Chi?n tranh T?ng-Khi?t đan con đ??c g?i la Chi?n tranh T?ng-Lieu ( 1004 - 1005 ) ch? cac cu?c giao tranh gi?a quan đ?i B?c T?ng va Khi?t đan trong n?m 1004 ? khu v?c phia b?c song Hoang Ha . Cu?c chi?n tranh nay do Lieu ch? đ?ng khai chi?n nh?m thu ph?c cac qu?n ? phia nam Ngoa Ki?u quan ma H?u Chu Th? Tong chi?m đ??c khi x?a. T?ng Chan Tong đ??c s? khuy?n khich c?a t? t??ng Kh?u Chu?n , đich than ra Ha B?c đ?c thuc quan s?; quan T?ng len tinh th?n va đanh b?i quan Khi?t đan , gi?t t??ng Tieu That Lam . Sau tr?n đanh nay, hai n??c ky k?t hoa ??c Thi?n Uyen , b?t đ?u 100 n?m khong co chi?n tranh gi?a hai mi?n.

B?i c?nh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 916 , th? l?nh t?c Khi?t đan la Gia Lu?t A B?o C? t? x?ng la hoang đ?, l?p ra Khi?t đan qu?c; thang 2 n?m 947 thi đ?i ten thanh đ?i Lieu. Khi đo, th?c l?c c?a Khi?t đan phat tri?n l?n m?nh, uy hi?p đ?n lanh th? Trung Qu?c đang chia n?m x? b?y . N?m 936 , vi giup binh l?c cho ti?t đ? s? Ha đong ^[1] la Th?ch Kinh đ??ng gianh ngoi nha H?u đ??ng d?ng nha H?u T?n, vua Lieu đ??c Kinh đ??ng c?t đ?t 16 chau Y?n, Van. B? coi n??c Lieu đ??c m? r?ng đang k? v? phia nam, th??ng xuyen uy hi?p cac tri?u đinh trung nguyen.

N?m 959 , H?u Chu Th? Tong phat đ?ng B?c ph?t đanh Lieu, thu ph?c Ich Lu?t quan, Ngoa Ki?u quan, M?c chau, Doanh chau; th?m chi con co y đ?nh ti?n len khoi ph?c Yen, Van. Tuy nhien do Th? Tong b? b?nh ph?i lui v? nam (r?i qua đ?i). N?m 960 , Tri?u Khuong D?n c??p ngoi H?u Chu , l?p ra B?c T?ng . T?ng Thai T? đ?a quan tieu di?t h?t cac chinh quy?n ? Hoa Nam, v? c?n b?n đa th?ng nh?t đ??c Trung Qu?c, đ?n n?m 976 khi Thai T? qua đ?i, ch? con co th? l?c B?c Han la t?n t?i đ?c l?p d??i s? vi?n tr? c?a Lieu. N?m 979 , T?ng Thai Tong di?t B?c Han , đanh b?i vi?n quan Lieu t?i B?ch Ma L?nh. Quan T?ng th?a th?ng ti?n cong U chau; cac t??ng Lieu h?p quan khang c? manh li?t, quan T?ng thua th?m ? Cao L??ng ^[2] , T?ng Thai Tong suyt n?a la b? b?t.

N?m 982 , Hoang t? n??c Lieu Gia Lu?t Long T? len ngoi hoang đ?, đ?i quy?n n?m trong tay Tieu thai h?u . Trong th?i gian ch?p chinh, Tieu thai h?u đ?i ten n??c thanh Khi?t đan nh? c?, ti?n hanh m?t lo?t c?i cach tren cac l?nh v?c nong, cong, th??ng va xa h?i, n??c Khi?t đan phat tri?n c??ng th?nh. N?m 986 , T?ng Thai Tong l?i ti?n hanh b?c ph?t, song khong thu đ??c k?t qu?. Sau khi Thai Tong qua đ?i, Chan Tong len ngoi, Khi?t đan nhan c? h?i gay h?n. Cu?i n?m 999 , quan Khi?t đan nam h?, t?n cong hai chau Tr?n, đ?nh. T?ng Chan Tong h? l?nh than chinh, đ?n ph? đ?i Danh uy l?o t??ng s?; quan Khi?t đan ph?i lui ^[3] . đ?n mua đong n?m 1000 , Khi?t đan l?i nam h?, b? t??ng T?ng D??ng Dien Chieu đanh b?i. Khi?t đan v?n khong t? b? y đ?nh, đ?n n?m 1004 quy?t đ?nh đanh T?ng m?t l?n n?a, m?c tieu la thu ph?c l?i cac huy?n phia nam Ngoa Ki?u quan ^[4] .

