Bai vi?t ho?c đo?n nay c?n ng??i am hi?u v? ch? đ? nay tr? giup bien t?p m? r?ng ho?c c?i thi?n . B?n co th? giup c?i thi?n trang nay n?u co th?. Xem trang th?o lu?n đ? bi?t them chi ti?t. ( thang 1/2022 )

Bai vi?t ho?c đo?n nay co v?n phong hay cach dung t? khong phu h?p v?i v?n phong bach khoa . Xin giup Wikipedia b?ng cach s?a đ?i l?i cho phu h?p . ( thang 1/2022 )

Cao Th?ng ( 1864 ? 1893 ) la m?t tr? th? đ?c l?c c?a Phan đinh Phung , va la m?t ch? huy xu?t s?c trong cu?c kh?i ngh?a H??ng Khe ( 1885 - 1896 ) trong l?ch s? Vi?t Nam ? cu?i th? k? 19 .

Cao Th?ng
Sinh	6 thang 6 n?m 1864 Chau L?, H??ng S?n , Ha T?nh
M?t	21 thang 1, 1893 (1893-01-21) (28 tu?i) V? Quang, H??ng Khe , Ha T?nh
Ten khac	Cao Th?ng
T? ch?c	tri?u Nguy?n
Phong trao	C?n V??ng

Than th? va s? nghi?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ong sinh ra trong m?t gia đinh nong dan ? xa S?n L? , huy?n H??ng S?n , t?nh Ha T?nh ^[1] .

N?m Giap Tu?t ( 1874 ), khi m?i 10 tu?i, Cao Th?ng đi theo đ?i L?u ( Tr?n Quang Can ) ^[2] lam lien l?c cho ngh?a quan ma tri?u đinh Hu? g?i la gi?c C? Vang ^[3] . Sau khi đ?i L?u ch?t, Cao Th?ng l?n tr?n, đ??c giao th? Phan đinh Thu?t (anh ru?t Phan đinh Phung ) đ?a v? nuoi.

N?m 1881 , khi ong Thu?t m?t, Cao Th?ng tr? v? S?n L? lam ru?ng. N?m Giap Than ( 1884 ), Cao Th?ng b? vu cao la th? ph?m gi?t v? Qu?n Loan nen b? b?t va giam t?i nha lao Ha T?nh .

Ngay 2 thang 10 n?m ?t D?u ( 5 thang 11 n?m 1885 ), th? l?nh trong phong trao C?n V??ng la Le Ninh đa đ?a quan đ?n t?p kich toa thanh tren, gi?t ch?t B? chinh Le đ?i, b?t s?ng An sat Tr?nh Van B?u, va gi?i phong tu nhan, trong đo co Cao Th?ng.

Gia nh?p l?c l??ng H??ng Khe [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tr? l?i que nha, Cao Th?ng cung Cao N?u (em ru?t) va Nguy?n Ki?u (b?n than) chieu m? đ??c kho?ng 60 ng??i đ?ng chi h??ng, r?i t?t c? cung t? nguy?n đ?n tham gia cu?c kh?i ngh?a H??ng Khe do Ti?n s? Phan đinh Phung (ng??i đ??c vua Ham Nghi giao tr?ng trach t? ch?c phong trao khang Phap ? Ha T?nh ) lam th? l?nh.

Ban đ?u, Cao Th?ng đ??c phong lam Qu?n c?. đ?n đ?u n?m 1887 , khi phong trao b? suy y?u, Phan đinh Phung giao quy?n t?ng ch? huy l?i cho Cao Th?ng đ? ra B?c đ?n cac t?nh S?n Tay , H?i D??ng , B?c Ninh ,... tim s? h? tr? va lien k?t l?c l??ng.

? l?i Ha T?nh , Cao Th?ng cung cac ch? huy khac nh? Cao N?u, Cao đ?t, Nguy?n Nien,... đem quan đ?n lang Le đ?ng ( H??ng S?n ) đ? t? ch?c l?i l?c l??ng, luy?n quan, xay d?ng h? th?ng đ?n l?y, ren đuc v? khi,...

