Aleksandr Sergeyevich Pushkin
(
1799-yil
26-may (
6-iyun
)
Moskva
?
1837-yil
29-yanvar (
10-fevral
)
Sankt-Peterburg
) ? ulug? rus adibi, yangi rus adabiyotining asoschisi,
dramaturg
va
nasr
yozuvchi
.
Otasi Sergey Lvovich qadimiy dvoryanlar avlodidan, gvardiya ofitseri bo?lib, fransuzcha she?rlar yozib turardi. Onasi Nadejda Osipovna Pyotrning tarbiyasida bo?lgan habash A. P. Gannibal (asli ismi Ibrohim) ning nevarasi edi. Ota-onasi yosh Pushkinning buvisi Mariya Alekseyevna va enagasi Arina Rodionovna tarbiyasiga topshirgan. Uning amakisi Vasiliy Lvovich o?sha davrning ko?zga ko?ringan shoirlardan bo?lib Pushkinlarnikiga taniqli shoirlar tez-tez mehmon bo?lib kelardi. Bu muhit Pushkinda she?riyatga havas uyg?otdi.
1811
-
1817-yillarda
u Sarskoe selodagi litseyda ta?lim olgan. Pushkinning dastlabki she?ri matbuotda
1814-yildayoq
bosilgan edi.
1833-yil
dekabrida
Nikolay I
Pushkinni kamer ? yunker qilib tayinlagan.
1837-yilda
yosh fransuz ofitseri
Jorj Dantes
bilan duelda Pushkin og?ir yaralanib, vafot etadi.
Pushkinning ko?plab asarlari o?zbek tiliga tarjima qilingan (?Boris Godunov“, ?Dubrovskiy“, ?Kavkaz asiri“
Cho?lpon
tomonidan (1936-37), ?Yevgeniy Onegin“
Oybek
tomonidan (1937), ?Boqchasaroy fontani“
Usmon Nosir
tomonidan (1937), ?Kapitan qizi“
Abdulla Qahhor
tomonidan (1939), ?Ruslan va Lyudmila“
Mirtemir
tomonidan (1948) tarjima qilingan).
Pushkin Aleksandr Sergeyevich
(1799.26.5 (6.6), Moskva ? 1837.29.1 (10.2), Peterburg) ? rus yozuvchisi, yangi rus adabiyotining asoschisi. Otasi Sergey Lvovich kadimgi dvoryanlar qavmidan, onasi Nadejda Osipovna esa
Pyotr I
qo?lida tarbiya ko?rgan habash ? A. P. Gannibalning nabirasi bulgan.
Pushkinda nafis so?zga mehr-muhabbatning paydo bo'lishida rus xalq qo'shiqlari hamda ertaklarini yaxshi bilgan enagasi Arina Rodionovnaning ta?siri, ayniqsa, kattadir. O?sha davrning eng nufuzli o?quv yurtlaridan biri ? Peterburg yaqinidagi Sarskoye selo (hozirgi Pushkin sh.) litseyida o?qish (1811?17) Pushkinning shoir va erksevar inson sifatida shakllanishida muhim omil bo?lgan. Pushkin litseyni tugatgach, Peterburgga ko'chib borgan va tashki ishlar kollegiyasida kotib lavozimida ishlagan. U Peterburgda xizmat qilgan yillar (1817?20) Rossiyaning tarixiy taraqqiyoti uchun muhim bir davr edi.
Pushkinning dastlabki she?rlari
1913
yilda matbuot yuzini ko?rdi. U litseyda o?qib yurgan kezlarida 120 ga yaqin she?r va 2 doston (tugallanmagan) yozadi. Litsey bilan xayrlashuv kechasiga bag?ishlangan she?ri esa shu kechada qatnashgan G. R. Derjavinnnt yuksak bahosiga sazovor bo‘lib, u Pushkinning buyuk shoir bo?lib yetishishini bashorat qiladi. Keyinchalik Pushkin rus jamiyatida uyg?onib borayotgan erksevarlik kayfiyati ta?sirida ?Erkinlik“ (1817), ?Chaadayevga“ (1818), ?Qishloq“ (1819) singari she?rlarni yaratadi.
Pushkinga qadar rus she?riyatida
qasida
,
marsiya
,
xat
singari har bir she?riy janr
klassitsizm
tomonidan belgilangan qat?iy qonun-qoidalar asosida yozilgan. Pushkin itsey lirikasidan farqli o?laroq, Peterburg davri ijodida she?riy janrlar urtasidagi chegaralar va uslubiy farqlarni bartaraf etib, rus she?riyati taraqqiyoti uchun yangi badiiy ufqlarni ochib bergan (?Ruslan va Lyudmila“, 1820).
