Artilleriya
(fransuzcha artillerie, qadimgi fransuz
atillier
? tayyorlash, jihozlash ):
- qurolli kuchlar tarmog?i, asosiy quroli artilleriya ? nisbatan katta kalibrli o?qotar qurollar : to?plar, gaubitsalar, minomyotlar va boshqalar (har xil turdagi artilleriya moslamalari va o?qli raketalar), mos ravishda harakatlantiruvchi va raketa bilan jihozlangan. dushmanning ishchi kuchi va ob’ektlarini yo?q qilish uchun mo?ljallangan qurollar (snaryadlar);
- artilleriya qurollari to?plami;
- ilmiy intizom (lat . ars tormentaria, machina bellica, machinaria, tormenta bellica, artilleria), artilleriya qurollarini qo?llash texnikasi va taktikasini o?rganuvchi fan .
Artilleriya ? zamonaviy Qurolli Kuchlarning quruqlikdagi qo?shinlarining asosiy zarba berish kuchi bo?lgan eng qadimgi uchta harbiy bo?linmalaridan biri . Artilleriya o?zining jangovar missiyasi, qurol tizimlarining turlari va tashkiliy tuzilishiga ko?ra turli xil tasnifga ega. 105 mm va undan katta kalibrli artilleriya kimyoviy va biologik o?q-dorilardan foydalanishga qodir va 152-155 mm kalibrdan boshlab taktik yadroviy o?q -dorilardan foydalanishga qodir . To?plar, gaubitsalar, minomyotlar, teskari miltiqlar, jangovar mashinalar, tankga qarshi boshqariladigan raketalar kiradi .va raketa artilleriyasi; artilleriya va o?q-dorilar; artilleriya mashinalari ? g?ildirakli va g?ildirakli traktorlar va boshqalar; yong?inga qarshi qurilmalar; razvedka va otish uskunalari; barcha turdagi o?q otish qurollari, granatalar.
Bundan tashqari, ?artilleriya“ nomi qo?shinlarning turini, shuningdek, artilleriya qurollarining qurilmasi, konstruktsiyasi, ishlab chiqarilishi va ekspluatatsiyasi, ularning jangovar xususiyatlari, otishma va jangovar foydalanish usullari haqidagi fanni bildirish uchun ishlatiladi
Bu so?z rus tilida 1695 yildan beri ishlatilgan; undan oldin ?kiyim“ so?zi eng ko?p ishlatilgan. So?zning kelib chiqishi uchun bir nechta variant mavjud:
- lotincha
arcus
(kamon) va
tellum
(o?q) yoki
ars
(san?at) va
tollendi
(otish) so?zlaridan
- italyancha
arte
(san?at) va
tirare
(otish) dan. Artilleriya nazariyotchisi Nikkolo Tartaliyaga (1500-1557) tegishli.
- Qadimgi fransuz
atelyesidan
, ya?ni joylashtirish, o?rnatish va
eskirish
degan ma?noni anglatadi, ya?ni asbob-uskunalar, jihozlar, deb 13-asrdan boshlab turli qamal uskunalari deb ataladi
Dengiz, havo va quruqlikdagi A.ga bo?linadi. Dengiz A.si o?z navbatida qirg?oq va kema A.siga, havo A.si bal-listik va taktik xususiyatiga ko?ra zam-barak, gaubitsa, tankka karshi minomyot, reaktiv va zenit (havo) A.ga bo?linadi. Quruqlikdagi A. yer usti, zenit va max-sus A.ga ajratiladi. Yer usti A.si yerdagi kuchlarga qarshi jang qilish uchun, zenit A.si esa samolyotlarga va (ba?zan) yerdagi kuchlarga qarshi o?t ochish uchun ishlatiladi. Maxsus A. asosan reaktiv qurollarga qarshi qo?llaniladi. A. to?plarining ka-librlari 20 dan 400 mm gacha va undan katta, ogirligi bir necha kg dan o?nlab va yuzlab t gacha bo?lishi mumkin. Ballistik xususiyatiga kura A. qurollari nishonga to?g?ri otuvchi (pushka) va qiyalatib otuvchi tuplar (minomyot, gaubitsa va morgiralar)ga ajratiladi. A. fan sifatida A. qurollarining tuzilishi, ulardan foydalanish, ularni loyihalash, ishlab chiqarish, jangda ishlatish 652haqidagi ilmlarni o?z ichiga oladi. A. ko?p ayerli tarixga ega. Qadim za-monda Xitoy, Yevropada tosh otadigan (irg?itadigan) mashinalar bo?lgan. Amir Temur qal’alarni zabt etishda tosh ota-digan ana shunday mashinalar (palaxmonlar)dan, Bobur Hindistonni zabt etishda borund (porox) bilan ishlaydigan ?to?fak“ dan foydalangan. Otish uchun arablar po-roxdan foydalana boshlashgach (14-asr), A. davri boshlanadi. Dastlabki to?plar yog?och taglikka o?rnatilgan temir karnay shaklida bo?lib, o?q sifatida temir, tosh parchalari ishlatilgan. Keyinroq (15-asr) to?plar mis va jezdan quyila boshlandi. A. texnikasi mukammallashdi, faqat qamal va himoya uchungina emas, balki dala janglarida ham ishlatila boshlandi. A. piyoda askarlarga yordam beruvchi mustaqil qo?shin turiga aylandi. Tutun-siz poroxlarning qo?llanilishi, stvol va sna-ryadlarning uzaytirilishi, to?pning o?q otish vaqtida orqaga tepishiga chek qo?yish A.ga tez va uzoqqa otish imko-nini berdi. O?t ochishga tayyorgarlik, nishonga to?g?rilash va o?q uzish jarayonlarining mexaniqlashtirilishi A.ning yuksak operativ-taktik tezkorligini ta?minladi. A.ning so?nggi taraqqiyoti reaktiv va atom A.sini yaratish va takomillashti-rishdan iborat. O?zbekiston qurolli kuchlarida ham A.ning ahamiyati katta.
- O?zME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil