Orttirilgan immun tanqisligi sindromi (OITS) ? retrovirus guruhiga mansub virus qo?zg?atadigan kasallik; ikki davrga bo?linadi: OIV infeksiyasi va bevosita OITS (SPID) davri. OIV infeksiyasi davri odam organizmida virus bor, lekin kasallik alomatlari hali namoyon bo?lmagan davr. Virus deyarli bir vaqtda Parijda professor Lyuk Montanye hamda AQShda professor Gallo boshchiligidagi olimlar tomonidan kashf etilgan (1983-yil). Bu virus odamning immunitet tizimiga tanlab ta?sir ko?rsatadi, ayniqsa, SD4+ immun hujayralariga qirg?in keltiradi. Virus odam organizmiga tushgach, 2?3 kundan so?ng, 25?30% hollarda birlamchi infeksiya davriga xos alomatlar kuzatilishi mumkin. Bu ?o?tkir serokonversiya sindromi“ deb ataladi, bunda harorat ko?tariladi, tunda terlash , bo?g?imlar va bosh og?rig?i, loxaslik , qayt qilish , ich ketishi , badanda, ayniqsa, uning yuqori qismida toshmalar paydo bo?lishi mumkin. Bu alomatlar odam organizmiga tushgan virus ta?siriga immunitet tizimi ma?lum darajada javob qaytarish reaksiyasi bilan bog?liq. Lekin bu davrda antitelolarni aniqlash natija bermaydi, chunki immunitet tizimining javobi hali to?liq shakllanmagan bo?ladi. Kasallikning bu davri 8?10 yilgacha, ba?zan undan ham uzoq davom etishi mumkin. Hozirgi kunda amaliyotda OIV infeksiyasi tashxisini qo?yish qonda kasallik virusiga qarshi paydo bo?lgan antitelolarni aniqlash ? immun ferment taxlili (IFT) reaksiyasiga asoslangan. Dastlabki antitelolar virus organizmga tushgach, 3 haftadan so?ng shakllana boshlasa ham, qo?llanadigan diagnostikumlar ularni ilg?ay olmaydi. Shu bois, odamga ushbu infeksiya ilashgani to?g?risida virus organizmga tushganidan so?ng 90 kun o?tkazib olingan tekshirish natijasiga qarab xulosa chiqarish mumkin.

OITS OIV infeksiyasining yakuniy davri hisoblanadi. Virus bilan organizm o?rtasidagi kurash uzoq davom etib, virusning ustunligi bilan tugaydi. Shu vaqtdan OITS davri boshlanadi. Bu davrda odam organizmi har qanday mikrobga bardosh berish xususiyatini yo?qotadi. Jumladan, nafas , me?da-ichak, siydik yo?llarida doimo mavjud bo?lgan va kasallik qo?zg?ata olmaydigan mikroblar ham faollashib, turli xastaliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Ularning namoyon bo?lishi organizmda yuzaga kelgan OITS holati bilan bog?liq bo?lgani uchun, ushbu guruhga kiruvchi kasalliklar jamlangan holda OITS bilan bog?liq (assotsirlangan) infeksiyalar deb ataladi. Bular bakterial infeksiyalar , zamburug?li kasalliklar , viruslar qo?zg?atadigan kasalliklar, Kaposhi sarkomasi va hokazo.

Kasallik virusi infeksiya yuqqan odamning qonida, erkaklar shahvatida , ayollarning jinsiy a?zolari chiqindilarida va ko?krak sutida bo?ladi. Shuning uchun OITS asosan, uch xil yo?l bilan yuqadi: qon orqali, jinsiy aloqa vositasida va infeksiya yuqqan onadan homilasiga vertikal yo?l bilan o?tadi.

OITS bilan og?riganlarning ko?pchiligini narkomanlar ( giyohvandlar ), fohishalar , gomo va biseksuallar tashkil etadi. OITS organizmga jinsiy aloqa, parenteral muolajalar (nosteril igna, shprits va boshqa tibbiy anjomlar ishlatilganda), inifitsirlangan qon va uning o?rnini bosuvchi dorilarni qo?llash, a?zo va to?qimalarni ko?chirib o?tkazish ( transplantatsiya ) vaqtida, shuningdek, virusni yuqtirib olgan onadan homilaga homiladorlik davrida, tug?ish jarayonida va go?dak emiziladigan bo?lsa, ko?krak suti bilan yuqib qolishi mumkin.

O?zbekistonda OIV/OITS bilan bog?liq masalalar Sog?liqni saqlash vazirligining OIV/OITS xizmati tomonidan amalga oshiriladi. Respublika OIV/OITS markazi, Qoraqalpog?iston Respublikasi OIV/OITS markazi, Toshkent shahar va viloyatlar OIV/OITS markazlari o?z hududlarida ushbu soha faoliyati bilan bog?liq barcha profilaktik, epidemiologik, laboratoriya tekshiruvi, davolash tadbirlarini olib boradi. Har bir markaz qoshida o?z ixtiyori bilan laboratoriya tekshiruvi uchun kelganlarni sir saqlagan holda tekshiradigan anonim xonalar mavjud. Maqsadli guruhlar giyohvandlar va seksiolog xodimlari bilan virus yuqib qolishining oldini olish maqsadida xufiyona ish olib boradigan Ishonch punktlari (IP) ham ishlaydi.