Pushkin ijodining tadrijiy yo'lini shartli ravishda 4 bosqichga ajratish mumkin. Agar 1813?16 yillarni o'z ichiga olgan l-bosqichda Pushkin o'z zamondoshlarining badiiy tajribasini o?zlashtirgan bo?lsa, 2-bosqich (1817?20) da P. ijodining g?oya va mavzular olami kengayib, u o?z uslubiga erishish yo?lida badiiy izlanishlar olib borib, kitobiy til bilan jonli xalq tilini uzaro yaqinlashtirdi. Shoirning 1820?24 yillar ijodida (3-bosqich) romantizm ustuvorlik qildi. Ammo ko‘p o‘tmay, Pushkin qahramonni poetiklashtirish va vokelikni ehtiros bilan tasvirlashda davom etgan holda romantik tasvir metodidan chekindi. Pushkinning ijodining 1925-yildan boshlangan 4-bosqichida obrazlar va mavzular kulamini chegaralashning har qanday kurinishini rad etuvchi, fikr bilan tuyg?uni, haqiqatni tadqiq etish bilan ?jonli tasavvur“ni o?zaro uyg?unlashtirishga asoslangan realistik tizimni ishlab chiqdi Pushkinning rus jamiyatidagi erksevar kuchlar ta?sirida yozilgan zulm va krepostnoylikni fosh etuvchi she?rlari chor hukumatida norozilik kayfiyatini uyg?otdi. 1819-yilda P. ning ?Yashil chirok“ tugaragida ishtirok etishi esa Aleksandr I ni nihoyatda g?azablantirdi. U 1820-yil mayida Pushkinni Yekaterinoslavga surgun qildi. Shoir Yekaterinoslavga yetib kelishi bilan xastalikka yo?liqadi va ittifokr shu yerda qo?noqda bo?lgan general N. N. Rayevskiyning oilasi bilan birga dastlab Kavkazga, keyin Qrimga yo?l oladi.
Rossiyaning janubida yashash Pushkin ijodida yangi davrning boshlanishiga imkon berdi. U dastlab J. Bayron ta?sirida romantik dostonlarini yezdi. Pushkinning romantizmining ilk namunasi ? ?Kavkaz asiri“ dostoni (1820?21) 20-yillardagi erksevar yoshlar kayfiyatini ifodalagani uchun ular o?rtasida katta muvaffaqiyat qozondi. Pushkin voqelikni romantik bo?yoqlar bilan tasvir etishda davom etib, ?Aka-uka qaroqchilar“ (1821?22) va ?Boqchasaroy fontani“ (1923) dostonlarini yaratdi. ?Lo?lilar“ dostoni esa P.ning ijodiy tadrijida ro?y bergan jiddiy burilishning samarasi bo?ldi. P.ning romantik dostonlari va shu yillar lirikasi (?Demon“, ?Dengizga“ va boshqalar) yagona g?oyaviybadiiy yo?nalishga ega bo?lib, ular psixologik tasvirning teranligi, ruhiy olam, tabiat va tevarak-atrofdagi hayotiy hodisalar o?rtasidagi aloqalarning rang-barangligi bilan ajraladi.
1824-yil Pushkin xizmat vazifasidan ozod etilib, Mixaylovskoye qishlog?i (Pskov) ga surgunga yuboriladi. Ikkinchi marta tazyiqqa uchragan shoir qisqa muddatli ruhiy ezilishdan so?ng mutolaaga berilib, shu atrofdagi aholining ertak va qo?shiklarini to?playdi, ?Boris Godunov“ tragediyasi (1825), ?Graf Nulin“ dostoni, ?Qur?onga ta-tabbu“, ?Andrey Shen?ye“, ?19-oktabr“ va boshqa mashhur she?rlarini yozadi, ?Yevgeniy Onegin“ she?riy romani ustidagi ishni davom ettiradi. ?Boris Godunov“ Pushkinning dramaturgiya sohasidagi dastlabki tajribasi bo?lsada, shoir unda Shekspir an?analariga tayangan holda dramatik san?atning yangi yo?llarini kashf etadi, xalq bilan hokimiyat o?rtasidagi munosabatni asar markaziga olib chiqadi. ?Boris Godunov“ni yaratish asnosida ishlab chiqilgan badiiy tamoyillar (tarixiylikka institutilish, insoniy kechinmalarni barcha ranglari bilan mujassamlashtirish, xarakterlarga xos hayotiy murakkablikni ochish va boshqalar) P.ning keyingi ijodida o?z samaralarini berdi.
20-yillar oxiri ? 30 yillar boshlarida P. ijodida realizm tantana qilib, u ?Graf Nulin“dan tashqari, ?Poltava“ (1828?9), ?Kolomnadagi uy“ (1830), ?Mis chavandoz“ (1833) dostonlari va keyinchalik shoirning ?kichik tragediyalar“ini tashkil etgan ba?zi bir pyesalari hamda nasriy asarlari (?Belkin qissalari“, ?Kapitan qizi“ va boshqalar)ni yaratadi. P. shu davrda lirikada badiiy realizmning yuksak bosqichiga erishadi.
20-yillarning 2yarmida Pushkin ?Yevgeniy Onegin“ ustidagi ijodiy ishini davom ettirdi. She?riy romanning 1833-yilda to?la holda nashr etilishi rus adabiyoti tarixida ulkan voqea bo?ldi. Garchand she?riyatning bu janri rus adabiyotida keyinchalik izchil davom ettirilmagan bo?lsada, bu asarda kashf etilgan yangi realistik tasvir metodi va yangi estetika tamoyillari rus adabiyetining keyingi taraqqiyoti uchun g?oyat katta ahamiyatga molik bo?ldi. P. asarda polifonik tasvir usulining shunday yo?llarini topdiki, ular vo-qelikni keng qamrab olish, muhim hayotiy muammolarni tasvir doirasiga olib kirish, epik va lirik ibtidolarni uzviylashtirish imkonini berdi. Natijada romanda P. yashagan davrning muhim masalalari o?z in?ikosini topdi, o?sha davrda keng tarqalgan kishilar harakteri tarixiy, ijtimoiy va maishiy sharoit fonida zo?r mahorat bilan tasvir etildi.
Pushkin 1830-yil kuzini Boldino qishlog?ida o?tkazdi. Rus adabiyoti tarixiga ?Boldino kuzi“ sifatida kirgan bu davrda shoir ?Kolomnadagi uy“ dostoni, ?Belkin qissalari“, shuningdek, boshqa ?kichik tragediyalar“ini ijod qildi. Bu asarlarning har biri, ayniqsa, ?Xasis ritsar“, ?O?lat chog?idagi bazm“, ?Tosh mehmon“, ?Motsart va Salyeri“ ?kichik tragediyalar“i olamshumul ahamiyatga molik masalalarni ko?targanligi bilan P. ijodida alohida bir sahifani tashkil etadi.
P. 1831-yil yozida sharoit taqozosi bilan davlat idoralarida ishlashga majbur bo?ladi. U tashki ishlar kollegiyasida xizmat qilar ekan, davlat arxivida ishlash imkoniyatidan foydalanib, Buyuk Pyotr tarixini yozmoqchi bo?ladi. Arxivda ishlash P.ga Rossiyaning tarixi va hozirgi davridagi murakkab masalalarni to?g?ri tushuntirish imkonini beradi. U siyosiy tuzum, ?yangi ma?ri-fat“, Yevropa mamlakatlari mohiyati to?trisida o?ylab, tanqidiy xulosalarga keladi va feodal tuzumning chiriganiga ishonch hosil qiladi. P.ning ?Mis chavandoz“ dostoni uning dunyoqarashida ro?y bergan ana shunday o?zgarishlarning natijasi sifatida may-donga keladi. Rossiyaning yangi, kapitalistik taraqqiyot bosqichiga o?ta boshlagani P.ning ?Pikovaya dama“ (1833) qissasida o?z tajassumini topgan.
P. 30-yillar Rossiya tarixi bilan qiziqib, Pugachyov qo?zg?olonining paydo bo?lish sabablarini qunt bilan o?rgandi, qo?zg?olon sodir bo?lgan joylarga borib, rus xalq qo?shiqlari, ertak va rivoyatlarni yozib oldi. P. Pugachyov qo?zg?oloni haqida to?plagan bu mate-riallardan ?Pugachyov tarixi“ asari (1833), ?Dubrovskiy“ (1832?33) va ?Kapitan qizi“ (1833?36) qissalarida samarali foydalandi. Rus xalq og?zaki ijodi namunalariga qiziqish natijasida P.ning ?Pop va uning xizmatkori Balda haqida ertak“ (1830), ?Shoh Sulton haqida ertak“ (1831), ?Baliqchi va baliq haqida ertak“ (1833), ?Oltin xo?rozcha haqida ertak“ (1834) singari folklor motivlari bilan sug?orilgan asarlari maydonga keldi va bu asarlar P. ijodi dagi xalqchillikning yanada oshishiga sababchi bo?ldi.
