Ayurbaribada
( 9-1 ) - 1311-1320-yillarda imperator
Yuan
(Xitoy ma'badi
Ren-zong
( xitoycha
masalan.
min
,
pinyin
Renzong
); taxta shiorlari -
Huangqing
, xitoycha
masalan.
y?ng
,
pinyin
Huangqing
, 1312-1313-yillar
Yanyu
, xitoycha
pinyin
Yanyou
, 1314-1320),
Mo‘g‘ullar imperiyasining
xoqoni
(kaan) (mo‘g‘ulcha ibodatxona nomi -
Buyantu
).
Dagi-Xotun (1322-yil vafot etgan), Xaysan va Ayurbaribodaning onasi
Ayurbaribada, Darmabalaning ikkinchi o'g'li,
Temurning
ukasi va
Xubilayning
nabirasi hisoblanib, u 1285-yilda tug'ilgan.
Konfutsiy
chilikka e'tiqod qiluvchi Li Menning qo'l ostida tahsil olgan. U yoshligidan atrofi Chen Xao (1264-1339), Van Yi, Van Yue (1252-1333), Chjao Menfu (1254-1322), Van Jie (1275-1336), Chjan Yangxao kabi xitoy olimlari bilan o'ralgan. Shang Ye (1244 -1319), Yao Sui (1201-1278) va Syao Ku (1241-1318); rassomlar Shang Qi va Vang Zhenpeng; Chagan,
Balxlik
olim, bo'lajak taniqli tarjimon.
Kaan Temurning to?ng?ich xotini, nufuzli Buluxon (Burxon) 1305-yil iyunida o?g?li De-shouning merosxo?r etib ma?qullanishiga erishdi va uning taxtga chiqish yo?lini osonlashtirish maqsadida poytaxtdan ehtimoliy raqiblarini quvib chiqardi. Ayurbaribada avgust oyida Xuay-chjouga (Qin-yang,
Xenan
) Huaining shahzodasi bo'lib yuborilgan. Te-shou 1306-yil yanvarda vafot etgan edi. U
1307-
yil 2-fevralda
Temur vafotidan keyin ikki partiya hokimiyat uchun kurashga kirishdi. Ulardan biri Temurning amakivachchasi, Ansi shahzodasi Anandani taxtga nomzod qilgan va uning bekasi Buluxon huzurida ko‘rsatdi; ularni so'l vazir (
tso-chengxiang
) Axutay va boshqa hukumat amaldorlari qo'llab-quvvatlagan. Boshqa taraf Temurning jiyanlari Xaysan va Ayyurboribodni qo‘llab-quvvatladi. O'sha paytda Xaysan G'arbiy Mo'g'ulistonda, Ayurbaribada Xuay-chjoudagi mulkida edi. Haysan harbiy qahramonlik shon-shuhratiga ega edi, u imperiyadagi eng kuchli qo'shinga qo'mondonlik qildi. Ayurbaribada Konfutsiy fazilatining standarti bo'lib xizmat qilgan va
xitoyliklar
orasida mashhur hisoblanadi.
Dadu shahriga yetib kelgan Ayurbaribada o‘ng vazir (
yu-chengxiang
) Argasun tomonidan topshirilgan qo‘shinlar yordamida 4-aprel kuni saroyga bostirib kirib, Oxutayni o‘ldirib, Ananda va Buluxonni hibsga oldi. Ayurbaribada poytaxtni egallab, ustunlikka erishgan bo‘lsa-da, Xaysan nafaqat yoshi katta, balki ukasidan harbiy ustunlikka ham ega edi. Ularning onasi Toji vositachiligida Ayurbariboda saroyni egallab olgach, o?zi tashkil etgan regentlikdan voz kechishi, Xaysan esa taxtga o?tirgandan keyin uning akasini merosxo?r sifatida tan olishi to?g?risida kelishuvga erishildi. 1307-yil 21-iyunda
Mo?g?ulistondan
30 minglik
qo?shin
bilan kelgan Xaysonning taxtga o?tirishi quriltoy tarzida o?tkazildi. Biroq, qurultoy Xayson firqasining taxtni zo‘rlik bilan egallab olishiga qonuniylik ko‘rinishini berish maqsadida o‘tkaziladigan marosimdan boshqa narsa emas edi.
Ayurbaribadaning rafiqasi
Ayurbaribada o'zining taxtga o'tirilishini butun bir hafta davom etgan ziyofat bilan nishonladi, unda har kuni 40 ot va 4000 qo'y "olijanob taom" uchun sarflandi. Ayurbaribadaning 1311-yil aprelida taxtga o?tirilishi Yuan tarixida hokimiyatning tinch yo?l bilan o?tkazilishining birinchi namunasi bo?ldi. Biroq, 1311 yil 30 yanvarda, Xaysan vafotidan uch kun o'tgach, Ayurbaribada Davlat ishlari bo'limi va uning bosh vazirlari - Togto (1314-1355 yillardagi Togto bilan adashtirmaslik kerak), San-bao nu, Yue tugatildi. Shi, Bao-ba va Vang-pu - hibsga olindi va qatl qilindi. Byurokratiya 1293 tagacha qisqartirildi. Shu bilan birga, Ayurbaribada hukumatdagi konfutsiy olimlari sonini ko'paytirdi. U o?zining
mo?g?ul
va rangli ko?zli maslahatchilaridan tashqari, kotibiyatga o?zining ustozi Li Men va taniqli shimoliy xitoy oilasidan bo?lgan olim Chjan Gui (1264?1327)ni tayinlab, ularga hokimiyatning katta qismini topshirdi. Xon o'zining birinchi harakatlaridan birida Xubilay saroyida xizmat qilgan 16 nafar yuqori martabali amaldorlarni, jumladan mashhur Li Tsyan (1234-1312), Xao Tyan-tin (1261-1317), Cheng Ju-fu ()ni poytaxtga chaqirdi. 1249-1318) va Liu Min-Chjun (1243-1318). Ularning ko'pchiligi keyinchalik yuqori lavozimlarga tayinlangan, boshqalari maslahatchi bo'lib ishlagan.
1307-yilda taxtga o'tirganidan so'ng tuzilgan Xaysan bilan kelishuvga ko'ra, Ayurbaribada akasining merosxo'ri bo'ldi, lekin o'z navbatida o'g'li Xoshilani merosxo'r qilishiga to'g'ri keldi. Biroq 1316-yilda Ayurbaribada kelishuvni buzgan holda, o'g'li Shidebalani merosxo'r etib tasdiqladi. Taxt uchun kurashayotgan aka-uka tarafdorlari kerakli odamlarga banknotalar bilan pora berishni va taxtga nomzodlarni yo'q qilishni boshladilar. Bularning barchasi Ayurbaribada davrida 500 ming o'ram kumush uchun qog'oz pullar chiqarilishiga olib keldi. Natijada Shidebala otasining o‘rniga (1320-1323) o‘tirdi va Xoshila 1329-yilda qisqa muddat taxtni egalladi.