Misr Qirolligi
(
arab
. ??????? ???????) ? Qirollikning paydo bo?lishi
Britaniya
tomonidan 1914-yildan beri amalga oshirilgan protektoratdan Misrga mustaqillik bergan Buyuk Britaniya tufaylidir. 19-asrda Misr 1882-yildan beri Britaniya imperiyasi tomonidan bosib olingan va nazorat qilingan, o?shandan beri ingliz qo?shinlari Xadiv rejimini kuchayib borayotgan millatchilikka qarshi mustahkamlash uchun bostirib kelinyotgan edi. Bu o?sha paytda hali ham nominal jihatdan Usmoniylar imperiyasining bir qismi bo?lgan Misrni Britaniya harbiylari bosib olishining boshlanishi edi. 1914-yilda Usmoniylar imperiyasining urush e?lon qilishi natijasida Angliya Misr ustidan protektorat e?lon qildi va inglizlar Xadivni ag?darib, uning o?rniga boshqa oila a?zosi Husayn Komilni taxtga o?tkazib, Misrning sultoni bo?ldi. Uning vorisi Sulton Fuod I yangi davlatning birinchi qiroli bo?ldi. 1936-yilda uning o‘rniga o‘g‘li Foruq o‘tirdi. 1953-yilda monarxiya rasman tugatilib, Misr Respublikasi tashkil topdi.
1914-yilda Xadiv Abbos II Birinchi jahon urushida Usmoniy imperiyasi va to?rtlar ittifoqi tomoniga o‘tdi va inglizlar tomonidagi tog‘asi Husayn Komil foydasiga tezda taxtdan voz kechdi. 1805-yildan buyon huquqiy tomondan Misr ustidan Usmoniy hukmronligi endi rasman tugatildi, Husayn Komil Misr sultoni deb e?lon qilindi va mamlakat Britaniya protektoratiga aylandi.
“Vafd” (“delegatsiya” degan ma’noni anglatadi) nomi bilan mashhur bo‘lgan guruh 1919-yilgi Parij tinchlik konferensiyasida Misr mustaqilligini talab qilish uchun qatnashdi. Guruh tarkibiga siyosiy yetakchi, keyinchalik Misr bosh vaziri bo‘lgan Saad Zag‘lul ham bor edi. Guruh hibsga olinib, Malta oroliga surgun qilinganida, Misrda qo?zg?olon ko?tarildi.
1919-yil martdan aprelgacha - Misr bo?ylab ommaviy namoyishlar va ish tashlashlar, liberal-millatchi Vafd partiyasining siyosiy rahbarlarini qo?llab-quvvatlovchi fuqarolik itoatsizligining zo?ravonliksiz harakatlari bo?lib o?tdi. Ommaviy noroziliklarda britaniya qatag?onlari 800 ga yaqin odamning o?limiga olib keldi. 1919-yil noyabr oyida Alfred Milner boshchiligidagi komissiya vaziyatga vositachilik qilish uchun Misrga yuborildi. 1920-yilda Lord Milner Buyuk Britaniya tashqi ishlar vaziri Lord Kerzonga o?z hisobotini taqdim etdi va protektoratni ittifoq shartnomasi bilan almashtirishni tavsiya qildi.
Natijada, Kerzon Zag?lul va Adli Posho boshchiligidagi Misr missiyasini muhokama qilish uchun qabul qilishga rozi bo?ldi. Missiya 1920-yil iyun oyida Londonga keldi va shartnoma 1920-yil avgustida tuzildi. 1921-yil fevral oyida Britaniya parlamenti kelishuvni ma?qulladi va Misrdan yakuniy shartnoma tuzish vakolatiga ega bo?lgan yana bir missiyani Londonga yuborish so?raldi. 1921-yil iyun oyida kelgan bu missiyani Adli posho boshqardi. Biroq, 1921-yilda bo?lib o?tgan konferensiya delegatlari Suvaysh kanali zonasi ustidan nazoratni saqlab qolish muhimligini ta?kidladilar va Kerzon Vazirlar Mahkamasini Adli Posho qabul qilishga tayyor bo?lgan har qanday shartlarga rozi bo?lishga ko?ndira olmadi. Missiya Misrga qaytib keldi.
