Bougainville
la đ?o chinh c?a
Khu t? tr? Bougainville
t?i
Papua New Guinea
. Khu v?c nay c?ng đ??c bi?t đ?n v?i ten g?i t?nh Bougainville hay B?c Solomon. Dan s? c?a khu t? tr? la 175.160 (2000), trong đo bao g?m c? đ?o
Buka
va cac đ?o xa xoi nh?
Carteret
. M?c du đ?o Bougainville v? m?t đ?a ly la m?t b? ph?n c?a
qu?n đ?o Solomon
, song đ?o khong thu?c n??c
Qu?n đ?o Solomon
.
Nh?ng con ng??i đ?u tien đa đ?nh c? t?i Bougainville t? kho?ng 28.000 n?m tr??c t? đ?o
New Ireland
. Ba đ?n b?n nghin n?m tr??c,
ng??i Nam đ?o
đa đ?n, h? đa mang đ?n cac gi?ng
l?n
,
ga
,
cho
đa đ??c thu?n hoa va cac cong c? lao đ?ng. Ng??i chau Au đ?u tien ti?p xuc v?i Bougainville la vao n?m 1768, khi nha tham hi?m ng??i Phap
Louis de Bougainville
đ?n, va hon đ?o chinh đa đ??c đ?t theo ten ong ta.
đ? qu?c đ?c
đa tuyen b? ch? quy?n v?i Bougainville vao n?m 1899, sap nh?p đ?o vao
New Guinea thu?c đ?c
.
Ki-to giao
đa truy?n đ?n đ?o vao n?m 1902.
Trong
Chi?n tranh th? gi?i l?n th? 1
,
Uc
đa xam chi?m New Guinea thu?c đ?c, bao g?m c? Bougainville, va sau đo qu?n ly lanh th? nay v?i v? th? đ??c
H?i Qu?c Lien
?y tr?.
N?m 1942, trong
Chi?n tranh th? gi?i l?n th? hai
,
Nh?t B?n
đa xam chi?m đ?o, song no đa l?i v? tay ng??i Uc vao n?m 1946. Bougainville tr? thanh m?t b? ph?n c?a n??c
Papua New Guinea
đ?c l?p vao n?m 1975.
Tuy v?y, sau đo m?t cu?c n?i chi?n đa n? ra, va Bougainville đa
hai l?n tuyen b? đ?c l?p
, m?t l?n vao n?m 1975 va m?t l?n vao n?m 1990. M?t cu?c đam phan hoa binh do
New Zealand
lam trung gian đa b?t đ?u vao n?m 1997, d?n đ?n m?t ch? đ? t? tr? cho hon đ?o.
Bougainville la đ?o l?n nh?t c?a qu?n đ?o Solomon. đ?o thu?c
vung sinh thai
r?ng m?a nhi?t đ?i qu?n đ?o Solomon. Bougainville va hon đ?o
Buka
lan c?n la m?t
l?c đ?a
b? tach bi?t v?i nhau b?i m?t eo bi?n r?ng 300 met. Hon đ?o co di?n tich 9000 km², va co m?t s? nui l?a ho?t đ?ng, ng? ho?c khong con ho?t đ?ng cao t?i 2400m.
Nui Bagana
? ph?n b?c-trung c?a Bougainville v?n con ho?t đ?ng m?t cach ro rang, t? nhi?u km c?ng co th? nhin th?y no đang phun khoi. đ?ng đ?t x?y ra th??ng xuyen, song ch? gay thi?t h?i nh?.
Ph?n l?n c? dan tren đ?o Bougainville la tin h?u Ki-to giao, ??c tinh 70% la theo Cong giao Roma va m?t thi?u s? đang k? theo la H?t Lien hi?p Ki-to giao Papua New Guinea t? n?m 1975. R?t it cac c? dan phi b?n đ?a con ? l?i do cac cu?c n?i chi?n.
Co m?t s? ngon ng? b?n đ?a đ??c s? d?ng t?i t?nh Bougainville. Chung thu?c c?
Ng? h? Nam đ?o
va
Nhom ngon ng? Papua
.
Ngon ng? Nam đ?o đ??c s? d?ng r?ng rai nh?t la ti?ng Halia cung cac ph??ng ng? c?a no, đ??c s? d?ng tren đ?o
Buka
va ban đ?o Selau ? B?c Bougainville. Cac ngon ng? Nam đ?o khac g?m co Nehan, Petats, Solos, Saposa/Taiof, Hahon va Tinputz, t?t c? đ??c noi ? m?t ph?n t? phia b?c c?a Bougainville, Buka va cac đ?o xung quanh. Cac ngon ng? nay co quan h? g?n g?i. Banoni va Torau la cac ngon ng? Nam đ?o khong co quan h? g?n g?i v?i cac ngon ng? đa k? ? tren, chung đ??c noi t?i cac vung ven bi?n ? trung va nam Bougainville. T?i cac đ?o san ho vong lan c?n nh? qu?n đ?o Mortlock, co m?t
ngon ng? Polynesia
.
Nhom ngon ng? Papuan b? gi?i h?n t?i đ?o chinh Bougainville. Cac ngon ng? thu?c nhom nay bao g?m
ti?ng Rotokas
, m?t ngon ng? v?i m?t v?n am v? r?t nh?, Eivo, Telei (Buin), Keriaka, Nasioi (Kieta), Nagovisi, Korokoro Motuna (Siwai), Baitsi (đoi khi đ??c coi la m?t ph??ng ng? c?a ti?ng Korokoro Motuna) Uisai (đoi khi đ??c coi la m?t ph??ng ng? c?a ti?ng Telei) va cac ngon ng? khac. Chung t?o thanh cac nhom ngon ng? B?c Bougainville va Nam Bougainville.
Khong m?t ngon ng? nao đ??c tren 20% dan c? noi, va cac ngon ng? l?n la Nasioi, Korokoro Motuna, Telei, va Halia l?i đ??c phan thanh cac ph??ng ng? va khong ph?i la luon co th? hi?u l?n nhau. đ? trao đ?i, h?u h?t ng??i Bougainville s? d?ng
Tok Pisin
nh? m?t ngon ng? chung, va it nh?t t?i khu v?c ven bi?n, Tok Pisin th??ng đ??c d?y cho tr? em trong m?t moi tr??ng song ng?. Ti?ng Anh va Tok Pisin la cac ngon ng? th??ng m?i va hanh chinh chinh th?c.
- Robert Young Pelton, Hunter Hammer and Heaven, Journeys to Three Worlds Gone Mad.
ISBN 1-58574-416-6