Di?n bi?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi?t đan nam h? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Mua thu thang 9 nhu?n n?m 1004 , vua Lieu Thanh Tong va Tieu thai h?u su?t đ?i quan 200.000 ng??i đ?n Nam Kinh, l?nh cho S? v??ng Gia Lu?t Long H?u tr?n gi? kinh s?. Quan Lieu c??p boc ? hai qu?n Uy L?, Thu?n An c?a nha T?ng. T??ng T?ng la Ng?y N?ng , Th?ch Ph? ra ?ng chi?n, b? quan Lieu đanh b?i. Quan Lieu ti?n sang tr?i B?c Binh va B?o chau, song ch?a thanh cong.

Sau đo, t??ng Lieu la Tieu That Lam ti?n cong To?i Thanh, b?t gi? Ti?t đ? s? Thien Hung c?a T?ng la V??ng Tien Tri ^[5] . Tieu thai h?u đ??c tin th?ng tr?n, li?n cung Lieu Thanh Tong , Han đ?c Nh??ng đich than su?t quan Lieu t?n cong đ?nh chau, b?t s?ng t??ng T?ng gi? ch?c quan sat s? Van chau la V??ng K? Trung . T??ng T?ng gi? đ?nh chau la V??ng Sieu đong c?a thanh c? th?. Sau khi t? ch?i hang Lieu, V??ng K? Trung b? quan Lieu x? t?.

Tin b?i tr?n l? l??t bay v? Bi?n Kinh, c? tri?u đinh nha T?ng bang hoang. Tr??c kia khi quan T?ng đ?y lui quan Khi?t đan ? Uy L?, Kh? Lam, An Thu?n, đ?nh chau; vua Khi?t đan sai s? đ?n ch? Th?ch Ph? ? M?c chau, xin đ??c hoa ngh? ^[5] . Chan Tong sai Tao L?i D?ng c?m qu?c th? đ?n tr?i Lieu. Tuy nhien gi?a đ??ng thi ng??i Khi?t đan đ?i y, ti?n cong đ?c Thanh quan, Ky chau, đan chau. C? tri?u đinh nha T?ng ch?n đ?ng. Quan Khi?t đan ti?n đ?n Thi?n chau ^[6] , c?a ngo vao thanh Bi?n Kinh.

Vua T?ng than chinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

? tri?u đinh nha T?ng, t? t??ng Kh?u Chu?n ch? chi?n, t? t??ng T?t S? An va Tham chinh V??ng Kham Nh??c ch? hoa. T?ng Chan Tong đich than đ?n ph? Kh?u Chu?n h?i y ki?n, Kh?u Chu?n xin nha vua đich than ra tr?n, đ?c thuc quan s?. Chan Tong s? ph?i ra tr?n, dung d?ng khong mu?n đi. T?t S? An l?i đ?i y, c?ng đ?n khuyen vua ra tr?n; trong khi V??ng Kham Nh??c ban nen d?i đo v? Kim L?ng ^[7] , Tr?n Nghieu T?u khuyen nen d?i đo v? Ich chau ^[8] . Kh?u Chu?n bi?t tin, đoi chem nh?ng k? ngh? hoa, xin Chan Tong than chinh. Chan Tong v? t? y b?ng long, sau đo Kh?u Chu?n ep V??ng Kham Nh??c ra Thien Hung quan đ?c s? khang đ?ch ^[5] .

