El teritorio de ła Regio X
Venetia et Histria
Ła
Regio X Venetia et Histria
ła xera una de łe
regiones
co łe cuałi Augusto el ga dividesto l'Itałia sirca in tel 7 d.C..
Łe denominasion de łe
rejon augustee
łe xera soło numarałi, e soło łe fonte academeghe del di de unco łe costuma atribuir al nome uficiałe roman on
ajetivo
che dixegna el teritorio. A ła rejon ghe xe sta xonta l'ajetivo
Venetia
, par via dei
veneti
, ła popołasion che vivea inte ła xona oncora prima dei romani, mentre
Histria
el xe on nome de chel divien da ła tribu iłirega dei histri.
El teritorio se stendea dal'
Ada
al
Tajamento
, oltre che mucia parta del
Carso
, l'
Istria
.
Ła Venetia ła jera ła parta abita dal popoło
veneto
dal cual tołe el nome, on popoło xa conosesto ai
greci
e ai
etruschi
co i cual i comersava, mentre el
Friul
el jera abita par in prevałensa da xente
celtega
, tra łe cuałi se ricorda i
carni
[1]
. Ła cołonixasion łatina ga vuo scumisio in tel
II secoło a.C.
, periodo in tel cual xe vegnua ła dedusion de Aquiłeja (181 a.C.)
[2]
cofa cołonia de
derito
łatin e soratuto cofa postasion difensia contro łe invaxion da łevante.
Inte ła Venetia no xe mia mai existii, se no cofa invaxuri tenporanei, i
Iłiri
o altri popołi barbari, a ecesion de qualche ensediamento de
Gałi
a
Berghem
e
Bresia
, i cuałi paro i se ga integra tanto da entrar in guera al fianco dei Veneti e de
Roma
contro altre popołasion celteghe.
Ruvine romane a
Aquiłeja
.
Aquiłeja
ła gera situa 'ntel'odierno
Friul
, ła quarta sita de ła
penizoła
come numaro de abitanti, che se stima fuse torno a łe 200 000 unita
[3]
. Inportanto port fluviałe sul fiume Natixon, ła gera el snodo dei trafeghi adriatici verso l'Eoropa setentrionałe (via Iulia Augusta) e verso l'
Iłiria
. Aquiłeja dovea ła soa inportansa principalmente a ła soa poxision stratexega ai fini comersałi e miłidari, dato che sorxeva sul
mar Adriatico
e in prosimita de łe
Alpi Orientałi
in modo da łasiar a
Roma
de controłar pi eficaxemente l'Eoropa orientałe. Inte łe soe canpagne miłidari,
Julio Cexare
el gera sołito portar łe soe lejoni a svernar propio a Aquiłeja dorante l'inverno
[3]
. El greco
Strabone
, giografo de eta augustea, in na sequensa de ła soa opara
[4]
nota chel port de Aquiłeja (ła cołonia romana “edifica cofa bałoardo contro i barbari”), enporio par i popołi iłireghi abitanti łongo l’Istro (
Danubio
), se incontra rixałendo par 60 stadi el
Natixon
(ora tributaro del’
Ixonso
, ma che a quełi tenpi sfozava direto in mar traverso ła laguna).
Succesiamente, col croło del'Inpero ocidentałe, Aquiłeja, za danegia da nomeroxe
invaxioni barbareghe
tra ła cuałi queła dei
Uni
de
Atiła
che ła ga raxa al soło, ga perduo notevolmente ła soa inportansa economega e commersałe e ga mantegnu soło queła rełigioxa, esendo ła sede del
Patriarcato de Aquiłeja
; ła Venetia ła se ga smenbra, e łe invaxioni barbareghe łe ne ga faori el proceso.
Cividałe del Friul
, pont del diavoło.
I raporti enfra Roma e
Verona
i ga taca intorno al
III secoło a.C.
. Verona ła xe devegnua cołonia co ła
Lex Pompeia
'ntel'
89 a.C.
. Inte el
42 a.C.
,
Verona
ła ga desmeso de esare cołonia e ła xe sta eleva al rango de "Municipium". Sto qua el xe sta l'inisio de secołi de grando splendor, in i cuałi Verona sita romana xe sta ricostruia 'ntel'ansa del'
Adexe
: el so importanto guado el xe sta sostituio da do ponti, el Ponte Piera e el Postumio, che el gavea anca altre funsion: el faxea infati da diga par el Teatro Romano par ałestir bataje navałi e da acuedot o par portar aqua corente in tante caxe de ła cita. El Foro nol gera mia distanto dal'odierna
Piasa de łe Erbe
. Fora de ła sita ghe gera l'anfiteatro
Arena
e el Teatro Roman. Esendo un inportante Munisipio roman al centro dei passaji verso łe frontiere,
Verona
ła xe sta de frecuente teatro de łe
łote siviłi
romane. Gallieno inte el
265
el ga slarga łe mura de ła sita fin a tirar drento l'Arena.
Dorante ła dominasion romana Patavium, cofa ałora ła gera conosiua, xe sta na de łe pi riche sita del'
Inpero
grasie, anca, al'ałevamento de cavałi. Ła gera anca l'unega sita in Itałia a ver un sirco come
Roma
. En eta augustea
Padova
ła xe devegnua parta de ła X Regio che gavea come cavedal Aquiłeja, a ła qual gera cołega grasie a ła
via Annia
che partiva da
Adria
. Inte el
452
-
453
ła sita ła xe sta devasta dal'invaxion degli
Uni
de
Atiła
.
El legame entra Jułio Cexare e ste tere qui el xe testimonia dal fato chel nome
Friul
deria propio da "Forum Iulii", overo el
foro de Cexare
, l'atuałe
Cividałe del Friul
. Inte el
V secoło
d.C., dopo ła distrusion de Aquiłeja da parta dei
Uni
, Cividałe ła xe cresiua par numaro de sitadini e inportansa stratexega.
Fortifica dai romani inte el
218
a.C. come castrum, conpagna ła sita de Placentia (
Piacensa
), in riva al Po. Ła xe sta un inportante centro del'area padana dorante tuto el
periodo republican
. Inte el
69
d.C. ła xe sta asedia e destruta da łe trupe de
Vespaxian
e sucesiamente redifica col juto del steso inperador. Par un łongo periodo ła sita ła sconpare da łe cronache de ła storia, sita soło in pochi documenti, o nomina par ła proveniensa de qualche personajo storego.
L'Arena de Poła
Sorta forse su un vecio
castełier
,
Poła
se ga sviłupa in eta romana (
I secoło a.C.
) susedendo al'antiga
Nesactium
, masimo centro dei
Histri
. Ła xe sta sita fiorente, dota de struture urbane prestigioxe (infra łe cuałi un ampio foro, un arco trionfałe, un anfiteatro e do teatri) ed ornata de tenpli ai cuałi se ga zonta, inte i primi secołi del'era volgar, alcune baxiłiche cristiane. Sconvolta da łe invaxioni barbareghe (
V secoło
), ła sita ła xe entra, sucesiamente, 'ntel'orbita del'
Inpero Roman d'Oriente
(
VI secoło
).
- ↑
http://www.carnia.org/pdf/storia.pdf
Archivia
il 13 de otobre 2007 in
Internet Archive
.
- ↑
http://www.corsac.org/parliamdb.html
- ↑
3,0
3,1
http://www.italysquare.com/it/aquileia.htm
Archivia
il 27 de setenbre 2007 in
Internet Archive
.
- ↑
(capp. 4-12 del V łivro, col VI dedica al’Itałia)