3
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Totonac
|
12
|
282.250
|
B?c M?
|
Totozoque
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Oto-Mangue
|
176
|
1.678.214
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Mixe?Zoque
|
17
|
153.612
|
B?c M?
|
Totozoque
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Tequistlatec
|
3
|
5.494
|
B?c M?
|
Hokan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Muskogean
|
6
|
15.640
|
B?c M?
|
V?nh
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Maya
|
31
|
6.522.182
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Xinca
|
(.)
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
đ?i-Chibchan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Jicaque
|
2
|
500
|
B?c M?
|
Hokan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Lenca
|
2
|
tuy?t ch?ng
|
B?c M?
|
đ?i-Chibchan
,
Hokan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Misumalpa
|
5
|
709.000
|
B?c M?
|
đ?i-Chibchan
,
Hokan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Iroquois
|
9
|
14.543
|
B?c M?
|
|
Ng? h? Arawak
|
54
|
699.709
|
B?c M?
,
Nam M?
|
|
Ng? h? Chibchan
|
20
|
306.267
|
B?c M?
,
Nam M?
|
đ?i-Chibchan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Choco
|
7
|
114.600
|
B?c M?
,
Nam M?
|
|
Ng? h? Carib
|
29
|
67.376
|
B?c M?
,
Nam M?
|
Je?Tupi?Carib
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Jirajaran
|
3
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Timote
|
(2)
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Barbacoan
|
3
|
24.800
|
Nam M?
|
đ?i-Paesan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Esmeralda?Yaruroan
(đ? xu?t)
|
1
|
6.000
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Jivaroan
|
4
|
89.630
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Catacaoan
|
(3)
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
Sechura?Catacao
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Chimuan
(đ? xu?t)
|
(3)
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Canari?Puruha
(đ? xu?t)
|
2
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
Chimuan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Quechua
|
45
|
7.768.820
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Aymara
|
3
|
2.808.740
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Uru?Chipaya
|
2
|
1.200
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Huarpe
|
3
|
?
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Araucania
|
2
|
262.000
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Chonan
|
(6)
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
Moseten?Chonan
,
đ?i-Panoan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Alacalufan
|
1
|
12
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Guajiboan
|
5
|
39.290
|
Nam M?
|
|
Ng? h? đ?i-Puinavean
(đ? xu?t)
|
1
|
3.000
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Tiniguan
|
2
|
1
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Kakua-Nukak
|
2
|
610
|
Nam M?
|
đ?i-Puinavean
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Otomakoan
|
2
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
đ?i-Otomakoan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Piaroa?Saliban
(đ? xu?t)
|
3
|
18.630
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Piaroan
|
2
|
14.870
|
Nam M?
|
Piaroa?Saliban
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Nadahup
|
4
|
2.894
|
Nam M?
|
đ?i-Puinavean
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Yanomaman
|
4
|
31.670
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Arutani?Sape
(đ? xu?t)
|
2
|
47
|
Nam M?
|
đ?i-Puinavean
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Andoque?Urequena
(đ? xu?t)
|
2
|
370
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Tucanoan
|
23
|
30.308
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Boran
|
2
|
1.500
|
Nam M?
|
Bora?Witoto
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Witotoan
|
7
|
17.478
|
Nam M?
|
Bora?Witoto
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Peba?Yaguan
|
1
|
5.700
|
Nam M?
|
Saparo?Yawan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Zaparo
|
3
|
90
|
Nam M?
|
Saparo?Yawan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Tequiraca?Canichana
(đ? xu?t)
|
(2)
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Hibito?Cholon
(đ? xu?t)
|
2
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Cahuapanan
|
2
|
10.370
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Ticuna?Yuri
(đ? xu?t)
|
2
|
48.580
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Panoan
|
25
|
48.557
|
Nam M?
|
Pano-Tacanan
,
đ?i-Panoan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Tacanan
|
6
|
2.982
|
Nam M?
|
Pano-Tacanan
,
đ?i-Panoan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Arawa
|
8
|
5.870
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Katukinan
|
2
|
10
|
Nam M?
|
Harakmbut?Katukinan
,
đ?i-Puinavean
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Harakmbut
|
2
|
2.220
|
Nam M?
|
Harakmbut?Katukinan
,
đ?i-Otomakoan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Moseten
|
1
|
5.320
|
Nam M?
|
Moseten?Chonan
,
đ?i-Panoan
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Tupi
|
66
|
5.026.502
|
Nam M?
|
Je?Tupi?Carib
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Chapacura
|
4
|
2.019
|
Nam M?
