Fruta

Co ła paroła fruta i se ragrupa comunemente vari tipi de fruta che se połe magnare, in pi alguni che no i xe propiamente fruta, cofo łe pomacee, e no contandoghine altri come i pomadori prinsipalmente in baxe come che i se dopara inte l'alimentasion.

Ghe xe na granda varieta de albare da fruta: in tute łe rejon i se coltiva łe pomacee ( pomi e peri ) e łe polpoxe ( perseghi , armełini , bronbe , sarexe e amołi ); inte łe rejon a clima mediteraneo se pianta anca i agrumi ( limoni , naranse e mandarini ) e ła fruta in sguso ( noxe , noxełe e mandołe ).

I tenpi de madurasion i xe difarenti e sto fato parmete de vere polpoxe in ista, agrumi in inverno, pomacee inte łe stagion intermedie.

Doparasion e costumari [ canbia | canbia el codaxe ]

Tanta fruta, sia fresca che seca, ła xe doparada in tel comerco come magnare, magnada fresca o in marmełada e confeture o altri tipi de conserve. De frecuente, ła fruta ła xe anca on ingrediente par vari sorti de piati, par de pi in tei dolsi. Se fresca, in xenare, ła vien consumada finio magnare, anca se sta cua ła xe on costumare comune. De fati, i esperti i conseja de consumarla senpre prima de magnare. Xe consejabiłe in pi de sostituir ła marenda del pomerijo co de ła fruta fresca. El consumo de fruta, inte i Paexi mediteranei, el xe tradisionalmente pi alto in tei confronti dei Stati pi nordeghi. Xe sientifegamente prova che ła fruta ła prevegna on gran numaro de małatie ^[1], In xenare i fruti che i riese a darne ła major cuantita de vitamina C, vitamina che ła juta el sistema imunidario, i xe l'anaransa e i so derivai (mandarin, mandaranso, clementina, e altri.)

Conpoxision de ła fruta [ canbia | canbia el codaxe ]

Ła conpoxision chimega dei fruti dipende da ła sorte de fruta e ła so maturasion.

Acua : Pi del 80% e el 90% de ła conpoxision de na fruta ła xe l'acua. A cauxa de sta cusi granda persentuałe de acua e aromi, ła da ła sensasion de esar rinfrescante.
Sucari : Intra el 5% e el 18% de ła fruta ła xe fata da carboidrati. El contegnuo el pol variare dal 20% inte ła banana finmente al 5% inte el mełon, inguria e fraghełe. Altra fruta ła ga na media del 10%. El contegnuo de carboidrati el połe variare a segonda de łe spece e anca a segonda del momento de ła rancura. I sucari i xe de sołito el frutoxio, sacaroxio e glucoxio, facilmente dixeribiłi e rapidamente sorbii. Inte ła fruta garba catemo, l'amido, che ła madurasion de łe banane el ło trasforma in sucari senplici.
Fibra : Sirca el 2% de na fruta ła xe de fibre magnabiłi. I conponenti de fibre vexetałi che podemo catare inte ła fruta i xe par de pi pectina e emicełułoxa. Ła scorsa de ła fruta ła xe cheła co ła pi alta concentrasion de fibre, ma anca 'ndove se połe catar calche peca de contaminanti, come insetisidi, che i xe difisiłi da cavare se no pełando de ła fruta. La pectina ła xe on tipo de fibra inportante, che ła xuga on roło de fondamentałe inportansa inte ła fruta, parche ła xe cheła fibra che ła da crocantesa (la se połe catare in grande cuantita in tei pomi, in tei peri e in tei armełini). La pectina ła se połe catare inte ła scorsa de ła fruta, cusi che ła sia dura.
Vitamine : Cofa carotene, vitamina C , vitamine del grupo B. Segondo el contegnuo de vitamine se połe fare do grandi grupi de fruta:

Pieni de vitamina C: Ponpelmo, fragołe e kiwi.
Pieni de vitamina A: i xe pieni de carotinoide: cofa armełini, suca, amołi.

Proteine e Grasi : conposti axotai come proteine e lipidi łe xe scarse inte ła parte comestibiłe de fruti, mentre inportanti inte i semi de alcuni de łori. Cussi el contenuo de graso varia tra ło 0,1 e lo 0,5%, mentre ła proteina ła pol essare conprexa intra 0,1 e 1,5%.