Theo thong tin tren bao Ha T?nh (b?n đi?n t? đ?ng t?i ngay 21 thang 8 n?m 2009 ) thi Cao Th?ng đa cho xay d?ng m?t h? th?ng đ?n l?y t?a l?ng vao day Thien Nh?n va Gi?ng Man, vay kin ba m?t B?c, Tay, Nam, s?n sang ?ng c?u cho nhau m?t cach nhanh chong. Ngoai ra, ? đay con co đ??ng rut sang Lao , co đ??ng sang Ngh? An , vao Qu?ng Binh , xu?ng cac vung thu?c Ha T?nh . Quan Phap ti?n vao đay ch? co m?t con đ??ng đ?c đ?o la Qu?c l? 8 . Chinh vi th? ma nh?ng c?n c? nay đa đ?ng v?ng cho đ?n ngay cu?i cung c?a cu?c kh?i ngh?a (1896) ^[4] .

Giup ngh?a quan ch? t?o sung [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th?y ngh?a quan trang b? thi?u th?n, Cao Th?ng ngay đem suy ngh? cach ch? sung đanh gi?c. Bu?i đ?u, ong nh? th? ren hai lang Trung L??ng va V?n Trung (Ha T?nh) ren đ??c 200 kh?u sung tr??ng theo m?u thi?t k? c?a ong. đo la lo?i sung nh?i thu?c ? đ?u nong, dung kim h?a đanh l?a đ?t thu?c phong ? đ?n. Tuy nhien, lo?i sung ma Cao Th?ng thi?t k? con nhi?u h?n ch?, do n?p đ?n ? đ?ng nong nen vi?c n?p đ?n kha lau. T? đo, ong suy ngh? ph?i ch? đ??c m?t kh?u sung tr??ng d?a theo ki?u c?a Phap.

M?t hom, ngh?a quan ph?c kich, tieu di?t m?t toan linh g?m hai vien quan Phap va 15 linh ngu? Vi?t mang sung ap t?i m?t hom b?c đ? phat l??ng cho linh đong ? đ?n Ph? Chau. Thu đ??c 17 kh?u sung tr??ng, h?n 600 vien đ?n va m?y nghin đ?ng b?c. Co sung Phap, Cao Th?ng đa t?p trung nh?ng th? ren gi?i nghien c?u va ren đuc theo m?u.

đ? c?p đ?n vi?c Cao Th?ng ren đuc v? khi, nha s? h?c Ph?m V?n S?n k?:

M?t s? kho kh?n nh?t b?y gi? đ?i v?i ngh?a quan la v?n đ? v? khi. Kinh nghi?m cho th?y g??m giao, g?y gu?c khong ch?ng n?i sung đ?ng...Cho nen Cao Th?ng li?n ngh? cach ch? t?o sung đ?n...Trong m?t tr?n giap chi?n tren đ??ng Ngh? An - H??ng S?n , Cao Th?ng đo?t đ??c 17 kh?u sung b?n mau c?a quan Phap...Ong li?n cho th? ren ? hai lang la Van Chang va Trung L??ng ( Ha T?nh ) l?y sung lam m?u... Sau m?y thang rong đuc đ??c 350 kh?u nh? h?t ki?u sung n?m 1874 c?a Phap... ^[5]

Cao Th?ng đa thao m?t kh?u sung ra thanh t?ng m?nh, xem xet kich th??c, cong d?ng c?a t?ng b? ph?n, r?i đ?c thuc th? ren c? theo đung kich th??c ma lam, n?u h?ng thi ren l?i… cho đ?n k? đ??c m?i thoi. S?t lam sung đ??c thu gom trong nhan dan, con v? đ?n thi gop nh?t nh?ng mam đ?ng, n?i đ?ng đ?p d?p, dat m?ng ma cu?n l?i. Thu?c sung thi dung t? diem tieu đao tim trong hang nui. Rieng nong sung thi ph?i lam t? g?ng o.

Lam đ??c sung r?i, khi b?n th? thi nong sung v? ra b?i ch?t l??ng s?t khong t?t, nen nong sung khong ch?u đ??c h?i thu?c đ?n. Khong n?n chi, Cao Th?ng li?n c? Cao đ?t sang Xiem kh?o c?u cach lam sung va mua b?t n?. B?y gi?, quan Anh ? Xiem co b?t hoa v?i Phap, nen đa bay cho cach lam nong sung đ?c b?ng thep non, r?i khoan b?ng thep gia cho thanh nong sung, sau toi nong sung cho gia. Nh? đo, ngh?a binh đa ch? t?o đ??c sung. Sau hai thang, Cao Th?ng cung v?i nh?ng ng??i th? đa ch? t?o đ??c 350 sung tr??ng ki?u Phap ^[6] .

Sung c?a Cao Th?ng co 2 h?n ch?: đ?u tien, lo xo kim h?a lam b?ng g?ng o, ch? b?n đ??c 6 phat thi b? nhi?t đ? cao lam y?u đi, khong b?n đ??c ti?p, nen c? b?n 6 phat l?i ph?i rot n??c vao lo xo đ? b?n ti?p. Nh??c đi?m th? 2 la nong sung khong co ranh xo?n, nen đ? chinh xac th?p h?n sung nguyen m?u. D?u v?y thi sung c?ng đa v??t tr?i h?n sung h?a mai va m?i lo?i sung nong tr?n n?p đ?n t? mi?ng nong h?i gi?a th? k? 19, co nhi?u đi?m con tien ti?n h?n sung tr??ng Chassepot (lo?i sung ma quan Phap s? d?ng giai đo?n 1865-1873). ? c? ly tac chi?n d??i 200 met thi sung Cao Th?ng ch? kem chut it so v?i sung tr??ng Gras Model 1874 ma quan Phap dung khi đo.

đ?i uy Ch. Gosselin trong quy?n sach L’Empire d’Annam (đ? qu?c An Nam) đa vi?t: “Cac kh?u sung ki?u 1874 nay đ??c s?n xu?t bi m?t t?i nh?ng đ?a đi?m ma chung ta khong phat hi?n ra đ??c va v?i m?t kh?i l??ng r?t nhi?u. Toi đa mang v? Phap vai kh?u sung nay, chung gi?ng v? t?t c? m?i ph??ng di?n so v?i nh?ng kh?u sung do cac cong binh x??ng c?a chung ta s?n xu?t va đa lam cho cac s? quan phao binh ma toi đ?a cho h? xem ph?i h?t s?c ng?c nhien. Chung ch? khac v?i nh?ng kh?u sung c?a chung ta v? hai đi?m ma thoi: Lo xo xoay ?c đ??c toi ch?a đ? va nong sung khong co x? ranh; h?u qu? c?a đi?u nay la đ?n đi khong xa. Tuy nhien, nh?ng kh?u sung nay đa b?n ch?t r?t nhi?u binh linh va s? quan ng??i Au va binh linh ng??i b?n x?” ^[7] .

Tuy ch? co th? ch? t?o sung th? cong b?ng lo ren đ?a ph??ng, nh?ng ngh?a quan đa ch? t?o đ??c kha nhi?u sung. Le Normand ??c l??ng la t?ng s? v? khi do ngh?a quan kh?i ngh?a H??ng Khe t? s?n xu?t va s? d?ng cho đ?n 1895 la t? 1.200 đ?n 1.300 kh?u. N?u tinh c? s? thi?t h?i va pha hu? do quan Phap gay ra nhi?u l?n khi t?n cong vao cac c?n c? đ?a c?a ngh?a quan, thi t?ng s? v? khi do ngh?a quan ch? t?o đ??c len đ?n hang ngan kh?u. Sau khi đan ap xong cu?c kh?i ngh?a, thang 1-1897 th?c dan Phap đa thu đ??c 403 kh?u sung, 328 nong sung, 103 sung h?a mai.

Cu?i thang 9 n?m 1889 , Phan đinh Phung t? B?c K? tr? v? Ha T?nh . Nh? Cao Th?ng va cac ch? huy khac, ma l?c l??ng luc nay đa co kho?ng ngan linh va 500 kh?u sung ki?u Phap va r?t nhi?u sung h?a mai ^[8] . Nh?n th?y trong cong tac chu?n b?, m?i m?t đ?u đa kha, Phan đinh Phung va Cao Th?ng ben cho m? r?ng đ?a ban ho?t đ?ng ra kh?p b?n t?nh la Thanh Hoa, Ngh? An, Ha T?nh va Qu?ng Binh; lam c?n tr? con đ??ng đi l?i B?c-Nam va cong cu?c thon tinh n??c Vi?t c?a quan Phap .

K? t? đo tr? đi, Cao Th?ng tr? thanh m?t tr? th? đ?c l?c c?a th? l?nh Phan đinh Phung, va la m?t ch? huy d?ng c?m va xu?t s?c c?a l?c l??ng H??ng Khe. M?c du b?n r?n cong vi?c đi?u hanh chung va ren đuc v? khi, nh?ng Cao Th?ng c?ng đa tham d? m?t s? tr?n đanh, đang k? la tr?n:

• Ch?ng cu?c can quet c?a quan Phap t?i khu Hoi Trung va Ngan Sau vao đ?u thang 8 n?m 1892 .
• Dung m?u b?t s?ng đ??c Tu?n ph? đinh Nho Quang vao thang 3 n?m 1892 , lam ch?n đ?ng d? lu?n Ha T?nh ^[9] .

