La fizega de łe partezełe ła ze ła branca sperimentałe de ła fizega moderna che ła studia i costituenti e łe interasion fondamentałi de ła materia e de ła radiasion . Talvolta ła vien anca doparada l'espresion fizega de łe alte enerzie , fazendo referimento a chełi studi de łe partezełe creae inte i sełeratori a stra-alta enerzia e no prezenti in natura in condision ordenarie: sti esperimenti i ga permetesto de verifegare nove teorie e i ga dazesto un inportante ponto de partensa par desviłupare novi modełi in fizega teorega .

Istorego [ canbia | canbia el codaxe ]

L'idea che ła materia ła sipia conponesta da partezełe ełementari ła deriva da almanco el VI secoło a.C. e ła nase in anbito fiłozofego-materiałista. La dotrina fiłozofega de l'"atomismo" ła zera studiada da fiłozofi de l'antiga Gresa cofa Leucipo , Democrito e Epeguro . Anca se za Isaac Newton inte el XVII secoło el pensava che ła materia ła fuse conponesta da partezełe, el ze sta John Dalton che inte el 1802 el ghea sostegnesto formalmente che ła materia ła zera conponesta da picenini atomi.

La prima toła periodega de Dimitri Mendeleev , del 1869 ła ghea contribuio a simentar sta vizion, prevałente par tuto el XIX secoło . El lavoro de Joseph Thomson el ghea stabilio che i atomi i zera conponesti da ełetroni lejeri e protoni masici. Ernest Rutherford el ghea stabilio che i protoni i zera consentrai inte un nucleo conpata. El nucleo el zera inte el scumisio ritegnesto esare conponesto da protoni e ełetroni confinai (col fin de poder spiegar ła difarensa intra ła carega ełetrega e el pezo atomego), ma ze sta drioman descuerto esare conponesto da un nucleo de protoni e neutroni e da ełestroni che i ghe orbita da torno.

Inte i ani sincuanta e sesanta se ga desviłupa machine bone de produzare e resvełar un'incredibiłe varieta de partezełe. Se fazeva refarimento a ste cua cofa che al "zoo de łe partezełe". Sto termano el zera vegnesto sbandona dopo ła formułasion del modeło standar, inte el ndar dei ani setanta , inte el cuało sto grando numaro de partezełe el zera sta spiega inte i termeni de ła conbinasion de un numero (rełativamente) picenin de partezełe fondamentałi.

Descrision [ canbia | canbia el codaxe ]

Conceto de partezeła in fizega moderna [ canbia | canbia el codaxe ]

Par saverghene de pi, vardarse ła voxe Partezeła ełementare .

Inte el senso streto, el termeno partezeła intendesto cofa che ojeto pontiforma, no el raprezenta conpletamente tute łe carateristeghe che łe ze soe del conportamento dei costituenti ełementari de ła materia e de ła radiasion de alte enerzie o picenine distanse. Le teorie studiae da ła fizega de łe partezełe łe fa cao ai prinsipi de ła mecanega cuantistega e de ła teoria cuantistega dei canpi . In baze a ła duałita onda-corpuscoło , i ełetroni i manifesta conportamenti da partezeła in determenae condision sperimentałi e conportamenti da onda in altre. Matemategamente łe partezełe ełementari no łe ze descriveste ni cofa onde e gnanca cofa partezełe, ma cofa che un vetore de stato de un spasio de Hilbert , ciama funsion d'onda . Sevendo łe convension dei fizeghi de łe partezełe, dopararemo "partezełe ełementari", par riferirne a ełetroni e fotoni, savendo ben che ste "partezełe" łe mostra anca propieta ondułatorie.

Rivełasion de partezełe: urti e sełeratori [ canbia | canbia el codaxe ]

Par saverghene de pi, vardarse ła voxe Sełeratore de partezełe .

El prinsipio fizego par el studio de nove partezełe el ze cheło senpleze dei urti a ełevada enerzia: fazendo cołidar intra de lore partezełe de alta enerzia sinetega , o sia a vełosita arenti a ła vełosita de ła luze , el prodoto (sinteze) el połe esar, par l' ecuivałensa intra masa e enerzia , na nova partezeła de masa superior che inte l'evegnensa ła decasca in altre partezełe fiołe. Da l'anałize de sti decascaminti ze pusibile rivar a łe carateristeghe de ła partezeła madre.

