Hinh t??ng con h? hay Chua s?n lam đa xu?t hi?n t? lau đ?i va g?n bo v?i l?ch s? c?a loai ng??i . Trong nhi?u n?n v?n hoa khac nhau th? gi?i , hinh ?nh con h? g?i len nh?ng lien t??ng v? s?c m?nh, s? thanh th?, oai linh, v? đ?p r?c r? nh?ng đ?y bi hi?m, s? uy?n chuy?n v?i c? th? v?n v?n th?p thoang l??n song c?ng nh? tinh hung han, thu tinh c?a m?t da thu la đ?ng v?t s?n m?i hang đ?u va c?ng la m?t bi?u t??ng c?a đ?ng c?p chi?n binh ^[1] đ?ng th?i toat len v? đ?p khoi v? va s?c m?nh. ^{[2] [3]}

H? đ??c mieu t? nhi?u trong v?n h?c c?a cac n??c.

Ph??ng đong [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trung Qu?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong v?n h?c Trung Hoa, h? xu?t hi?n trong nhi?u tac ph?m kinh đi?n nh?: Tay Du Ky (h? đong vai tro la nh?ng con yeu quai h?i ng??i), trong đo h? xu?t hi?n va t?n cong đ??ng Tam T?ng khi ong nay chu?n b? qua bien gi?i đ?i đ??ng, sau đo đ??c m?t ng??i th? s?n ? bien gi?i gi?i c?u va gi?t ch?t con h?. L?n th? hai, con h? t?n rinh t?n cong đ??ng Tam T?ng thi b? Ton Ng? Khong đanh ch?t, Ng? Khong đa l?y da con h? đ? lam ao m?c va b? da h? nay theo Ton Ng? Khong su?t qua trinh đi th?nh kinh. M?t l?n khac, đ??ng Tam T?ng t?ng b? con yeu tinh phu phep bi?n thanh h?. Va con h? đang chu y nh?t la con h? tinh trong l?t yeu quai đ?o s? ? n??c Xa Tri g?m D??ng L?c đ?i Tien (con De), H? L?c đ?i Tien (h?) va L?c L?c đ?i Tien (con h??u)

Tam Qu?c Di?n ngh?a v?i vi?c lam n?n cho nh?ng anh hung xu?t hi?n, trong tac ph?m nay co k? v? m?t tr?n đanh c?a quan Th?c v?i quan Nam Man trong đo, quan Nam Man đa dung cac loai da thu, r?n r?t trong đo co h? đ? t?n cong quan Th?c. Trong tac ph?m nay ngoai Ng? H? t??ng , con co V??ng Song vien t??ng đ??c mo t? la than hinh dai chin th??c, l?ng g?u, minh h?, m?t đen nh?ng con ng??i vang va đ??c phong la H? oai t??ng quan. Tac ph?m Th?y H? v?i hinh t??ng tr? danh Vo Tong đa h? tren đ?i C?nh D??ng ngoai ra h? con đ??c mo t? qua vi?c ?n th?t m? c?a Ly Qu? va ong nay đa tr? thu b?ng cach tim v? hang c?p gi?t h? bao thu cho m? c?a minh.

Trong đi?n tich Vo Tong đa h?, cau chuy?n c? th? la khi Vo Tong tren đ??ng v? que th?m anh, khi đi ngang qua huy?n D??ng C?c (nay la thanh ph? Li?u thanh ), ong ghe vao m?t t?u quan, ben ngoai ghi la "U?ng 3 chen khong nen qua đ?i". Vo Tong la m?t ng??i me r??u, th?y dong ch? nay r?t kho ch?u, h?i t?i sao thi ch? quan k? co chuy?n con h? thanh tinh chuyen ?n th?t ng??i tren đ?i C?nh D??ng , ai u?ng qua say khong nen đi qua đo. Vo Tong nghe v?y r?t ph?n n?, u?ng m?t m?ch h?t r??u trong quan. Chi?u hom đo, ong đang trong c?n say, m?t minh c?m g?y len đ?i tim H?. S?m hom sau g?p H?, ong c?m g?y v?n v?i manh thu t?i t?i. đ?n luc tr?i ch?ng v?ng sang, sau khi dung nhi?u m?u k? ma khong đ??c, ong v?t g?y, m?t tay nh?n đ?u h? xu?ng đ?t, m?t tay đ?m, con h? b? đ?u ch?t t??i. ^[4]

Vi?t Nam [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Hinh t??ng con h? c?ng xu?t hi?n nhi?u qua v?n h?c Vi?t Nam, ^[5] ben c?nh nh?ng cau chuy?n c? tich xu?t hi?n t? lau nh? nh? Tri khon c?a ta đay , Coc ki?n tr?i , Th? r?ng va hum xam , Con h? co la gan chu?t nh?t , Meo v?n hoan meo , thi h? con đ??c nh?c đ?n trong cac tac ph?m v?n h?c th?i c? nh?: H?ch t??ng s? c?a Tr?n H?ng đ?o , Thu?t hoai c?a Ph?m Ng? Lao , L?nh Nam Chich Quai , Manh h? hanh" (Bai hanh v? con h? d?) c?a nha th? Nguy?n Hanh (nha th?) , Truy?n Ki?u c?a Nguy?n Du , L?c Van Tien c?a Nguy?n đinh Chi?u . C?ng nh? nh?ng tac ph?m th?i k? c?n đ?i va hi?n đ?i nh?: Th?n H? c?a Tchya , đ??ng R?ng c?a Lan Khai , Nh?t ky trong tu c?a H? Chi Minh , Tay Ti?n c?a Quang D?ng (v?i cau th?: đem đem M??ng H?ch c?p treu ng??i ), Nh? nh?ng ng?n gio Hua Tat c?a Nguy?n Huy Thi?p va đ?c bi?t la bai th? Nh? r?ng c?a Th? L? khi tac gi? mo t? chan th?c c?nh m?t con h? trong v??n bach thu va hinh dung ra hinh ?nh c?a no khi t? do trong r?ng, thong qua hinh ?nh con h?, Th? L? dung đ? bi?u t??ng v? hinh ?nh c?a m?t đ?t n??c, dan t?c Vi?t Nam đang th?i k? Phap thu?c . Trong đo cau than th? Than oi, th?i oanh li?t nay con đau! đa tr? nen tr? danh. ^[5]

Trong truy?n c? tich Tri khon c?a ta đay ng??i Vi?t đa ly gi?i s? tich c?a nh?ng hinh thu v?n v?n tren minh h?, con h? đ??c đong vai tro la k? x?u va truy?n nh?m đ? cao tri khon c?a con ng??i trong cong cu?c ch?ng l?i nh?ng loai thu gi? trong đo con h? hi?n lanh, d?i d?t, b? ng??i l?a. Trong truy?n coc ki?n tr?i thi h? đong vai tro quan tr?ng, la m?t trog nh?ng con v?t theo coc len thien đinh đ? ki?n tr?i, h? đong vai tro quan tr?ng khi la con v?t m?nh nh?t trong đoan quan c?a nhan gian, chinh h? đa xe xac thien loi bu?c Ng?c Hoang ph?i đi?u đinh v?i đoan quan c?a nhan gian.

Trong cau chuy?n Chu Cu?i , k? vi?c Cu?i vao r?ng sau tim cay thi trong th?y m?t cai hang c?p, co b?n con c?p con đang v?n nhau. Cu?i li?n xong đ?n vung riu b? cho m?i con m?t nhat l?n quay tren m?t đ?t. Nh?ng v?a luc đo, c?p m? c?ng v? t?i n?i. Nghe ti?ng g?m kinh h?n ? sau l?ng, Cu?i ch? k?p qu?ng riu leo tho?t len ng?n m?t cay cao. T? tren nhin xu?ng, Cu?i th?y c?p m? l?ng l?n tr??c đan con đa ch?t. Nh?ng ch? m?t lat, c?p m? l?ng l?ng đi đ?n m?t g?c cay g?n ch? Cu?i ?n, đ?p l?y m?t it la r?i tr? v? nhai va m?m cho con. Ch?a đ?y ?n gi?p mi?ng tr?u, b?n con c?p con đa v?y đuoi s?ng l?i, khi?n cho Cu?i vo cung s?ng s?t. Ch? cho c?p m? tha con đi n?i khac, Cu?i m?i l?n xu?ng tim đ?n cay l? kia đao g?c vac v?.