Th?y ngh?a quan H??ng Khe ngay cang l?n m?nh, quan Phap m?t m?t t?ng c??ng can quet, thu h?p ph?m vi ho?t đ?ng c?a quan, m?t khac tim cach c?t đ?t lien l?c gi?a cac quan th?, va gi?a ngh?a quan v?i nhan dan.

T? tr?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ? pha th? b? bao vay va m? r?ng đ?a ban ho?t đ?ng, đ??c th? l?nh Phan đinh Phung đ?ng y, thang 11 n?m 1893 ^[10] , Cao Th?ng cung Cao N?u, Nguy?n Nien đem kho?ng m?t ngan quan t? Ngan Tr??i m? tr?n t?n cong l?n vao t?nh l? Ngh? An . Tren đ??ng hanh quan, nhi?u đ?n tr?i đ?i ph??ng b? pha b?. Nh?ng tr?n tr?n t?n cong đ?n Nu (hay N?) ? Thanh Ch??ng (m?t huy?n mi?n nui n?m ? phia tay nam thu?c t?nh Ngh? An ), Cao Th?ng trung m?u c?a vien đ?n tr??ng ten Phi?n.

S? gia Ph?m V?n S?n k?:

? đ?n N? ch? co tr?m quan. Li?u s?c khong ch?ng n?i, thi?u uy đ?n tr??ng ten Phi?n chia quan ra lam hai, m?t n?a ? gi? đ?n, m?t n?a ra ngoai mai ph?c. Khi Cao Th?ng phat l?nh t?n cong, thi quan ong b?t ng? b? h?a l?c c?a đ?i ph??ng đanh k?p t? c? hai phia tr??c va sau. Cao Th?ng khong may b? đ?n, ch?t t?i tr?n ti?n luc 29 tu?i, gay t?n th?t l?n cho ngh?a quan H??ng Khe...đ? tr? thu cho ong, ngay 29 thang 3 n?m 1894 , Lanh L?i đa t? ch?c tr?n đa ph?c kich t?i V?n S?n (Nam đ?ng). Cu?i cung, đ?c binh Nguy?n B?o đa gi?t đ??c thi?u uy Phi?n ^[11] .

L?i d?ng c? h?i ngh?a quan b? m?t ng??i đ?ng đ?u tai gi?i, quan Phap t?ng them binh l?c r?i si?t ch?t vong vay. Ngh?a quan H??ng Khe c? g?ng đanh tr? nh?ng cu?c vay quet, nh?ng th? l?c c?a l?c l??ng ngay cang gi?m sut.

Sau khi hy sinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Sau khi Cao Th?ng m?t, ngh?a quan H??ng Khe th?ng m?t tr?n l?n ? V? Quang ( thang 10 n?m 1894 ), nh?ng v?n khong xoay chuy?n đ??c tinh th?. Ngay 28 thang 12 n?m 1895 , th? l?nh Phan đinh Phung c?ng b? t? th??ng trong m?t tr?n k?ch chi?n ^[12] . đ?n đ?u n?m 1896 , cu?c kh?i ngh?a H??ng Khe ma Phan đinh Phung, Cao Th?ng va cac t??ng l?nh khac đa day cong xay d?ng k?t thuc.

Theo s? li?u thi di hai Cao Th?ng đ??c ngh?a quan đ?a v? chon c?t t?i Ngan Tr??i (nui V? Quang). Hi?n ? thon Khe Th??ng (huy?n H??ng Khe ) va ? thon Cao Th?ng (xa S?n L? , huy?n H??ng S?n ) đ?u co đ?n th? ong ^[13] . Ngoai ra, ten ong con đ??c dung đ? đ?t ten cho nhi?u tr??ng h?c va đ??ng ph? t?i Vi?t Nam .