1921-yil dekabr oyida Qohiradagi Britaniya hukumati harbiy holat joriy etdi va Zag‘ulni yana deportatsiya qildi. Namoyishlar yana zo'ravonlikka olib keldi. Millatchilikning kuchayishini inobatga olib, Oliy komissar Lord Allenbining taklifiga binoan Britaniya 1922-yilda Misr mustaqilligini tan oldi, protektoratni bekor qildi va Misr sultonligini Misr Qirolligiga aylantirdi. Sarvat posho bosh vazir bo?ldi. Biroq, Britaniya ta?siri Misrning siyosiy hayotida hukmronlik qilishda davom etdi va moliyaviy, ma?muriy va hukumat islohotlariga yordam berdi. Britaniya kanal zonasi, Sudan va Misr mudofaasini nazoratini saqlab qoldi.
Vafd partiyasidan vakil bo'lgan Zag?lul 1924-yilda bosh vazir etib saylandi. U Buyuk Britaniyadan Misrning Sudan ustidan hokimiyatini va Nil vodiysi birligini tan olishni talab qildi. 1924-yil 19-noyabrda Britaniyaning Sudan general-gubernatori Ser Li Stak Qohirada o‘ldirildi, Sudanda Misr tarafdorlari g‘alayonlari boshlandi. Zag‘ul birinchisiga rozi bo‘ldi, ikkinchisiga rozi bo‘lmadi va iste’foga chiqdi.
Misrning mustaqillikka erishishdagi qiyinchiliklari
[
tahrir
|
manbasini tahrirlash
]
Millatchilik kayfiyatining kuchayishi bilan Buyuk Britaniya 1922-yilda Misr mustaqilligini rasman tan oldi va Sulton Husayn Komilning vorisi Sulton Fuod I sultonlik unvonini qirollikka o?zgartirdi.
Biroq, inglizlarning okkupatsiyasi va Misr ishlariga aralashuvi davom etdi. Misrda Britaniyaning Misrni Sudanni boshqarish huquqidan mahrum qilishga urinishlari alohida tashvish uyg?otdi. Misr hukumati, o?z navbatida, qirol Fuod I va uning o?g?li Foruq I “Misr va Sudan qirollari” ekanini ta?kidladi. Inglizlar Sudanni Angliya-Misr kondominiumi deb e?lon qilgan bo?lsa-da, rasman Britaniya va Misr qo?shma boshqaruvi ostidagi hudud haqiqiysidan ko?ra rasmiyroq edi. Bu pozitsiya misrliklar tomonidan ham hukumat, ham keng jamoatchilik tomonidan "Nil vodiysining birligini" talab qilgan holda doimiy ravishda rad etildi. Misr va Buyuk Britaniya o?rtasidagi tortishuv va dushmanlik 1956-yilda Sudan mustaqillikka erishgunga qadar davom etdi.
- 1922?1923-yillar ? Tutanxamon qabrini qazilishi.
- 1923-yil ? parlament faoliyatini ta?minlovchi konstitutsiyaning joriy etilishi.
- 1924-yil ? Vafd partiyasining saylovlarda g?alaba qozonishi, uning rahbari Saad Zag?lul bosh vazir bo?ldi va shu yilning 26-yanvaridan 24-noyabrigacha bu lavozimda ishladi.
- 1928-yil martda ? Ismoiliyada (Misr) o?qituvchi Hasan al-Banna tomonidan "Musulmon birodarlar" arablararo diniy-siyosiy birlashmasiga asos solindi. Keyinchalik assotsiatsiyaning Suriya, Falastin, Iroqda bo?limlari bo?lgan. Ikkinchi jahon urushi oxirida 500 mingga yaqin odam a?zosi bor edi.
Fuodning hukmronligi Misr uchun rasmiy emas, balki to?liq mustaqillikni talab qilgan Vafd partiyasi bilan qarama-qarshilik bilan ajralib turdi. 1930-yilda qirol hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Fuod I 1923-yilgi konstitutsiyani bekor qilib, uni yangi 1935-yilda qabul qilingan konstitutsiya bilan almashtirdi, unda parlament faqat maslahatchi rol o?ynadi, ammo keng tarqalgan jamoatchilik noroziligi tufayli u avvalgisini qaytarishga majbur bo?ldi.
- 1936-yil mayda ? Bosh vazir Ali Mohir tomonidan parlament saylovlari bo?lib, unda Vafd partiyasi g?alaba qozondi. Partiya rahbari Mustafo an-Nahhos bosh vazir bo?ldi.
- 1936-yil ? Angliya-Misr shartnomasiga ko'ra, Misr to?liq mustaqil davlat bo?ldi, ammo Britaniya qo?shinlari 1956-yilgacha yana 20 yil Suvaysh kanali zonasida qoladigan bo?ldi (o?sha yili shartnoma qayta ko?rib chiqilishi kerak edi yoki uzaytirilishi mumkin edi).