Ngoai ra trong nhi?u truy?n k? dan gian, c?p đong vai th?n c?u tinh, nh? trong T?ng Tran Cuc Hoa đ??c truy?n t?ng trong gi?i ng??i Kinh l?n ng??i Th??ng phia B?c, theo đo mo t? chi ti?t S?n Th?n th??ng tinh bi?n thanh manh h?, tinh nguy?n mang th? Cuc Hoa sang T?n. Trong cau chuy?n Tho?i Khanh, Chau Tu?n , h? xu?t hi?n gi?a r?ng khuya, c?p cong Tho?i Khanh va m? ch?ng sang t?n n??c T? đ? tim ch?ng. Giai tho?i Con h? co ngh?a đa đ??c đ?a vao Sach giao khoa ? Vi?t Nam cho th?y h? c?ng la con v?t co tinh ngh?a, bi?t đ?n ?n x?ng đang ng??i đa giup đ? minh. ^[5]

Trong tu?ng hat b?i H? Thanh Nhan, th? k? XIX c?ng co k? chuy?n h? sinh ra ng??i. Truy?n dan gian co Ong Nghe hoa c?p ch? di?u nh?ng ng??i ch?a đ? ong Nghe đa đe hang t?ng. Giai tho?i v? bac Ba Phi(Nguy?n Long Phi, 1884-1964) ? Ca Mau con co chuy?n b?t c?p xay lua, x? an c?p, ^{[5] [6]} ng??i ta c?ng k? cau chuy?n v? vi?c bac Ba Phi t?ng đanh b?i h? d?, theo đo, ? vung U Minh co con h? đ?c r?t khon ngoan, nhi?u ng??i l?c chan trong r?ng th??ng m?t tich m?t cach bi ?n ma ng??i ta nghi b? no ?n th?t, sau nay khi no b?t m?t ng??i ph? n? đang lam ru?ng thi bac Ba Phi đ??c m?i t?i đ? đanh h? con h? d? nay, m?t cu?c chi?n quy?t li?t đa x?y ra va bac Ba Phi đa đanh th?ng con h?. ^[7]

Trong truy?n L?c van Tien h? c?ng đ??c b? tri xu?t hi?n ba l?n m?t l?n c?i troi cho ti?u đ?ng va đ?a ra đ?i l?, m?t l?n d??i d?ng du th?n đ?a Van Tien ra kh?i hang Th??ng Tong va l?n cu?i, c?p b?t hai m? con Th? Loan b? l?i trong hang Th??ng Tong đ? qu? bao nh?ng khong ?n th?t. Tac ph?m nay, Nguy?n đinh Chi?u đa mo t? v? h? tren goc đ? cai nhin c?a nhan dan Nam b?, theo đo hai di?n m?o: khuon m?t t? nhien la ac thu vi Tren c? b?n, c?p v?n la ac thu ?n th?t ng??i do đo Tr?nh Ham m?i b?t ti?u đ?ng troi vao g?c cay đ? tr??c cho hum c?p ?n may/H?i Tien ph?i d?ng m?u nay m?i xong/Van Tien ng?i nh?ng đ?i trong/Tr?nh Ham v? noi ti?u đ?ng c?p ?n (Truy?n L?c Van Tien cau 875-878) va khuon m?t c?u tinh, l?i la m?t nhan v?t h? c?u co suy tinh khi hanh đ?ng: S?n quan ghe l?i m?t ben/C?n day m? troi cong len ra đang.