Thang 11 AL, quan Lieu b? quan T?ng đanh b?i ? Soc chau. Luc nay đ?i quan c?a Lieu t?p trung t?i Doanh chau ^[9] . Hai t??ng Tieu That Lam , Tieu Quan Am No su?t quan đanh Ki chau, Tieu thai h?u đich than ch? huy đ?i quan h? tr?, ti?n đanh Ky chau, B?i chau ^[10] . Quan Lieu con cong pha đ?c Thanh ^[11] , ba m?t bao vay Thi?n chau.

Luc nay quan Lieu đanh m?nh vao Thi?n chau c?a nha T?ng. T??ng gi? thanh Ly K? Long bi?t Tieu That Lam đ?n c??p tr?i, ben cho quan mai ph?c b?n phia, That Lam qu? nhien trung k? va b? trung ten c?a t??ng T?ng la Tr??ng Hoan , t? tr?n. Luc nay T?ng Chan Tong đang ng? gia ra Ha B?c, co k? t? h?u khuyen nen lui v? Kim L?ng, Chan Tong đa đ?nh nghe theo, nh?ng b?i co Kh?u Chu?n m?t m?c khuyen can, đanh thoi. Kh?u Chu?n l?i cung Cao Qu?nh lien danh đ? ngh? nha vua v??t song, ra Ha B?c khich l? t??ng s?. Chan Tong đ?ng tinh. Co k? t? h?u dang ao long c?u, Chan Tong t? ch?i, b?o đem cho t??ng s? ngoai sa tr??ng. Quan T?ng nghe đ??c, r?t ph?n khich, cang đanh cang h?ng. Chan Tong đ??c Cao Qu?nh h? gia, v??t song đ?n phia b?c Thi?n chau, ng? tren thanh lau, quan s? g?p đ??c vua, ho to v?n tu?, ti?ng la vang c? ch?c d?m, đ?n tr?i Khi?t đan. Tieu thai h?u nghe tin, sai quan đ?n đanh thanh hong tom Chan Tong. Chan Tong sai s? đ?n quan sat, th?y Kh?u Chu?n v?n binh th?n u?ng r??u, m?i t? ra yen tam h?n. Kh?u Chu?n m? c?ng thanh nghenh chi?n, gi?t h?n m?t n?a quan Khi?t đan, s? quan con l?i bu?c ph?i thao ch?y.

Hoa ??c Thi?n Uyen [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi đo Tao L?i D?ng cung s? Khi?t đan t?i tr?i, s? yeu c?u tr? l?i Quan Nam thi co th? ngh? hoa. Kh?u Chu?n vao tau, noi r?ng quan ta đang th?ng l?n, c? bu?c Khi?t đan tr? l?i Yen, Van; dang bi?u x?ng th?n r?i m?i cho hoa. T?ng Chan Tong chan n?n vi?c binh đao nen khong mu?n theo k? đo, sai Tao L?i D?ng đi s?, ch? d?n khong đ??c c?t đ?t, con ti?n b?c thi sao c?ng đ??c, Kh?u Chu?n đoi khong đ??c qua 30 v?n. Tao L?i D?ng vao y?t ki?n Tieu thai h?u, phia Khi?t đan đoi T?ng tr? l?i Quan Nam. Sau nhi?u l?n th??ng ngh?, vao mua xuan gi?a thang 1 n?m 1005 , hai ben đ?nh ra n?i dung hoa ??c nh? sau ^[12]

1. Bien gi?i hai n??c đ? nh? tr??c.
2. T?ng ch? x?ng la anh, Khi?t đan ch? x?ng la em. T?ng Chan Tong dung l? thuc m?u đ?i v?i Tieu thai h?u.
3. M?i n?m T?ng t?ng cho Khi?t đan 10 v?n l?ng b?c, 20 v?n xuc l?a.

đay g?i la b?n hoa ??c Thi?n Uyen . Sau hoa ??c nay, hai n??c khong phat sinh chi?n tranh trong h?n 100 n?m.