Mustaqil boshqaruv boshlangandan so?ng, 17 yoshli qirol Foruq mashhur va nufuzli millatchi Vafd partiyasi va uning rahbari, Bosh vazir Mustafo an-Nahhos bilan qarama-qarshilikga bordi.
1937-yil dekabrda Foruq an-Nahhosni lavozimidan chetlatdi va yangi hukumatni tayinladi, 1938-yil aprel oyida bo?lib o?tgan parlament saylovlari Vafd tomonidan boykot qilindi.
- 1939?1945-yil ? Misr Ikkinchi jahon urushida
Hukmronligining boshida Foruq inglizparast siyosat olib bordi; Misr 1922-yilda Buyuk Britaniyadan mustaqillikka erishgan bo?lsa ham, ikkinchisi mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotiga juda katta ta?sir ko?rsatdi. Bu holat 1936-yilgi Angliya-Misr shartnomasida rasman mustahkamlangan bo‘lib, u Misrni mohiyatan Britaniya harbiy bazasiga aylantirilgan edi. Ikkinchi jahon urushi paytida Britaniya kuchlari Misrdan ittifoqchilarning mintaqadagi operatsiyalari uchun baza sifatida foydalangan.
Shunga qaramay, Ikkinchi jahon urushi boshlanishiga kelib, qirol va uning bosh vaziri Ali Mohir Uchlar ittifoqiga xayrixoh edi. 1939-yil 18-avgustda Ali Mohir podshoh topshirig‘iga ko‘ra “Saroy Kengashini? tuzdi. Unda na o?z partiyasi, na parlamentda deputati bor edi.
Shunga qaramay, 1939-yil 1-sentabrda, Ikkinchi jahon urushi boshida Mohir 1936-yilgi Angliya-Misr shartnomasini bajarib, Germaniya bilan diplomatik aloqalarni uzib, Misr harbiy gubernatori vazifasini o?z zimmasiga oldi. Biroq, Misr Germaniyaga urush e?lon qilmagan va uning qurolli kuchlari Gitlerga qarshi koalitsiyadagi ittifoqchilar qo?shinlari tarkibiga kirmagan edi. Misr armiyasi bosh shtabi boshlig?i general Aziz al-Masri (Misrning SSSRdagi bo?lajak elchisi) Britaniya qo?mondonligini Siva vohasidagi operatsiyalarda qatnashish uchun Misr qiruvchi samolyotlari va qo?shinlari bilan ta?minlashdan bosh tortdi. Masri G‘arbiy cho‘lni mudofaa qilish bo‘yicha Britaniya rejasini Italiya qo‘mondonligiga topshirgani ma’lum bo‘lgach, Buyuk Britaniya uni olib iste?fosini talab qildi, biroq Mohir faqat generalni noma’lum muddatga ta’tilga yubordi.
1940-yil 10-iyunda Italiya jahon urushiga kirganidan so?ng, Mohir Misrdagi italyan subyektlari masalasini ko?rib chiqdi, Italiya bilan diplomatik munosabatlarni uzishdan bosh tortdi va 28-iyunda iste?foga chiqishga majbur bo?ldi va Hasan Sabri koalitsion hukumatiga yo?l berdi.
1942-yil fevral oyida Misrning Shimoliy Afrika kampaniyasida muhim strategik mavqei bilan bog?liq vazirlar inqirozidan so?ng, Britaniya hukumati Misrdagi elchisi ser Mayles Lempson orqali Foruqdan Bosh vazir Husayn Serri Poshoni ishdan bo?shatishini va Vafdga asoslangan hukumatni tayinlashni talab qildi. Foruq an-Nahhosni hukumat boshlig‘i etib tayinlashdan bosh tortganida, 1942-yilning 4-fevraliga o‘tar kechasi ingliz qo‘shinlari va tanklari Qohiradagi Abdin saroyini o‘rab olishdi va Lempson Foruqga ultimatum qo‘ydi: yo Vafd hukumatini tayinlash, ya’ni mos keladigan Vafd hukumatini tayinlash yoki taxtdan voz kechishni talab qilishdi.
Foruq taslim bo?ldi va ko?p o?tmay an-Naxxos hukumat tuzdi.
Biroq, Foruq 1944-yilda an-Nahhosni bosh vazirlikdan olib tashlashga muvaffaq bo?lganidan keyin Misr 1945-yilgacha Uchlar ittifoqiga urush e?lon qilmadi.
Biroq, qirol Foruqning kamsitilishi, Vafdning inglizlar bilan ularning hokimiyat tepasiga kelishi uchun hamkorlik qilish harakatlari, tinch aholi orasida va eng muhimi, Misr harbiylari orasida inglizparast kuchlar va vafdlarni qo?llab-quvvatlashni tufayli obro?si tushdi.
1947 yilda Britaniya qo?shinlari Suvaysh kanali hududiga olib kirildi, ammo urushdan keyin millatchilik, Britaniyaga qarshi tuyg?ular kuchaydi.
- 1945-yil 22-martda ? oltita mustaqil arab davlati vakillari Qohirada Arab davlatlari ligasini tuzdilar.
- 1948 yil ? Arab-Isroil urushi (1947-1949). Misrning mag'lubiyati.
- 1951-yil 15-oktabrda ? Misr parlamenti 1936-yildagi Angliya-Misr shartnomasini va 1899-yildagi Angliya-Misr o?rtasidagi Sudan bo?yicha kelishuvni bekor qilish to?g?risidagi qonunni ma?qulladi. Uch yil o?tgach, Buyuk Britaniya o?z qo?shinlarini Suvaysh kanali zonasidan olib chiqishga rozi bo?ldi. Britaniya qo?shinlarini olib chiqib ketish Misrning to?liq mustaqilligiga bo?lgan huquq sifatida qaraldi.
Iyul inqilobining birinchi qadamlari (1952-yil)
[
tahrir
|
manbasini tahrirlash
]
Qirol Foruq hukmronligining tugashi Britaniya istilosidan, qirollik korrupsiyasidan va qobiliyatsizligidan, 1948-yilgi arab-isroil urushining halokatli natijalaridan tobora kuchayib borayotgan millatchilarning noroziligi bilan tavsiflanadi. Bu omillarning barchasi oxir-oqibat Foruq qirollik rejimining mavqeini buzdi va inqilobga yo?l ochdi.
- 1952-yil 22-23-iyulda - Muhammad Najib va ??Jamol Abdul Nosir boshchiligidagi “Ozod ofitserlar? harakati qirol Foruqni taxtdan ag?dardi, harbiylar uni 1948-yilda Isroil bilan urushning muvaffaqiyatsizligida aybladi va shu tariqa 1952-yilgi Misr inqilobi boshlandi.
Foruq qirol Fuod II bo?lgan kichik o?g?li Ahmad Fuod foydasiga taxtdan voz kechishga majbur bo?ldi, mamlakat hukumati Ozod zobitlar harakati qo?liga o?tdi.
Xalqning zudlik bilan islohot qilish haqidagi umidlari 1952-yil 12-avgustda Kafr Davarda mehnat tartibsizliklariga olib keldi, natijada ikkita o?lim jazosii chiqarildi.
Yosh bolaning qirollik hukmronligi, sof qonuniy jihatdan, bir yildan kamroq davom etdi. Fuqarolik boshqaruvi bo?yicha qisqa tajribadan so?ng “Ozod zobitlar” harakati 1953-yilgi konstitutsiyani va monarxiyani rasman bekor qildi va 1953-yil 18-iyunda Misrni respublika deb e?lon qildi, bu bilan Muhammad Alining bir yarim asrlik sulolasi tugadi.
Nosir nafaqat Misrda, balki arab dunyosida ham “arab sotsializmi” g‘oyasini ilgari suruvchi va amalga oshiruvchi xarizmatik liderga aylandi.
- Китайгородский П.
Египет в борьбе за независимость. ― М., 1925.
- Подорольский Н. А.
Египет и Англия. ― Одесса, 1925.
- Трояновский К.
Современный Египет. ― М., 1925.
- Вейт Е.
Египет. ? М., 1928.
- Шами А.
Египет. ? М., 1931.
- Луцкий В. Б.
Англия и Египет. ― М., 1947.
- Кильберг Х. И.
Египет в борьбе за независимость: антиимпериалистическое национально-освободительное движение 1918?1924 гг. ― Л., 1950.
- Голдобин А. М.
Египетская революция 1919 года. ? Л., 1958.
- Петров К.
Англо-египетский конфликт 1924. ? В кн.: Арабские страны. История. ― М., 1963.
- Новейшая история арабских стран (1917?1966). ? М., 1968.
- Новейшая история арабских стран Африки (1917?1987). ? М., 1990.
- Кошелев В. С.
Египет: от Ораби-паши до Саада Заглула, 1879?1924. ? М., 1992.
- Бурьян М. С.
Египет во внешней и колониальной политике Великобритании в 20-х гг. XX в. ? М., 1994.
- Густерин П.
Советско-египетские отношения в 1920?30-х годах // Вопросы истории. ? 2013, № 3.