Nha v?n Tchya đa ph?n anh hinh t??ng con h? vao ti?u thuy?t Th?n H? xu?t b?n n?m 1937 , va Ai hat gi?a r?ng khuya vao n?m 1942 c?a tac gi? V? Ng?c Phan (1902-1987). Trong ti?u thuy?t nay đa mo t? v? Th?n H? xu?t than t? nh?ng con h? đa ?n th?t h?n tr?m ng??i, trong tai n?i len h?n tr?m tia mau đ?, nghe đ??c ngan d?m, va n?u co ch?m minh vao la c?ng khong quen. V? th?n H? đay la con h? xam, h? vang, va khi h?p h?i đ?ng c? m?t d??i g?c m?t đ?i th?, v? th?n H? th??ng trut b? b? long tr?ng, bi?n thanh m?t ong gia đ?u rau toc b?c đ??ng b?. B? h? v? la co s?, nh?ng k? b? gi?ng manh thu ?y x?i đa co ten trong quy?n s? do th?n H? gi?. Th?t la m?t s? đ?nh m?nh, khong sao tr?n thoat đ??c. R?i nh?ng ng??i mang h? đeo trong truy?n Th?n H? c?a Tchya ma t?t c? con chau ph?i lam m?i cho h? ch? vi ong t? c?a h? đa dam ph?m đ?n m?t con h? gia, lam h?n ch?t m?t m?t va tuy?t đ??ng sinh s?n, la m?t h? r?t am t??ng s? m?nh. S? bao thu th?t la ghe g?m t?t c? con chau h? đeo khi đa sa vao nanh vu?t h?, ng??i nao c?ng b? moc m?t m?t m?t va c?n xe m?t h? b?. Th?n H? ra oai va gieo v? cho c? dong gi?ng nh?ng ng??i đa dam ph?m đ?n th?n.

Ngoai ra, trong Truy?n đ??ng R?ng, 1940, Lan Khai (1906-1945) k? chuy?n Ng??i hoa h?, ng??i va suc v?t co th? hoa ki?p cho nhau. Hinh ?nh c?a h? v?i s? k? bi v? b? long trang l?, oai phong l?m li?t, va hanh tung bi ?n đ??c th? hi?n qua Trai Tim H? trong nhom m??i truy?n Nh? nh?ng ng?n gio Hua Tat c?a Nguy?n Huy Thi?p, đ?ng tren bao V?n Ngh? 1987, xu?t b?n thanh sach 1988 theo đo ? b?n Hua Tat co con h? k? d? ng??i ta đ?n co trai tim khac th??ng, ch? nh? b?ng hon s?i va trong su?t, la bua h? m?nh cung la v? thu?c th?n. Hinh ?nh con h? qua v?n h?c đa gay ?nh h??ng va đi?u ki?n hoa đ?i s?ng tinh th?n ng??i dan v?i hinh ?nh c?a muong thu đang va đang đ??c b?o v? la tai s?n thien nhien, uy d?ng, hung trang di?m l? va k? ?o, c?p la v? đ?p c?a m?t tr?n th? đang phoi pha. Tac ph?m Bi m?t tren đ?i H? tang (1985) c?a nha v?n Ba D?ng c?ng nh?c đ?n truy?n thuy?t v? con h? co ngh?a. ^[5]

Ph??ng Tay [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong v?n h?c ph??ng Tay, h? đa gay c?m h?ng đ?n nhi?u ng??i. C? Rudyard Kipling trong The Jungle Books va William Blake trong Songs of Experience mieu t? no nh? la con thu d? t?n va đang e s?. Trong The Jungle Books , con h? Shere Khan la k? thu l?n nh?t va nguy hi?m nh?t c?a Mowgli , ong vua khong ngai c?a r?ng r?m nhi?t đ?i. Nh?ng chi ti?t v? con h? cai Champawat va lam th? nao no đa b? h? sat co th? đ??c tim th?y trong cu?n sach Nh?ng k? ?n th?t ng??i ? Kumaon (n?m 1944 ), đ??c vi?t b?i chinh Jim Corbett . T?i th? tr?n Champawat g?n c?u Chataar va tren đ??ng đ?n Lohaghat, ng??i ta đa đ?t m?t t?m b?ng xi-m?ng, đanh d?u n?i con h? b? h? sat. Tuy nhien, v? tri chinh xac n?i ma cac con h? đa b? gi?t b?i Jim Corbett la g?n h?n v?i v? tri hi?n t?i c?a nha may th?y đi?n đo la t? t?m b?ng nay kho?ng 1 km (0,62 d?m).