P. 1831?32 yillarda do?stlari tomonidan nashr etilgan ?Literaturnaya gazeta“ (?Adabiyot gazetasi“)da faol ishtirok etib, adabiyotda xalqchillik va realizmning tantana qozonishi uchun kurashdi. Uzoq davom etgan sa?y-harakatdan so?ng 1836-yil aprelda ?Sovremennik“ (?Zamondosh“) jur.ning 1sonini chiqarishga muvaffaq bo?ldi. P.ning rus adabiyoti oldidagi xizmatlari buyuklashgan va ijodiy faoliyati yangiyangi qirralar kasb etib borgani sayin uning atrofidagi qora kuchlar tobora birlasha va faollasha boshladilar. Shuning natijasi o?laroq uning J. Dantes bilan dueli uyushtirilib, ulug? rus shoiri halok etildi.
Pushkinning rus madaniyati taqdiridagi roli benihoya buyuk. U yangi rus adabiyotiga asos solish bilan birga rus adabiy tilining ham shakllanishiga ulkan hissa qo?shdi. Rus adabiyotida
realizm
va xalqchillik tamoyillarining, qator she?riy janrlarning shakllanishi va taraqqiyoti Pushkin nomi bilan chambarchas boglik, Pushkinning rang-barang ijodi nafaqat keyingi rus adabiyoti, balki musiqa,
teatr
,
balet
,
rang-tasvir
singari san?at turlarining ham rivojlanishiga katta ta?sir ko?rsatdi. Boshqa qardosh adabiyotlar qatori 20-asr o?zbek adabiyetining taraqqiyotida ham P. ijo-dining ta?siri sezilarlidir.
Toshkentda Pushkin nomida ko?cha,
maydon
bor. Pushkinning tug?ilgan kuniga 170 yil to'lishi munosabati bilan 1969-yil Toshkent shahrida shoirga
haykal
o?rnatilgan.
Romanlar:
- ?Erkinlik“ (1817, oda),
- ?Chaadaevga“ (1818)
- ?Qishloq“ (1819)
- ?Hanjar“ (1821)
- ?Qur’onga taqlid“
- ?Andrey Shene“
- ?19-oktabr“
- ?Stenka Razin haqida qo?shiq“
- ?Sibirga maktub“
- ?Armon“ kabi she?rlari
- ?Ruslan va Lyudmila“
- ?Kavkaz asiri“ (1820-21)
- ?Aka-uka qaroqchilar“ (1821-22)
- ?Boqchasaroy fontani“ (1823)
- ?Graf Nulin“
- ?Poltava“
- ?Mis chavandoz“ (1833)
- ?Gavriiliada“ (poema)
- ?Yevgeniy Onegin“
(she?riy roman)
- ?Buyuk Pyotrning habashi“
- ?Boris Godunov“ (tragediya)
- ?Arzrumga sayohat“
Povestlar:
Nasriy asarlar:
Ertaklar:
- ?Pop va uning xizmatkori Balda haqida ertak“ (1830-34)
- ?Baliqchi va baliq haqida ertak“ (1830)
- ?Shoh Saltan haqida ertak“ (1831)
- ?Oltin Xo?roz haqida ertak“ (1834)
- Polnoye sobraniye sochineniy, t. 1? 10, M., 1974?78; Tanlangan asarlar, 1?4 j.lar, T., 1954?55; Tanlangan asarlar, T., 1999.
- Blagoy D. D., Tvorcheskiy put Pushkina, t. 1?2-j.lar, M., 1950?67; Jizn Pushkina. Rasskazannaya im samim i yego sovremennikami, ch. I ? II, M., 1988; Karimov N., Pushkin va uzbek she?riyati, T., 1988.
Naim Karimov.
|
|---|
| Hikoyali she'rlar
| |
|---|
| Ertaklar
| |
|---|
| romanlar
| |
|---|
| Prozalar
| |
|---|
| Ijrolar
| |
|---|
| Shaxslar
| |
|---|
| Bog?liqliklar
| |
|---|