|
Wamo?Chapakura
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Mura
|
1
|
360
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Jabutian
|
2
|
40
|
Nam M?
|
đ?i-Je
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Katembri?Taruma
(đ? xu?t)
|
1
|
10
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Nambikwaran
|
6
|
1.068
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Bororoan
|
3
|
1.392
|
Nam M?
|
đ?i-Je
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Zamucoan
|
2
|
5.900
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Maskoy
|
6
|
20.728
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Mataco
|
7
|
60.280
|
Nam M?
|
Mataco?Guaicuru
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Guaicuruan
|
4
|
49.350
|
Nam M?
|
Mataco?Guaicuru
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Lule?Vilela
(đ? xu?t)
|
2
|
10
|
Nam M?
|
|
Ng? h? đ?i-Je
(đ? xu?t)
|
?
|
51.093
|
Nam M?
|
Je?Tupi?Carib
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Je
|
16
|
56.060
|
Nam M?
|
đ?i-Je
,
Je?Tupi?Carib
(r?t kh? thi)
|
|
Ng? h? Charrua
|
(10)
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
|
Ng? h? Kamaka
|
4
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
đ?i-Je
(con tranh cai)
|
|
Ng? h? Maxakalian
|
5
|
1.270
|
Nam M?
|
đ?i-Je
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Krenak
|
3
|
10
|
Nam M?
|
đ?i-Je
(tranh cai)
|
|
Ng? h? Puria
|
2
|
tuy?t ch?ng
|
Nam M?
|
đ?i-Je
(tranh cai)
|
|
Ngon ng? ph? tr? qu?c t?
|
49
|
2.000.000
|
Toan c?u
?
|
|
- Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition.
- Boas, Franz (1911).
Handbook of American Indian languages
. Bureau of American Ethnology, Bulletin 40.
1
. Washington: Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology.
ISBN
0-8032-5017-7
.
- Boas, Franz. (1922).
Handbook of American Indian languages
(Vol. 2). Bureau of American Ethnology, Bulletin 40. Washington, D.C.: Government Print Office (Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology).
- Boas, Franz. (1933).
Handbook of American Indian languages
(Vol. 3). Native American legal materials collection, title 1227. Gluckstadt: J.J. Augustin.
- Campbell, Lyle. (1997).
American Indian languages: The historical linguistics of Native America
. New York: Oxford University Press.
ISBN
0-19-509427-1
.
- Campbell, Lyle; & Mithun, Marianne (Eds.). (1979).
The languages of native America: Historical and comparative assessment
. Austin: University of Texas Press.
- Goddard, Ives (Ed.). (1996).
Languages
. Handbook of North American Indians (W. C. Sturtevant, General Ed.) (Vol. 17). Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
ISBN
0-16-048774-9
.
- Goddard, Ives. (1999).
Native languages and language families of North America
(rev. and enlarged ed. with additions and corrections). [Map]. Lincoln, NE: University of Nebraska Press (Smithsonian Institution). (Updated version of the map in Goddard 1996).
ISBN
0-8032-9271-6
.
- Gordon, Raymond G., Jr. (Ed.). (2005).
Ethnologue: Languages of the world
(15th ed.). Dallas, TX: SIL International.
ISBN
1-55671-159-X
. (Online version:
Ethnologue: Languages of the World
).
- Greenberg, Joseph H. (1966).
The Languages of Africa
(2nd ed.). Bloomington: Indiana University.
- Harrison, K. David. (2007)
When Languages Die: The Extinction of the World's Languages and the Erosion of Human Knowledge
. New York and London: Oxford University Press.
- Mithun, Marianne. (1999).
The languages of Native North America
. Cambridge: Cambridge University Press.
ISBN
0-521-23228-7
(hbk);
ISBN
0-521-29875-X
.
- Ross, Malcolm. (2005). "
Pronouns as a preliminary diagnostic for grouping Papuan languages
L?u tr?
2004-06-08 t?i
Wayback Machine
". In:
Andrew Pawley
, Robert Attenborough, Robin Hide and Jack Golson, eds,
Papuan pasts: cultural, linguistic and biological histories of Papuan-speaking peoples
(PDF)
- Ruhlen, Merritt. (1987).
A guide to the world's languages
. Stanford: Stanford University Press.
- Sturtevant, William C. (Ed.). (1978?present).
Handbook of North American Indians
(Vol. 1?20). Washington, D.C.: Smithsonian Institution. (Vols. 1?3, 16, 18?20 not yet published).
- Voegelin, C. F. & Voegelin, F. M. (1977).
Classification and index of the world's languages
. New York: Elsevier.