Nh?ng trong truy?n tranh Calvin and Hobbes c?a Bill Watterson , Hobbes la con h? đoi khi thoat ra kh?i vai tro c?a no nh? la m?t con thu đ? om ?p. ? m?t khia c?nh khac la Tigger ( Tic-g? ), con h? trong truy?n G?u Pooh c?a A. A. Milne , la con h? luon luon đem l?i may m?n va khong bao gi? đem l?i s? s? hai, sau đo hang Walt Disney Television Animation s?n xu?t b? phim My Friends Tigger & Pooh co xay d?ng hinh ?nh v? chu h? Tic-g? la chu h? gi?ng khan, hay di chuy?n b?ng cach nh?y t?ng t?ng b?ng đuoi. Trong tac ph?m A Tiger for Malgudi thi Yogi la con h? t?t. Nha v?n Yann Martel đa đo?t gi?i Man Booker Prize n?m 2002 v?i ti?u thuy?t Cu?c đ?i c?a Pi ( Life of Pi ) v? c?u be ?n đ? s?ng sot tren Thai Binh D??ng v?i con h? Bengal va đa đ??c Ly An d?ng thanh b? phim cung ten.

? chau Au, nha th? ng??i Anh William Blake đa sang tac bai th? v? h? v?i t?a đ? The Tyger t?m d?ch la Chua s?n lam va đ??c coi la bai th? hay nh?t trong s? nghi?p c?a ong va la bai th? thu?c th? lo?i v?n tuy?n (anthology) hay nh?t ? Anh ^[8] v?i nh?ng trich đo?n ngh? thu?t mo t? s? r?c r? va manh l?c c?a h?:

Chao oi h?! H? chay b?ng nh? l?a

Chua s?n lam b?ng chay gi?a r?ng đem

Anh m?t nao, ban tay nao b?t t?

Co th? t?o ra cai v? kinh hoang .

........

B? vai nao, va t? đau ngh? thu?t

T?o đ??ng gan th? th?t c?a con tim ?

M?i khi con tim d?n len nh?p đ?p

Chan tay nao t?o nen v? khi?p kinh ?

........

Khac [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong v?n h?c ?n đ?, Ti?u thuy?t C?p tr?ng nguyen b?n ti?ng Anh The White tiger gi?i thieng v?n hoa ?n đ? gi?i Man Booker 2008 ^[9] tac ph?m mo t? vi?c xu?t than t? bong t?i nh?ng Balram mu?n lam c?p tr?ng, loai v?t trong r?ng ma m?i th? h? ch? co m?t con, pha c?i v??n v? th? gi?i anh sang. Khat v?ng c?a Balram khong d? th?c hi?n đ??c trong xa h?i anh đang s?ng. Va c?p tr?ng Balram đa khong t? th? đo?n, k? c? gi?t ch?t ong ch? va m?c k? s? ph?n gia đinh đ? m?t minh thoat kh?i bong t?i. ^[10] trong v?n hoa c?a ng??i Khmer Nam B?, trong nh?ng cau truy?n c? ph? bi?n co 02 cau chuy?n lien quan đ?n h? la Th? va c?p va cau chuy?n Th?y thu?c r?n c?u c?p nh?m neu len khat v?ng v? cong ly va cong b?ng, tuy v?y nhan v?t chinh trong hai cau chuy?n nay l?i la con th?. ^[11]

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• T? li?u lien quan t?i Tigers in art t?i Wikimedia Commons