Belgi va alomatlari [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

OIV infeksiyasining uchta asosiy bosqichi mavjud: o?tkir infeksiya, klinik kechikish va OITS.

O?tkir infeksiya [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

OIV infeksiyasidan keyingi dastlabki davr o?tkir OIV, birlamchi OIV yoki o?tkir retrovirus sindromi deb ataladi. Ko?pgina odamlarda gripp, mononuklyoz yoki bezli isitma kabi kasallik ta?sir qilishdan 2?4 hafta o?tgach rivojlanadi, boshqalari esa sezilarli alomatlarga ega emas. Simptomlar 40?90% hollarda uchraydi va ko?pincha isitma, yirik limfa tugunlari, tomoqning yallig?lanishi, toshma, bosh og?rig?i, charchoq va/yoki og?iz va jinsiy a?zolarning yaralari. 20?50% hollarda paydo bo?ladigan toshma magistralda o?zini namoyon qiladi va u klassik tarzda makulopapulyardir. Ba?zi odamlar ushbu bosqichda opportunistik infeksiyalarni ham rivojlantiradilar. Gastrointestinal simptomlar, masalan, qusish yoki diareya paydo bo?lishi mumkin. Periferik neyropatiya yoki Guillain?Barre sindromining nevrologik belgilari ham paydo bo?ladi. Alomatlarning davomiyligi o?zgarib turadi, lekin odatda bir yoki ikki hafta.

Ushbu alomatlar ko?pincha OIV infeksiyasining belgilari sifatida tan olinmaydi. Oila shifokorlari yoki shifoxonalar o?xshash belgilarga ega bo?lgan ko?plab yuqumli kasalliklardan biri sifatida noto?g?ri tashxis qo?yishlari mumkin. Noma?lum isitmasi bo?lgan va yaqinda OIV bilan kasallangan bo?lishi mumkin bo?lgan odam infeksiyani yuqtirganligini aniqlash uchun test o?tkazishi kerak.

Klinik kechikish [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Dastlabki alomatlardan keyin klinik kechikish, asimptomatik OIV yoki surunkali OIV deb ataladigan bosqich keladi. Davolashsiz, OIV infeksiyasining tabiiy tarixining ushbu ikkinchi bosqichi taxminan 3 yildan 20 yilgacha (o?rtacha 8 yil) davom etishi mumkin. Odatda, boshida alomatlar kam yoki umuman bo?lmasa-da, bu bosqichning oxiriga yaqin ko?p odamlar isitma , vazn yo?qotish, oshqozon-ichak muammolari va muskullar og?rig?ini boshdan kechirishadi. Odamlarning 50% dan 70% gacha bo?lgan qismida, shuningdek, 3 oydan 6 oygacha bo?lgan limfa tugunlarining bir nechta guruhining (chanoqdan tashqari) tushunarsiz, og?riqsiz kengayishi bilan tavsiflangan doimiy umumiy limfadenopatiya rivojlanadi.

Garchi OIV-1 bilan kasallangan odamlarning aksariyati aniqlangan virusli yukga ega bo?lsa-da va davolash bo?lmasa, oxir-oqibat OITSga o?tadi, ammo kichik bir qismi (taxminan 5%) antiretrovirus terapiyasisiz CD4+ T hujayralarining (T yordamchi hujayralari) yuqori darajasini 5 yil yoki undan ko?proq muddatga saqlab qoladi. Ushbu shaxslar ?OIV nazoratchilari“ yoki uzoq muddatli progressiv bo?lmaganlar (UMPB) sifatida tasniflanadi. Yana bir guruh antiretrovirus davolashsiz past yoki aniqlanmaydigan virus yukini saqlaydiganlardan iborat bo'lib, ular ?elita nazoratchilar“ yoki ?elita bostiruvchilar“ deb nomlanadi. Ular kasallangan har 300 kishidan 1 nafarini tashkil qiladi.

OITS [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi (OITS) CD4+ T-hujayralari soni 1 mikrolitr uchun 200 hujayradan kam bo?lgan OIV infeksiyasi yoki OIV infeksiyasi bilan bog?liq o?ziga xos kasalliklarning paydo bo?lishi sifatida aniqlanadi. Maxsus davolash bo?lmasa, OIV bilan kasallangan odamlarning qariyb yarmi o?n yil ichida OITSni rivojlantiradi. OITS borligi haqida ogohlantiruvchi eng keng tarqalgan dastlabki holatlar pnevmokist pnevmoniyasi (40%), OIVni yo?qotish sindromi shaklidagi kaxeksiya (20%) va qizilo?ngach kandidozidir. Boshqa umumiy belgilar orasida takroriy nafas yo?llarining infeksiyalari mavjud.

Profilaktika [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Ushbu infeksiya keng tarqalgan kasalliklardan biri bo?lgani uchun muhofaza tadbirlari ijtimoiy hayotning barcha soha vakillari ishtirokida olib borilishi lozim. Har bir yigit-qiz bu infeksiyaning tarqalish yo?llari, uning oldini oladigan tadbirlardan xabardor bo?lishi va o?zini undan ehtiyot qilishi kerak. ^[1]

Manbalar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Ushbu maqolada O?zbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) ma?lumotlaridan foydalanilgan.