Diamante a sanca e grafite a dreta.
Mołecoła de benzene, i atomi de carbonio i xe i negri, quełi de idrogeno i ciari
El
carbonio
el xe l'ełemento chimego de ła tabeła periodica dei ełementi che el ga come sinboło
C
e come
numero atomego
6. El xe n'ełemento no-metałico, co quatro
ełetroni
de
vałensa
. L'atomo de carbonio inte i conposti co altri ełementi o co se steso el pol prexentarse inte na de łe tre forme de ibridixasion cognosue (secondo ła teoria dei
orbitałi
atomeghi
LCAO
): sp³,sp² e sp respetivamente. Co ste qua el carbonio el xe bon de coordenar respetivamente altri 4,3 e 2 atomi co
angołi de łigame
visini a 109,5° , 120° e 180°. Secondo, daspo, ła simetria de łe autofunsion mołecolari conplesive de łe copie de atomi che łe tol parte inte el łigame, se gavara łigami singołi, dopi o tripli.
El carbonio el xe inportante par parece raxon. Ła soe desferenti forme (
ałotropi
) łe tol drento algune de łe sostanse piu mołexine (
grafite
) e na de łe piu dure (
diamante
) cognosude dal'omo. Daspo, el ga na granda tendensa a far łigami chimeghi co altri atomi łixieri, infra i cuałi el carbonio steso, e łe soe picołe dimension eło fa bon de formar łigami multipli (propieta che ła vien ciamada
desmalusogenia
). Ste propieta qua łe permete l'existensa de 10 miłioni de conposti del carbonio. I conposti de carbonio i forma łe baxe de tuta ła
vita
su ła
Tera
e'l siclo carbonio-azoto el fornise parte del'energia prodota dal sol e da altre stełe.
El carbonio no'l xe sta crea 'tel
Big Bang
par via del fato che ghe xe bixogno de na tripla cołixion de partexełe alfa (nuclei de
ełio
) par eser prodoto. L'universo, ai prinsipi, el se ga slarga e sfreda in maniera masa vełose perche sta roba ła capitase. El xe, in ogni modo, prodoto indrento łe stele che łe trasforma i nuclei de elio in carbonio traverso el proceso triplo alfa.
El carbonio el xe na componente vital de tuti i sistemi viventi cognosui e sensa de eło ła vita come ła cognosemo no ła existeria. El prinsipal uxo comercial del carbonio el xe in forma de
idrocarburi
, prinsipalmente
conbustibiłi fosiłi
,
gas metan
e
petrołio
. El petrołio el xe dopera dal'industria
petrolchimega
par produr, infra i altri,
benzina
,
gasołio
e
cherosene
inte łe rafinarie, traverso un proceso de
distiłasion
. El petrołio el fornise el material de baxe par parece sostanse sinteteghe che łe vien ciamae tute insieme
plasteghe
. Ła grafite ła vien doperada par far
lapis
, mentre i diamanti, che i xe presioxi e bełi da veder, in
xogełaria
. Na picoła persentual de petrołio ła vien mesa insieme al
fero
par crear l'
asal
, n'altra piu alta (2%) ła da ła
ghixa
.
I conposti inorganisi piu inportanti del carbonio i xe l'
anidride carbonica
(CO
2
),
monosido de carbonio
(CO) e tuti i
carbonati
(CO
3
--
),
bicarbonati
(HCO
3
-
) e
cianuri
(CN
-
). In maxoransa (miga CO, paro) sti qua i ga
numero de osidasion
+4.
I conposti organisi i xe ła vera particołarita del carbonio, xa a partir dall'infinio numaro de conbinasion posibiłi. El carbonio e pol formar caene de
mołecołe
(come i
połimeri
) e anca anełi (come el
benzene
).
El carbonio el ga do
ixotopi
stabiłi, disponibiłi in natura:
12
C (98,89%) e
13
C (1,11%). Dai quei stabiłi de dodexe e tredexe, el riva daspo a nuclei co anca sedexe partexełe. El
12
C el xe inportante, miga soło
par ła frequensa, ma anca perche el vien dopera par definir ła
mołe
. Ła prexensa del
14
C (
radiocarbonio
) ła permete de stabiłir l'eta de un material organico e'l xe sta speso uxa in
archeołogia
.