T??ng ni?m [ s?a | s?a ma ngu?n ]

M?t đi m?t tr? th? đ?c l?c la Cao Th?ng , qua th??ng ti?c Phan đinh Phung đa lam hai cau li?n đ? th?, va nh? Vo Phat ^[14] so?n m?t đ?c bai v?n t? Nom đ? cho ong đ?c. Trong bai v?n t? co đo?n:

Hao ki?t ?y tai,

Kinh luan la chi;

Ven may n?a ganh giang san

V? canh b?n ph??ng h? th?,

G?p qu?c b? đang c?n binh cach, ngh?a giup vua chung n?i an ?u,

B? gia đinh theo vi?c nhung đao, long đanh gi?c rieng ph?n lao tu?;

đ?a b? mu?n theo dong Nh?c m?c , thet nhung bao t?ng ghe tr?n oai linh,

Thien tai toan h?c ch??c Vo h?u , ch? sung đ?n bi?t bao ch?ng c? tri;

?n quan t??ng đ?ng nhung vang m?ng, c?m ?n quan phong,

T??c tri?u đinh Ch??ng v? gia phong, keo c? tan ch?;

Nh?ng ch?c r?ng: ba sinh co ph??c, h?m h? mai g??m chu?t đa, chi khuong pho khong ph? v?i quan v??ng.

Nao ng? đau! m?t s?m khong ch?ng, m? mang đ?n l?c ten bay, tr??ng chi?n đ?u bi?t đau la s? h?;...

...Thoi! Thoi!

C?a tia l?u vang đanh k? khu?t, đem than bach chi?n, đ? ti?ng th?m cho t? m?t anh hung.

Sung đ?ng g??m b?c m?c ng??i con, truy?n l?nh ba quan, thet h?i m?nh đ? xay n?n binh tr?.

Th??ng oi la th??ng,

K? sao xi?t k? ^[15] .

Trong sach Vi?t Nam vong qu?c s? c?a Phan B?i Chau c?ng co đo?n vi?t v? Cao Th?ng nh? sau:

...? h?t Ha T?nh , trong kho?ng 11 n?m, (nhi?u ng??i) đa li?u m?ng đanh nhau v?i Phap , v?t v? tr?m tr?n đanh tr? thanh danh t??ng m?t th?i, trong s? ?y n?i b?t co Ch??ng doanh ngh?a binh la Cao Th?ng ,... Th?ng qu? c?m, thi?n chi?n, th?y m?t cai sung Tay ma co th? y theo ki?u ch? t?o ra tinh x?o khong kem gi c?a Phap . đanh nhau v?i Phap , ong đa chem đ??c đ?u nh?ng quan m?t, quan hai c?a Phap, quan Phap đa ph?i khuyen nhau h? g?p Th?ng la ph?i tranh đi. Gia ma trong n??c co đ??c m?y tr?m ong Cao Th?ng thi ng??i Phap ch? ph?i rut v? Tay ??... Cao Th?ng ch?t, ng??i Phap đ?t ch? lang (ong) qu?t m? ong len... Ti?c thay! (Nguy?n) Chanh, Cao Th?ng ch?t r?i, Ha T?nh khong co danh t??ng n?a ... ^[16]

Hi?n nay ? Khe Th??ng ( H??ng Khe ) va thon Cao Th?ng ( S?n L? , H??ng S?n ) đ?u co đ?n th? Cao Th?ng . Ngoai ra, ten ong con đ??c dung đ? đ?t ten cho nhi?u tr??ng h?c va đ??ng ph? t?i Vi?t Nam .

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Kh?i ngh?a H??ng Khe
• Phan đinh Phung

Sach tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Phan B?i Chau , Vi?t Nam vong qu?c s? . Nha xu?t b?n Khoa h?c Xa h?i, Ha N?i , 1982.
• Ph?m V?n S?n , Vi?t s? tan bien (quy?n 5, t?p trung). Tac gi? t? xu?t b?n, Sai Gon . 1963.
• đinh Xuan Lam - Nguy?n V?n Khanh - Nguy?n đinh L?, đ?i c??ng l?ch s? Vi?t Nam (t?p 2). Nha xu?t b?n Giao d?c, 2006.
• Hoang V?n Lan - Ngo Th? Chinh, L?ch s? Vi?t Nam [1858-cu?i XIX], quy?n 3, t?p 1, ph?n 1. Nha xu?t b?n Giao d?c, 1979.
• Nhi?u tac gi? (Phan Ng?c Lien ch? bien). L?ch s? 11 (nang cao). Nha xu?t b?n Giao d?c, 2007.
• Nguy?n Q. Th?ng - Nguy?n Ba Th?, T? đi?n nhan v?t l?ch s? Vi?t Nam . Nha xu?t b?n Khoa h?c Xa h?i, 1992.

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Cao Th?ng tren bao Ha T?nh (b?n đi?n t? đ?ng t?i ngay 21 thang 8 n?m 2009) L?u tr? 2010-11-20 t?i Wayback Machine