In zenerale łe ze pusibiłi do magnere par rełevare nove partezełe subatomeghe che łe fa in tuti i cazi recorimento a rivełatori de partezełe :

• revełatori pasivi a tera (ez. camara a nebia e camara a bołe ) che łe sfruta łe cołizion naturali de alta energia intra i raji cosmeghi de alta enerzia e l' atmosfera terestre relevandoghene i prodoti o sia i decascamenti o sano ponesti inte na orbita su un satełite artifesałe : sta cua ła ze l'otega inte ła cuała ła se move l' Astrofizega partezełare . Ste cołizion łe ze paro poco frecuenti respeto a chełe produzibiłi in laboratorio doparando sełeratori de partezełe, ma i ga el vantajo de vere dispunibiłe stra-alte enerzie naturalmente.
• doparo de sełeratori de partezełe careghe par produzare fasi de partezełe de alta enerzia, fati dopo cołidare intra de lori relevandoghene i prodoti in apropiai revełatori ( cołizion artifezałi ). In sto cazo el vantajo el ze inte ła lumenozita e inte ła frecuensa de cołizion, che ła ze majore e pi controłabiłe.

Modeło Standar [ canbia | canbia el codaxe ]

Par saverghene de pi, vardarse ła voxe Modeło Standar .

Le partezełe oservae e łe so interasion łe połe vegner descriveste in bona aprosimasion da na teoria cuantistega dei canpi ciamada Modeło Standar che ła vien de frecuente considerada cofa che ła major concuista de ła fizega de łe partezełe teorega otegnesta e che ła raprezenta anca l'atuale clasifegasion de łe partezełe conoseste.

El modeło el descrive tuti i costituenti de ła materia fizega e tute łe interasion fondamentałi conoseste, ecesion-fata par ła gravita , e el ga gavesto straordinarie verifeghe sperimentałi co ła previzion de partezełe efetivamente descuerte fin dai ani sesanta . Le previzion del modeło standar łe ze stae verifegae in magnera curada da tuti i esperimenti fati, inte el partegołare co łe mezure de precizion fate al LEP del CERN .

In partegołare sto cua el descrive ła forsa nucleare forte , ła forsa nucleare debołe e l' ełestromagnetismo (tre de łe cuatro forse fondamentalł ) traverso dei bozoni mediadori, conosesti cofa che bozoni de gauge . I bozoni de gauge i ze: fotoni , bozoni W ^- , bozoni W ⁺ , bozoni Z e gloni . El modeło el detien par de pi 24 partezełe fondamentali, che łe ze i costituenti de ła materia. In-fin, el prevede l'ezistensa de un tipo de partezeła scałare conosesta cofa bozoni de Higgs , par ani teorizada dai fizeghi e descuerta inte el 2012 inte i esperimenti del Large Hadron Collider .

El Modeło Standar el raprezenta un ezenpio de unifegasion de łe interasion fondamentałi : cofa łe ecuasion de Maxwell łe ga permetesto de unifegare łe interasion ełetreghe e magneteghe inte na ugnoła interasion ełetromagnetega , inte el Modeło Standar łe interasion ełetromagneteghe e debołi łe ze unifegae inte na ugnoła interasion ełetro-debołe .

Tanti fizeghi de łe partezełe i pensa che sto Modeło el raprezentee in realta na descrision inconpletada de ła natura fizega e che na teoria oncor-pi fondamentałe ła sia oncora drio spetar de vegner descuerta e ełaborada. De fato el Modeło Standar no el fornise l'unifegasion de l' interasion forte co cheła ełetro-debołe ( Teoria de ła granda unifegasion ) e no el ze bon de conprendar ła gravita ( Teoria del Tuto ), ła cuała tratasion in rełativita zenerałe no ła ze conpatibiłe co ła mecanega cuantistega . In pi el Modeło Standar no el da racuanta spiegasion par l' asimetria barionega , o sia, el ze bon de spiegare ła cuazi totałe asensa de antimateria inte l'universo. In-fin, ła materia oscura no ła połe esare costituia da nisuna partezeła descrivesta dal modeło standar.

Pi desviłupi i gara de consevensa da ciapar drento na teorega cuantistega de ła gravitasion par l'unifegasion definitiva de łe tre forse citae anca co ła gravita: ła rełativita zenerale ła se baza de fato sul modeło "clasego" de spasiotenpo guałivo inte el cuało el vałore del canpo gravitasionałe el połe asumare un vałore arbitrariamente picenin. Eła ła ze inconpatibile col modeło standar andove l'intensita dei canpi ła dipende da łe partezełe coinvolte e ła asume par tanto solche determenai valori.

Tutavia par sirca trent'ani el modeło standar el ne ga fornio rezultai conpatibili co łe evidense sperimentałi; solche inte l'ultemo periodo racuante oservasion astronomeghe so ła materia oscura e sol movimento verso el roso dei quasar pi lontani unii a altri racuanti rezultai sperimentałi so ła masa del neutrin e so ła mezura del momento magnetego del muon i ga fato vegner el dubio che no se ze drio parlar de un modeło conpleto.