đanh gia v? hoa ngh? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nhi?u ng??i v? sau nh?n đ?nh hoa ??c Thi?n Uyen la b?n hoa ??c b?t binh đ?ng, khi ben th?ng tr?n la T?ng ph?i ch?u n?p ti?n cho Khi?t đan, tuy nhien ng??i đ??ng th?i ch?a h?n đa ngh? nh? v?y. T? t??ng tri?u T?ng la Phu B?t cho r?ng, n?u khong xu?t ti?n m?i n?m cho Lieu, thi chi phi dung cho chi?n tranh con t?n kem g?p hang ch?c l?n; đo c?ng la t? t??ng chung c?a s? đong quan l?i đ?i T?ng khi đo: "Thi?n Uyen chi minh, khong ph?i la th?t sach". V? l?i kinh t? n??c T?ng khi đo phat tri?n, s? ti?n c?ng n?p th?c ch?t khong ?nh h??ng nhi?u đ?n ngan kh? đ?t n??c, vi d? s? 20 v?n xuc l?a ch?a b?ng 1/10 s? l?a s?n xu?t đ??c ? vung Hang chau, đo la ch?a k? t?i vi?c T?ng co r?t nhi?u trung tam s?n xu?t l?a ? kh?p c? n??c. Tuy nhien, m?t vai y ki?n cho r?ng s? b?c, l?a dang n?p lam tieu hao ngan kh? nha T?ng, đo la h? qu? phat sinh v? sau, k? t? cu?i th?i T?ng Nhan Tong , khi kinh t? tri?u T?ng xu?ng d?c tr?m tr?ng.

Ngoai ra, vi?c l?p l?i hoa binh l?n đo co tac d?ng gi?m b?t thi?t h?i do chi?n tranh; thuc đ?y quan h? giao th??ng va h?p tac gi?a hai n??c. N??c Lieu t? sau hoa ??c Thi?n Uyen, tich c?c đ?y m?nh Han hoa, d?n d?n đ?ng hoa v?i ng??i Trung Qu?c.

Tuy nhien khong th? khong nh?c t?i khuy?t đi?m c?a b?n hoa ??c. Phu B?t va V??ng An Th?ch nh?n đ?nh r?ng: T? sau hoa ??c Thi?n Uyen, su?t ba tri?u Chan Tong, Nhan Tong, Anh Tong, n??c T?ng bai chi?n b? binh ^[13] ; quan đ?i ? Ha B?c va Bi?n Kinh đ?u r?i vao c?nh "Vo b? giai ph?" ^[14] , ch? con co quan ? Thi?m Tay kha h?n m?t chut do con chi?n đ?u v?i Tay H? th??ng xuyen. Tri?u T?ng ngay t? khi hoan thanh cong cu?c th?ng nh?t, va nh?t la t? sau b?n hoa ??c nay, binh b? khong đ??c chu tr?ng, th? n??c gi?m sut. Khi tri?u Kim h?ng kh?i va đanh T?ng, thi ch? trong vong m?t n?m, B?c T?ng đa di?t vong. đ?i v?i Lieu (v? sau con co Kim va Nguyen) c?ng v?y, vi?c đ?y m?nh Han hoa sau b?n hoa ??c nay c?ng khi?n cho ng??i dan Khi?t đan t? b? l?i s?ng du m?c, chuy?n sang phat tri?n nong nghi?p theo ki?u ? Trung Nguyen, c?ng ?nh h??ng đ?n s?c m?nh quan s?. V? sau Kim di?t Lieu, B?c T?ng; Mong C? di?t Kim, Thanh di?t Minh đ?u do v??ng tri?u sau n?n v?n minh ch?a phat tri?n b?ng v??ng tri?u tr??c, ch? s?ng theo ngh? c??i ng?a b?n cung, do đo co đ??c l?c l??ng quan k? hung h?u h?n.

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• T?c t? tr? thong giam

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]